8.2. Yer tuzish LIAT va GAT larida ekspert tizimlaridan foydalanish kelajagi
LIAT va GAT larning yer tuzishda samaradorligini oshirish hamda ularni
foydalanishda qulayroq qilish uchun ekspert baholashlari usulidan, ayniqsa,
ma‟lumotlarni tahlil qilish va loyihaviy yechimni qabul qilishda, foydalanish zarur.
128
Ushbu usul yordamida, xususan, yer tuzish natijasida tabiiy muhitning kelajakdagi
ahvolini bashoratlash mumkin. Agar negativ o‟zgarishlar kutilayotgan bo‟lsa,
loyiha ularni tugatish maqsadida qayta ko‟rib chiqiladi. Yer tuzishda ekspert
baholashlaridan foydalanishga yer tuzish jarayoni to‟g‟risidagi empirik va
formallashgan bilimlarni birlashtiruvchi yer tuzish ekspert tizimini yaratish
yo‟lidagi bosqichlardan biri sifatida qarash zarur.
Hozirgi vaqtda geoaxborot tizimlarida saqlanishi va ishlov berilishi mumkin
bo‟lgan lokal hududiy ma‟lumotlarning hajmi tez o‟sayapti va turlari ko‟paymoq-
da. Ularga ishlov berish ayrim xarakatlarning samarasizligi tufayli tez-tez pasayib
turadi.
GATlarda ekspert tizimlarini qo‟llash hamma vaqt ham majburiy emas.
Ma‟lumotlar bazasiga nisbatan ET masalalarning ham tashkiliy yechimiga, ham
ma‟lumotlar va formallashtirilgan bilimlarning zaruriy minimumi borligiga ancha
qattiq talablar qo‟yadi.
Ekspert tizimlarini yaratishda eng kamida uchta muammo kelib chiqadi:
- ma‟lumotlarning yetarlik darajada to‟laligini ta‟minlash. Bu kalitli (asos
bo‟luvchi) bilimlarni ajratishni va ma‟lumotlar tarkibida ularning o‟zaro aloqala-
rini belgilash hamda amaliy masalalarni yechish uchun ushbu ma‟lumotlardan
samarali foydalanish imkonini beradigan kodlash tizimini yaratish va foydalanishni
talab etadi;
- ET faoliyati sifatining samarali bahosini olish va mos ko‟rsatkichlarni
ishlab chiqish. Muammo shundan iboratki, mutaxassislar bilimi - bu oddiy
ma‟lumotlar va faktlar yig‟indisi emas. Aloqalarning ko‟p o‟lchamliligini
yangilarini qo‟shish yo‟li bilan hisobga olishga formal urinishlar tizimning haddan
tashqari yuki og‟irlashishiga olib kelishi mumkin, natijada u yangi elementlarni
qo‟shish va mavjudlarining aloqalarini belgilash uchun yopiq bo‟lib qoladi;
- yechiladigan masalalar tarkibining va bilimlarni sintezlashning ehtimollik
xarakteriga egaligi sababli, ishonchsiz natijalarni olish imkoniyati.
Sanab o‟tilgan muammolarni yechish zaruriy, ammo, GAT da ekspert
tizimlarini qo‟llash uchun yetarlik bo‟lmagan sturlioit hisoblanadi.
129
GATlar hozir tabiiy resurslarni va ulardan foydalanishni o‟rganishda keng
qo‟llanilmoqda. Hozirgi vaqtdagi asosiy muammo shundaki, ular kompyuter
tizimlari yordamida murakkab kenglik aloqalarni o‟rganish tajribasiga ega mala-
kali ekspertlarga mo‟ljallangan. Oddiy foydalanuvchiga qulay, unga turli xil
masalalarni yechishda yordam berishi mumkin bo‟lgan interaktiv tizimlar GAT
tavsifini sezilarli darajada yaxshilagan va uning qo‟llanilishini kengaytirgan bo‟lar
edi. Xususan, GAT uchun ekspert tizimlarini ishlash, bu sohada kam tajribaga ega
odamlarga kompyuterda ma‟lumotlarga ishlov berish va taxlil qilishni samaraliroq
olib borish imkonini bergan bo‟lar edi. Sababi, turli xil manbalardan olingan
kenglik ma‟lumotlarini qo‟shish muammosi, izlanishlar doirasini toraytirish
masalalarida qo‟llaniladigan sun‟iy intellekt usullari bilan qo‟shila oladigan
ma‟lumotlarning yangi modullarini ishlash yo‟li bilan yechilishi mumkin.
Umuman, sun‟iy intellekt usullarini va ekspert tizimlarini joriy etish uchun
GAT yaxshi muhit hisoblanadi. Bu bir tomondan GATlarning o‟zi murakkabligi va
turli xilligidan, ikkinchi tomondan esa - ulardan foydalanishda paydo bo‟ladigan
ko‟p raqamli ekspert masalalari borligidan kelib chiqadi. Hozirda kartalar
kompozitsiyasini olish, ularga yuklanadigan elementlarni ajratish, mavzuli
kartalarni olish, qaror qabul qilishni qo‟llab-quvvatlash, overleyli tuzilishni qurish
va boshqlarda qo‟llaniladigan ETlar yaratilgan.
Bilim - bu qimmat, lekin nusxalanmaydigan resurs hisoblanadi. Hozirgi
vaqtda bilimning quyidagi modellari ishlab chiqilgan va amaliyotda
foydalanilmoqda:
1)
mantiqiy
modellar
(birinchi
tartibli
predikatlarni
hisoblash,
psevdofizikaviy, vaqtinchalik, kenglik, kauzal va toq logika);
2) semantik tarmoqlar (cho‟qqilari, tushunchalar va obyektlarni, yoylari esa
ular orasidagi ma‟lumotlarning tarmoq modellariga qandaydir darajada o‟xshash
munosabatlarni ko‟rsatuvchi yo‟naltirilgan grafalar);
3) freymalar (semantik tarmoqlarning doimiy yoki bir xil turlari);
4) chiqarish tizimlari («sturlit-xarakat», «agar-unda» va sh.o‟. turdagi
qoidalar).
130
Bilim modellarining turli biri uchun yechimni olish va ulardan
foydalanishning mos usullari mavjud: bilimlarning aralash modeli ham mavjud.
Hozirgi vaqtda e‟tibor chiqarish tizimlari tomonga qaratilmoqda, sababi, ular
ekspertlar xarakatining oddiy mantiqqa yaqin, usullarning o‟zlari esa ishlab
chiqilgan. Ushbu tizimlar boshqa ustunliklarga ham ega - oddiylik, tarkibining bir
xilligi, bilimlar bazasiga kiritiladigan o‟zgartirishlarning lokalligi va boshq.
Intellektual tizimlar, shu jumladan ET ham, maxsus dasturlarni kompyuterda
ishlatishni talab etadi. Ularni yaratish uchun bunday tizimlarda ma‟lumotlarni
qayta ishlash xususiyatlarini va ular tuzilishini hisobga oluvchi turli xil
instrumental vositalar taklif etilgan, bu dasturlashni sezilarli yengillashtiradi.
Ularga quyidagilar kiradi:
- skeletli tizimlar (sun‟iy intellekt tizimi qobig‟i);
- intellektual tizimlarining avtomatlashtirilgan loyihalash vositalari;
- bilimlarni taqdim etish tizimlari;
- dasturlash tizimlari.
Skeletli tizim ilovalarning ma‟lum doirasiga yo‟naltirilgan bo‟sh bilimlar
bazasiga ega, to‟laqonli sun‟iy intellekt tizimini o‟zida ifodalaydi. Skeletli
tizimdan foydalanishda ishlab chiqaruvchining vazifasi faqat, bilimlar bazasini
tayyorlashdan iborat bo‟ladi. Turli bir shunday tizim bilimlarni taqdim etishning
qattiq belgilangan usuli (bilimlar medeli), yechimlarni chiqarish metodi va
bo‟laklarning birgalikda ishlashlarini tashkil etish bilan tavsiflanadi.
Avtomatlashtirilgan tizimda loyihalash vositalari skeletli tizimlarni eslatadi,
lekin, ishlab chiqaruvchiga bilimlar bazasining va tizimning faoliyat ko‟rsatishini
tashkil etishning bir necha variantini taqdim eta oladigan katta moslashuvchanlikga
ega. Shuning uchun ushbu vositani ayrim vaqtlarda moslashtirish qobig‟i deb ham
atashadi.
Bilimlarni taqdim etish tizimi bilimlarni u yoki bu modelda formal ifodalash
uchun maxsus tillarni qo‟llab-quvvatlaydi (bilimlarni taqdim etish tillari). Ushbu
turdagi instrumental vositalarga chiqarish moduli ham kiradi, bunda ishlab chiqa-
ruvchiga uning ishini boshqarish bo‟yicha ma‟lum imkoniyatlar beriladi.
131
Dasturlash tizimidan foydalanishda ishlab chiqaruvchi qiziqayotgan ilova
uchun to‟la infra tuzilmani yaratishi kerak, ya‟ni bilimlarni taqdim etishning o‟z
tilini ishlab chiqishi va tizimning barcha bo‟laklarini dasturlashi kerak. Ushbu
maqsadlar uchun LISP, PROLOG va SMALLTALK dasturlash tillaridan keng
foydalaniladi.
Instrumental vositalar turlari, universalligi va bo‟lg‟usi mahsulotning ishlash
samaradorligi oshib borishi hamda ular yordamida sun‟iy intellekt tizimini ishlab
chiqish xarajatlari ko‟payishi tartibida keltirilgan.
Yer tuzish GATlarida ekspert tizimlarini qo‟llash talab etiladigan masalalarni
bir necha guruhga bo‟lish mumkin: videotasvirlarga ishlov berish; rastrli tasvirlarni
vektorli grafikaviy modellarga aylantirish; kartografik ma‟lumotlarga ishlov
berish; turli xil turdagi ma‟lumotlarni tartibga solish va ishlov berish; obyektlar
yoki joylar modellarini yaratish; GAT modellarini taxlil qilish; geoaxborotlar
asosida loyihaviy yechimlarni olish.
Yer tuzishda barcha qishloq xo‟jalik korxonalari hududlarini tashkil etishga
taalluqli masalalarni amalda yer tuzish ET lari yordamida yechish mumkin.
Ekspert tizimlari turli xil axborot tizimlaridan sifat jihatdan farq qiladi va
avvalo, ulur ma‟lumotlar bilan emas, balki bilimlar bilan ishlashadi. Ular bilimlarni
yozma bayonlash imkonini beradigan matematik ta‟minotga ega bo‟lishlari, ularni
mutaxassislar (ekspertlar) yordamida to‟ldirishlari, eng asosiysi, eski bilimlardan
foydalanib, yangilarini shakllantirishlari kerak.
Ekspert tizimlarining o‟ziga xos xususiyatlari - erkin shaklda muloqatni
tashkil etish (maslahatli muloqat, bilimlar bazasidagi qoidalarni o‟qitish, yangi
bilimlarni olish), bilimlar bazasini, o‟qitish metodlarini va mustaqil ta‟limni
foydalanuvchi ishtirokisiz o‟zgartirish.
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi, ekspert tizimlari ilova qilinadigan
sohalardan biri hisoblanadi. Bu tizimlarga sun‟iy intellektning amaliy tizimi sifati-
da qaraladi va ular intellektual imkoniyatlarning kengayishi tomoniga rivojlanadi.
ETlarning boshqa avtomatlashtirilgan tizimlarga nisbatan asosiy ustunliklari:
132
- yaqin vaqtlargacha EHM larda yechilishi qiyin yoki mumkin bo‟lmagan,
qiyin formallashtiriladigan masalalarning yangi sinflari bahosini olish yoki ularni
optimallash, yechish imkoniyati;
- oddiy foydalanuvchiga tabiiy tilda muloqat olib borish va EHM dan foyda-
lanish uchun ma‟lumotlarni ko‟rinarli holatga keltirish usullarini qo‟llash va
yer tuzish masalalarini yechish imkoniyatini ta‟minlash;
- yanayam ishonchli va malakali xulosalar yoki yechimlar olish uchun
ma‟lumotlarni, bilimlarni, bilimlardan foydalanish qoidalarini, ET ni mustaqil
o‟rganish tartiblarini to‟plash;
- ma‟lumotlar yo‟qligi yoki uning turli xilligi, yoki odatdagi yechishning
hattoki EHM yordamida ham cho‟zilishi sababli, foydalanuvchining o‟zi yechish
imkoniyatiga ega bo‟lmagan masalalar va muammolarni yechish;
- rivojlangan instrumental vositalardan va tizimni yaratuvchining shaxsiy
tajribasidan foydalanish hisobiga, individual ixtisoslashgan ET larni yaratish
imkoniyati;
- yer tuzishni loyihalashda noan‟anaviy qo‟shimcha ma‟lumotlardan
foydalanish;
- loyihalashda ko‟riladigan variantlar (yechimlar) sonini keskin ko‟paytirish;
- loyihalashda xatolarga yo‟l qo‟yish tavakkalchiligini kamaytirish hisobiga
loyihaviy yechimlar aniqligini va sifatini oshirish.
|
