Universitet: Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti Fakul’tet: Filologiya Kafedra: «O`zbek adabiyoti va o`qitish metodikasi»

TEKSHIRISH SAVOLLARI

1.Mujrim-Obidning «Hasbu hol» asari haqida qanday ma’lumotga egasiz?

2.Shoir taxalluslarining san’atlarning g`oyaviy pozitsiyasiga munosabati.

3.Shoirning «Zulusonayn»ligi.

4.Mujrim lirikasining badiiy xususiyatlari.

TAYANCH TUSHUNCHA

1.Mujrim lirikasi-shoir obrazi.

2.Navoiy – Mujrim munosabatlari.

Mashxur o’zbek shoirasi Nodiraning asli ismi Moxlar oyim bo’lib, XUSh asrning oxirida, aniqrogi 1792 yili Andijonda to’gilgan. Moxlaroyimning otasi Andijon xokimi Raxmonquli biy edi. Raxmonquli biy o’zbek qabilalaridan urugiga mansub oqsuyaklardan bo’lib, Fargona xukmdori Olimxonning togasi edi. Olimxon ukasi Umarxonga Margilon xokimligini beradi. (Bu xakda A.Qayumov “O’zbek tili va adabiyoti” masalalari jurnali № 1. 37 bet. 1958 yil) va uni togasi Andijon xokimi Raxmonquli biyning qizi Moxlar oyimga) bo’lajak shoira Nodiraga) uylantirishga qaror beradi. Bu qizning aqlliligi, odob va go’zalligi xamma yoqqa doston bo’lgan edi. Umarxon unga goyibona oshiq xam bo’lgan deydilar. Olimxon bu axd orqali o’z togasi va ukasi o’rtasidagi qarindoshlik munosabatlarini mustaxkamlamoqchi bo’ladi. Shunday qilib, Moxlar oyim Umarxon nikoxiga kiritiladi”.

Olimxon, Umarxon va Muxammad Alixon (Ma’dalixon) davrlarini juda yaxshi bilgan amaldorlardan-tarixchi Hakimxon to’ra Umarxon bilan Moxlaroyimni noxi xaqida so’z ochib, “Muntaxabut-tarix” kitobida quyidagilarni yozadi: “... Ul vaqt Andijon xukumati Raxmonquli biy, amir Olimxonning togasi erdi, unga taalluq erdi. Raxmonquli biyning ismotida bir qiz bor erdi, ismi Moxlar oyim erdi. Amir Olimxon xoxladkim, ul muxaddarani amir Umarxonning nikoxiga kirgizsa, Ma’sumxon to’rani benixoyat xadya birla buyurdikim, Umarxonni Andijonga olib borib axdi nikox qilib, Margilonga keturib qo’yib kelgil deb ruxsat beradi. Ma’sumxon to’ra Margilonga kelib, shaxzoda o’marxonni domoliqqa taklif qilib, Andijonga olib, yaxshi soatda ul avji saltanatni tovxidi ruxga axd bogladilar”.

Bu voqea 1808 yilda edi. 1810 yilda Olimxon o’ldirilib, o’rniga ukasi Amir Umarxon taxtga chiqdi. Shunday qilib, Andijon xokimining qizi, Margilon xokimining xotini Moxlar oyim tez fursatda mamlakat malikasi darajasiga ko’tariladi.

Oradan 14 yil o’tgach, Umarxon vafot etadi. Saroy axllari o’zaro maslaxat qilib, bir ittifoqqa kelib odiraning o’sha vaqtdagi taxminan 14 yoshlarda bo’lgan o’gli Muxammad Alixonni podshox qilib ko’taradilar.

Shunday qilib, Qirgiston, qozogiston va O’zbekistonning yarmidan ko’pini o’z ichiga olgan Umarxon davlati 14 yashar Ma’dalixon qo’lida qoladi. Bu go’lakning bunday katta davlatni idora qilolmasligi tabiiy edi. Sh/u Umarxon vafotidan so’ng Moxlar oyim-odira mamlakatni idora qilish ishida faol ishtirok etadi. Umarxon davri an’analarini davom ettirib, ilm axllariga, san’at va adibyot arboblariga raxbarlik va xomiylik qiladi. Quqonda bir madrasa, xammom va saroy bino qildiradi.

Ma’dalixon otasi o’lgach, 21 yil xukumat tepasida turdi. O’z davlatini Qashqar va Tojikistonning Qora-Tegin viloyati xisobiga kengaytirdi.

Olim Sharaffidinov “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiyasi” kitobida (1945) shunday yozadi:

“Ma’dalixonning qilgan ishlari kishining diqqatini o’ziga tortadigan bir jixat-uning ruxoniylar bilan chiqisha olmaganidir. Ma’lumki, Ma’dalixondan ilgari Qo’qon xonligida xo’jalar, sayidlar umuman ruxoniylarning roli juda katta edi. Xonlikning siyosati shu guruxning qo’lida bo’lib, Umarxon davrida ular ayniqsa avj olgan, xukumatning turli mansablarini o’z qo’llarida olgan edilar. Ma’dalixon mana shu guruxga qarshi siyosat tutdi. Ularning ko’plarini mansabdangina emas, mamlakatdan xam quvdi. Bu quvilganlar Buxoroga to’plandilar”. (P tom 244-bet. O.Sharaffidinov).

Ana shu qora guruxlar dalixonga qarshi fitna uyushtirib, kamoli zolimligidan “Nasrullo qassob deb nom chiqargan Buxoro amiri Nasrulloga: “Ma’dali o’z o’gay onalaridan biriga uylandi, bu kofirdan Fargonani qutqarish” kerak deb ariza yozadilar. Amir Nasrullo bu arizani o’rab-surishtirmay, Qo’qonga urush boshladi. qattiq va qonli janglardan so’ng Ma’dalixon qo’shini maglubiyatga uchradi. Oxiri Amir Nasrullo Qo’qonga bostirib kirib, shaxarni talon-taroj qildi. Ma’dalixonni, ukasi Sulton Maxmudxonni, o’n to’rt yashar o’gli Muxammad Aminxonni, onasi Nodirani va bir necha ayonlarning xotinlarini fojiali ravishda o’ldiradi.

Mashxur o’zbek shoirasi Nodira-Moxlar oyimning kishining xam xavasini keltiradigan va xam daxshatga soladigan xayot yo’li mana shunday.

Nodiraning o’ldirilishi tafsiloti xaqida eski tarixiy manbalarda bir-biriga tamomila zid fikrlar bayon etilgan. Bu kitoblardagi ma’lumotlarni bir-biriga itaqqoslab qaraganda, to’grisi qaysi-yu, uydirmasi qaysi ekanini aniqlash goyat darajada mushkildir. Mana shu manbalarga tanqidiy munosabatda bo’lmay, faqat ularning biriga asoslanib, Nodiraning o’ldirilish tafsilotini olimlarimiz xar xil sharxlaganlar.

Nodira o’limi xaqida so’z ochgan o’tkir ashid shunday yozadi:”... Bu urushda Amir Nasrullo golib kelib, necha ming gunoxsiz kishilarni qilichdan o’tkazadi, Ma’dalixonni va uning o’gli Muxammad Aminni jallodga topshiradi. Jallod ularni o’ldirishga tayyorlanib turganda, oppoq sochlari to’zigan, parishon xolda Nodira paydo bo’ladi. U begunox, uch yashar? Nabirasini quchoqlaydi va Nasrulloga qarab shunday xitob qiladi:

Ey zabardasti zeridast ozor!

Senga xam kelur bu qiziq bozor...

Amir Nasrullo buyrugi bilan Nodira, uning o’gli Ma’dali va nabirasi Muxammad Aminni jallod kundasiga keltiradilar. Jallod avval Nodiraning sochini qirqadi. Keyin nabirasi, o’gli va xar uchovlarining qo’llarini kesadi, so’ng oyoqlarini qirqadi va oxiri uovlarining barobar kallalarini qirqadi”.(“Uch shoira”,10-11 betlar).

Taniqli adabiyotshunos olim To’xtasin Jalolov yuqoridagi fikrga qo’shilmay “O’zbek shoiralari” kitobining 82-83 betlarida shunday yozadi:

“O’tkir Rashid bu tafsilotni qaysi manbaga asoslanib yozganini ko’rsatmagan. Fikrimizcha, u “Tarixi Turkiston” nomli kitobga murojaat qilgan ko’rinadi. “Tarixi Turkistonda” esa:

Ey zabardast ze ri dost ozor!

Senga xam kelur bu qiziq bozor.

Bayti Nodiraning so’nggi so’zi sifatida emas, tarixchining lirik chekinishi o’rnida ishlatilgan. Aslida esa bu she’r fors-tojik shoiri Sa’diy Sheroziyning “Bo’ston” nomli asaridan olingan bo’lib, asli quyidagichadir:

Ey zabardasti zeridast ozor!

Garm to kay bimonad in bozor?

Bachikor oyadat jaxondori?!

Murdanot bex, ki mardum ozori!

Demak, bu baytni Nodiraga nisbat berilishi va uning o’limi oldidagi so’nggi so’zi deyish xato”.

Tojik adabiyotshunosi Toji Usmon Vengeriya olimi German Vamberining “Buxoro yoxud Movorounnaxr tarixi”, Mulla Niyoz Muxammad ibni Ashur Muxammadning “Tarixi Shoxrux” asariga asoslanib, Nodiraning o’ldirilishi tafsiloti xaqida so’z yuritadi va odira o’lim oldida aytgan she’rlaridan quyidagi baytni keltiradi:

“... Bu tuproqlar ko’zim qoni ila ming lolazor o’lsa,

Bobomdur bu, momomdur bu, otamdur bu, onamdur bu”.

To’xtasin Jalolov esa: “Nodiraning o’ziga xos uslubdor bo’lgan xar bir kishi bu baytni, Nodirani emas, deb darxol rad etadi”,- deb yozadi.

Adabiyotshunos olim Aziz Qayumov Nodiraning o’ldirilish tafsilotini yozib, Nodira o’limi oldidan gazalxonlik qilmaganini, faqat yosh nabirasini o’limga buyurgan Amir Nasrulloga qarab: “Ey zolim, otasiniku o’ldirding, bu go’dakda nima gunox bor, nega buni xam o’ldirasan? Deb xitob qiladi. Amir unga xaqorat bilan qarab:”istasang seni xam o’ldiraman” deb javob beradi. Nodira: “ Bunday fojialarni ko’rib, tirik qolganimdan ko’ra o’lganim ming marta afzal”, deb xitob qiladi. Shundan so’ng Nasrulloning buyrugi bilan jallodlar o’dirani xam qatl etadilar”,-deb yozadi.

O’zbek she’riyati antologiyasi Sh tomida mazkur fojia tafsilotini shunday yozadilar: 1842 yilda Buxoro amiri Nasrullo Qo’qon shaxrini bosib olgach, Qo’qon xoni Muxammad Alixonni va uning bolalarini dorga osib o’ldiradi. Shu paytda Nodira dorga osilayotgan nabirasini xikoya qilib, bu go’dakda nima gunox, nega uni o’ldirasan, zolim, deb Nasrulloga xitob va uning zulmiga la’nat o’qiydi. Shunda amir Nasrulloning xukmi bilan jallodlar Nodirani xam uning o’gli va nabiralari bilan bir qatorda dorga tortadilar”.

“O’zbek adabiyoti tarixi” darsligi avtori akademik V.Abdullaev ...Amir Nasrullo... Muxammad Alini xam, shoiraning 12 yoshli nabirasi Muxammad Aminni xam so’ydiradi. Nodira begunox nabirasining jasadi ustida dod-faryod ko’tarib, amir Nasrulloga la’natlar yogdiradi. Shundan keyin amir Nasrullo Nodirani xam uning eng yaqin maxramlari (Xushxolbibi, Norbibi kabilar) bilan birgalikla o’ldirtiradi”,-deb yozadi.

Ko’rinib turibdiki bu da’volar bir-birini rad etadi. Adabiyotshunoslarning bir masala ustida, bir xolat tasvirida bir-biriga qarama-qarshi fikrlar bayon qilishi bu fikrlarning to’griligiga shubxa tugdiradi.

Amir Nasrullo qancha zolim, qancha qonxo’r bo’lsa, shunchalik joxil va muttasib kishi edi. Uning Fargonaga qarshi xujumining bosh sababi xam ko’r-qurona diniy e’tiqod va mutaassibning tugyoni edi. Uning u Fargonaga go’yo islomni mustaxkamlash, to’gri yo’ldan toyganlarni jazolash uchun keldi. U komil musulmonlik da’vosida edi. Modomiki Nasrullo yurishining mantiqiy moxiyati shundan iborat ekan, modomiki Nasrullo sharoit peshvolari oldida musulmonchilikning “klassik” namunasini namoyish qilish orzusida ekan, bas, uning Noidar bilan bir necha musulmon xotinlarini olomon orasiga chiqarib qatl etmogi sira xam mumkin emas. Chunki bunday xatti-xarakat uni xalq oldida batomom beburd qilib qo’yar, sharoit nomidan qilgan da’volarini auchga chiqarardi. Amir Nasrullo-zolim edi, Konxo’r edi, mutaassib edi, lekin axmoq emas edi.

Bundan tashqari, Ma’dalixonning o’gli Muxammad Aminxon, O’tkir Rashid aytganiday, uch yashar go’dak emas, 14 yashar yigitcha edi. 14 yashar yigit, bugun bo’lmasa ertaga otasining qonini va taxtini da’vo qilib maydonga chiqishi muqarrar edi. Chunki Madalixon o’zi xam 14 yoshda taxtga chiqqan edi.

Nodiraning o’ldirilishiga-uning uch yashar go’dak ximoya qilishi sabab bo’ldi deb o’ylamoq bir nav siyosiy soddalik bo’ladi. Bu xaqda adabiyotshunos To’xtasin Jalolov shunday xulosa chiqaradi:

“Ma’lumki, Nodira 30 yildan ziyodroq bir davrda mamlakatda podshoXdan so’ng eng mo’’tabar zot xisoblanadi. Ma’dalixon yosh choglarida esa, podshoxlik asosan Nodira qo’lida edi. Shu tariqa bu ayol mamlakatni idora qilishga saloxiyatli ekanini isbot qilib, saroy doirasida xam, xalq orasida xam zo’r obro’ qozondi. Agar Amir Nasrullo Nodiraning ikki o’glini, shuningdek valiaxd Muxammad Aminxonni o’ldirib, Nodirani tirik qoldirganda, Nodira o’z nufuzidan (obro’) foydalanib, butun Fargona xalqini Amir Nasrulloga qarshi oyoqqa turgizishi, galayon ko’tarib, “Nasrullo qassob”ni taxtdan tobutga tortishi-qorongi tundan so’ng yorug kun kelishidek muqarrar edi”.

“Ansobus-salotin va tovorixi xovoqin” kitobining avtori Mirzo olim, Nodira bilan birga xushxol Bibi, Norbibi va yana bir xotinning axtaxonada o’ldirilganini yozadi” (Bu muxim. A.Qayumov., T.Jalolov shu fikrni qo’llaydila r).

TEKShIRISh SAVOLLARI

2. Nodira taxalluslari.

3. Nodira xayot yo’li, fojiasining sabablari.

4. Nodira va o’marxon.

5. Nodira-zullisonayin shoira.

6. Nodira lirikasi sevgi, sadoqat, vafo va xijron mavzulari.

7. O’zbek adabiyotida Nodira obrazi.

TAYaNCh TUShUNChALAR

2. Nodiraning ijtimoiy-siyosiy arbobchisi.

Uvaysiyning faoliyati va ijodiy merosini o’rganishda adabiyotshunosligimiz ancha yutuqlarga erishdi, yangi ma’lumotlar qo’lga kiritildi. Bu soxada Olim Sharafiddinov “O’zbek adabiyoti xrestomatiyasi P jild. T., 1945 yil, O’zbek she’riyati antologiyasi, 1948. Kitoblarida fikr yuritadi; O’tkir rashid “Uch shoira”, T., 1958; A.Qayumov. E’tibor Ibroximovalarning Uvaysiy. Devonini tuzganlar, O’z.Fan, 1959 yil; H.Razzoqov, Ulfat, ¢.Abdullaev, N.Mamatovlar Uvaysiy devonini 1963 yilda qayta tuzganlar, 1970 yilda T.Jalolovning “O’zbek shoirlari” kitobi vujudga keldi; A.Qayumov 1961 yilda yaratgan “Qo’qon adabiy muxiti” kitobida Uvaysiy xaqida ma’lumot berdi. Adabiyotshunos E’tibor Ibroximova Uvaysiy xaqida maxsus ilmiy tadqiqot ishlari olib bordi. 1961 yilda kandidat dissertatsiyasini yoqladi.

Bu ishlardagi ma’lumotlar bilan birga shoira to’grisida uning avlodjlaridan bo’lgan kishilarning bergan ma’lumotlari xam muximdir. Chunonchi, Andijon oblastining Marxamat rayonidagi Sverdlova nomli kolxoz territoriyasida xayot kechirgan Xoljon otin Abduqodirovaning o’z ota-bobolari to’grisida qilgan xikoyalari ana shunday muxim ma’lumotlardandir.

Xoljon otin Uvaysiyning chevarasi bo’lib, 1965 yilda vafot etgan, u o’z avlodi xaqida xikoya qilib, katta buvisi Jaxon otin ekanligini so’zlaydi. Jaxon otin (Uvaysiy) Hojixon ismli kishiga turmushga chiqqani, ularning Muxammad ismli o’gli, Quyoshxon ismli qiz ko’rganlari. Uvaysiy o’gli Muxammadning “Majnun” qizi Quyoshxonning “Xokiy” taxallusi bilan she’r yozganlarini Xoljon xikoya qilgan.

Xoljon otin xiyaokchsidan ma’lum bo’lishicha, Uvaysiy va uning farzandlari, nabiralari o’tmishda zamondan jabr sitam ko’rib, juda ogir sharoitda xayot kechirganlar.

Feodal xukmron doiralarning maddox shoirlari xalqning axvolidan ko’z yumib, o’marxonni ko’klarga ko’tarib maqtab she’rla yozgan bir vaqtda, o’vaysiy she’r maydoniga zamona kulfatidan kuyganlarning bulbuli-go’yosi chiqib, fitonu nola chekkan edi:

I.Haqqulov. Uvaysiy. 5-bet. Zamona kulfatidan bu ko’ngil dog o’ldi, dog o’ldi. Sharq klassiklari merosidan. Uvaysiy she’riyatidan, T., 1980 y. 94-95-betlar. T.Jalolov. 66-bet. Uvaysiy ijodi ustida tadqiqot ishlari olib borgan adabiyotshunos-olimlarimiz shoiraning Umarxon saroyiga kelib qolishi xolati va uning sevimli shoiramiz Nodira bilan munosabatini, uchrashish, ular o’rtasidagi xamkorlikni turlicha izoxlaydilar. Chunonchi, “O’zbek adabiyoti tarixi” (avt. Kollektivi, T., 1978) kitobining “Uvaysiy ijodiga doir qismini yozgan E.Ibroximova shunday yozadi: “Umarxon gilon xokimi bo’lib (1800-1809), Nodiraga uylangan paytda Uvaysiy shoira sifatida tanilgan edi. Sh/u xam Nodiraning tashabbusi bilan ular o’rtasida do’stona aloqa o’rnatiladi. Nodira Qo’qonga quchib kelganidan keyin maxsus erlik bilan Uvaysiyni xonlik paytaxtiga olib kelib, u bilan yaqin aloqani ta’minlashga erishadi”. (159-bet).

“O’zbek shoiralari” kitobining avtori T.Jalolov dramaturg ¢ulom Zafariyning esdaliklariga tayanib, mavjud voqelikni quyidagicha xikoya qiladi: 42-44 betlar (1).

T.Jalolov ¢ulom Zafariydan Uvaysiyning “Jaxon otunga” aylanishi ya’ni uning xonimlarga murabbiylik faoliyatining mazmuni nimadan iboratligi borasida so’raganda, ¢. Afariy unga quyidagi naqlni xikoya qilgan. “O’zbek shoiralari”,-44-45 bet (P).

Ma’dalixon xukmronligi (1822-1942) davrida Uvaysiyning xayotida bir qator noxushliklar sodir bo’ldi: Qizi Quyoshdan judo bo’lgan shoiraning o’glini xon sarboz sifatida Qashqarga jo’natib yuboradi. Uning o’ziga ko’p tazyiq o’tkazadi. Keksayib qolgan shoira qirkinchi yillarda Margilonga ko’chib ketadi, xayotning oxirgi yillarini (65 yoshlarda vafot etgan) o’z ona shaxrida o’tkazadi. Hozirgi mavjud manbalarni ko’zdan kechirish shuni ko’rsatadiki, xayot gamu andux bilan o’tgan bu shoiraning ijodiy faoliyati ancha sermaxsul bo’lganligidan dalolat beradi. O’zSSR FA Sharqshunoslik institutining qo’lyozmalar fondida Uvaysiy asarlarining bir qo’lyozma nusxasi 1837 raqami bilan saqlanadi. Bu qo’lyozmada shoiraning bir qator lirik she’rlari (devon), “Shaxzoda Hasan” va tugallanmay qolgan “Vokeai Muxammadalixon” dostonlari mavjud. 60-yillarda H.Razzoqov va A.Saydalievlar tashabbusi bilan Uvaysiyning Marxamat rayonidagi avlodlari qo’lidan shoira devonining uchta qo’lyozma nusxasi topilgan va Andijon Davlat pedagogika institutining adabiyot kafedrasiga olingan. Devonlarning eng mukammali 404 betdan iborat bo’lib, Uvaysiyning evarasi (1965 yilda vafot etgan) Xoljonbibi-Magriy tomonidan ko’chirilgan. Devon, gazal, muxammas, musaddas, musamman, masnaviy, ruboiy, tuyuq, chiston, qit’a, mustazod shaklidagi (jami 5628 bayt) she’rlardan tashkil topgan.

Ana shunday sermaxsul ijod egasi bo’lgan Uvaysiy xaqida uning zamondoshi Fazliy “Majmuai shoiron” tazkirasida o’ta xasislik, ko’rolmaslik, garazgo’ylik bilan ikki baytdan tavsifnoma yozgan xolos

Digar Vaysa xam az guruxi nisost,

Namonandi Maxzun faximu rasost.

Xayolom ba tavsifi u bar naxost-

Azon ro’, gox kaj shudu gox rost.

(Uvaysiy xam xotinlar jumlasidandir, lekin Maxzunadek ziyrak va aqli raso emas, u gox egri, gox to’gri yurgani sababli uni tavsif qilishni istamadim).

Shoiraning sha’niga nomunosib bu baxoni rad, yo tasdiq etish uchun boshqa xech qanday dalilga ega emasmiz, lekin saroy shoirlarining axloqi, jumladan Fazliyning o’zi maqtab ko’klarga ko’targan Maxzunaga munosabatini o’ylab, uning Uvaysiyga bergan baxosida xam bir nav’ ta’magirlik yo’qmikan deb o’ylaysan kishi. Chunki o’zbek ayollaridan qariyib bir yarim asr muqaddam, birinchi o’laroq saroy shoirlari (erlar orasiga kirib), komil xuquqga ega bo’lgan bu she’riyat malikasi ularning giybat va xasadlariga duchor bo’lishi xaqiqatdan yiroq emas.

Uvaysiy lirika janrida o’z asrining peshqadam shoirasi bo’lib, uning ravon va nafis gazallari Umarxon saroyidagi “manman” degan shoirlarning eng yaxshi asarlaridan qolishmaydi. Ma’lumki, Umarxon saroyi shoiralari orasida nazirago’ylik, radifgo’ylik goyat darajada avj olgan edi. Ba’zan muvaffaqiyatli chiqqan bir she’rga shu vazn, shu qofiya, shu goyani kuzatib, qirk-ellik shoirlar nazira yozganlar. (ya’ni, nazirago’ylik bir nav she’riy musobaqadirkim, unda (Bobur tili bilan aytganda).

“To bilingay xar kishining tab’i birla xolati”. Mana shu jixatdan baxo berish uchun Amir (Umarxonning) “Qil” radifli gazaliga shu radifda nazira tarzida yozilgan 4 shoirning, jumladan Uvaysiyning gazalini solishtirib ko’raylik. Misol cho’zilib ketmasligi uchun biz xar bir shoir gazalining faqat matla’sini (boshlanmasini) keltiramiz.

Amir (Umarxon):

Lab o’gir takallumga, zulfingni parishon qil,

Qand qimmatin sindur, narxi anbar arzon qil.

Hijlot:

Kelgil, ey quyosh yuzliq, fikri shomi xijron qil,

Furqating mariziman, vasling ila darmon qil.

Ado:

Vay sharafi shon ashkim yo’liga charogon qi.

Vazliy:

Gul yuzingda zulfingni bog aro namoyon qil,

Uvaysiy:

Dilbaro, yuzing uzra kokuling parishon qil,

Husningga niqob o’lsun, maqsadimni panxon qil.

Biz misol tariqasida besh shoirdan namunalar keltirdik. Bir vazn, bir radifda yozilib, bir maqsadni ko’zda tutgan bu baytlarning eng go’zali shubxasiz, Uvaysiy bilan Fazliynikidir. Bu baytda gap ma’shuqaning gul chexrasiyu, xushbo’y sochi va zulfi ustida boradi.

Amir bu mazmunni rivoj ettirolmay, baytni to’ldirish uchun ma’shuqani “taxallumga” da’vat etadi: Xijlot esa, ma’shuqaning yuzi, kokili va zulfi xaqidagi mavzudan tamoman chetga chiqib ketadi. Shoir Ado xam shunchaki vazn, qofiya va radifni saqlash uchun xarakat qilib, sanamni mexmon qil” deb mavxum go’zal tavsifiga o’tadi. Uvaysiy bilan Fazliy esa, go’zal yuz, zulf va kokilning go’zal yuzida parishon bo’lgandagi xolati adosida goyat go’zal va real ta’birlar topganlar. Chunonchi Uvaysiyning:

Dilbaro, yuzung uzra kokulini parishon qil,

Husningga niqob o’lsin, maqsadimni pinxon

qil.

Baytida, parishon kokul-yuzta niqob, lirik qaxramonning-maxbubaning xoxishini oshkor qilmaslik uchun parda bo’lib keladi. Ulf va kokul tavsifida klassik shoirlar juda ko’p yozganlar. Soch va zulf gox shabi xijronga (xijron kechasi-uzunligi va tusi), gox mushki anbarga (xidi), gox dom-tuzoqqa (kishan zanjir) o’xshatiladi. Go’zalning yuzi esa millon martaba oy, quyosh (qamar, shams, mexr) va gulga tashbex etilgan. Ammo dilbar yuzida parishon kokulning parda bo’lib, ma’shuqa maqsadini pinxon tutishi Uvaysiyning ixtirosidur.

Bu nagumbazdur eshigi, tuynugidan yo’q nishon,

Nega gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon,

Tuynuging ochib alarning xolidin olsam xabar,

Yuzlarida parda tortugliq, turarlar bagri qon.

Anorni eshik-tuynuksiz gumbazga, ichidagi donalarni pok qizlarga, dona ustidagi yupqa po’stinni qizlar yuzidagi pardaga va anor donalaridagi qizil sharbatga ishora qilib, bu donalarni bagri qon bo’lgan qizlarga o’xshatish uchun Uvaysiy kabi zo’r san’atkor bo’lish darkor.

Uvaysiyning badiiy jixatdan barkamol gazallarida lirik qaxramon sabrli, qanoatli, kamtar, odobli, xush nazokat, oqila, fozila, vafodor, iffatli va jozibali bir jonona sifatida namoyon bo’ladi. Barcha shod bo’lib, uning xissasi qaygudan iborat bo’lsa xam, zamona kulfatidan, befaxmlar malomatidan ko’ngli dog bo’lsa xam, yor jafokor bo’lib, zulmu sitam qilsa xam, u erga xamon sodiq qolib. Uvaysiy Ko’ngil gulzori. 28-bet.

Uvaysiy, yuz jafo ko’rsang xaqiqat eridin doim.

O’girma yuzni andin, solma ko’zni o’zga dildora.

Deb ezgulikka, vafodorlikka da’vat qiladi. Uvaysiy. 7-bet.

Diniy, xurofiy tushunchalar odamlarning ongini zaxarlab turgan X1X asr sharoitida, xotinlar inson emas, Xayvon qatorida sanalgan bir davrda, Uvaysiyning badiiy ideallar shavKida-“tarki vatan” qilib-ota ruxsatin bir amallab olib, Margilondan chiqib-Qo’qonga kelishi, u vaqtda xotin jinsi uchun yarim xudo sanalgan erlar jamiyatga dadil bostirib kirishi-musulmon xotinlari tarixidagi katta qaxramonlik edi. Buning ustiga aqli xam sochidek uzun bo’lib, saroy, “donishmand”larini “mardumi nofaxm” deb atagan bu zakovatli shoiraning jasoratiga balli deging keladi. Ma’lumki, xotin-qizlar birovni sevish, er tanlash xuqiqidan maxrum edilar, bu jixatdan ota-onalarning mute farmonbardor qullari bo’lishi talab qilinardi: bu-islom axloqining talabi edi. Insondagi tabiiy xoxishga sirtmoq solingan shu davrda Uvaysiyning bu taxqirlangan jing nomidan:

Bir pari paykar sumanbar yora oshiq bo’lmisham,

La’li dilkash, so’zi xush dildora oshiq bo’lmisham.

Deb ochiq kuylashi saroy mutaassiblariga o’qdek qadalgan edi... Faziliy kabilarga yoqmagan edi, albatta.

TEKShIRISh SAVOLLARI
1. Uvaysiyning xayoti va ijodi xaqida ma’lumot beruvchi mavjud manbalar.

2. U xaqda olib borilgan tadqiqotlar.

3. Uvaysiyning Xayot yo’li, taqdiri.

4. Uvaysiy lirikasida sevgi va sadoqat mavzusi.

5. Uvaysiy lirikasida ijtimoiy mavzular, “dard eli”-taqdiri.

6. Uvaysiy va xalq kitoblari.

TAYaNCh TUShUNChALAR
1 “Mexnatu alamlarga oshno Uvaysiy”.

2. Uvaysiy-dostonnavis.

2. O’zbek adabiyoti (majmua) 3-tom. Toshkent, 1959.

3. Isxoqov F. Gulxaniy. Zarbulmasal. Tanqidiy matn. Toshkent, 1976. (kirish

so’zi bilan).

ILMIY MANBALAR

1. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik. 4 jild, Toshkent, Fan, 1978

2. Qayumov A. Qo’qon adabiy muxiti. Toshkent, 1961.

3. Abdullaev V.A. O’zbek adabiyoti tarixi. 2 kitob. Toshkent, 1980.

4. Qo’shmoqov M. Mulla Gulxaniy (ocherk). Sharq yulduzi. 1991. 1-son.


MUHAMMADShARIF GULXANIY
Gulxaniy XUSh asr oxiri va X1X asrning birinchi yarmidagi o’zbek demokratik adabiyotining yo’nalishiga mansub vakillaridan biri bo’lib, o’z ijodiy faoliyatida xajv va masal janrini yangi bosqichga ko’targan shoir va masalnavisdir.

Gulxaniyning bizgacha etib kelgan adabiy merosidan ma’lum bo’lishicha, u o’zbek, fors-tojik klassiklari asarlarini qunt bilan o’rgangan; obarbayjon adabiyotiga ishtiyoq qo’ygan, xind adabiyotining o’lmas durdonalaridan xisoblangan «Kalila va Dimna»ni mutolaa qilgan.

Gulxaniy xayotining tafsiloti so’nggi vaqtlarga qadar ravshan emas edi. Lekin adabiyotshunoslarimiz tomonidan olib borilgan tadqiqotlar (R.R.Muqimov «Gulxaniyning xayoti va adabiy faoliyati» kandidatlik dissertatsiya. 1948 y. O’zSSR FA akademigi V.Y.Zoxidov. O’zbek adabiyoti tarixidan, T., 1961; A.P.Qayumov Qo’qon adabiy muxiti (XUSh-X1X asrlar) T.

Fan nashriyoti 1961; V.Abdullaev. «O’zbek adabiyoti tarixi» darsligi kabi yirik tadqiqotlar) xamda uyuk Karimiy, S.Ayniy, M.Saln, H.Yoqubov, Olim Sharafiddinov, X.Nazarov, Fatxiddin Isxoqov, M.Qodirovlarning qator tadqiqot-maqolalari, Gulxaniy merosini nashr etish borasidagi xizmatlari, nashr so’z boshilari maydonga keldiki, bu soxa ancha oydinlashtirmoqda.

Fazliy Namongoniyning «Majmuai shoiron», Qori Raxmatullo Vozoxning «Tuxfatul-axbob» antologiya-tazkiralarida Gulxaniy Haqida ayrim ma’lumotlar berilgan bo’lib, ulardan shoir xayotining ba’zi-bir tomonlari uning ijodi feodal-klerikal saroy adabiyoti vakillari bilan kurashda o’sganini, uning so’z san’atida: jiddiy imtixondan o’tganini ko’rsatadi.

Gulxaniyning tugilgan yili noma’lum.

Fazliy Namongoniyning Gulxaniy xaqidagi ma’lum shoirning tojikcha gazallarining til xususiyatlari uning garamlik bo’lganligidaen dalolat beradi. Fazliy o’z tazkirasida uning «qo’xiston mulkidan» ekanligini ta’kidlab, quyidagilarni yozadi:

Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor,

Asosi suxan xam u bemador.

(Gulxaniy toglik shoirdir, uning so’zlarining asosi bo’shdir. Latif va ravon gazallar togliklar tili uslubidir).

Ammo boshqa tazkiralarning avtorlari uni gox Namangandan, gox Qo’qondan chiqqan deb talqin qiladilar. Qori Raxmatullo Vozex o’z tazkirasida Gulxaniyning ismi Mullo Muxammad Sharif bo’lib, asli Namanganlik ekanini, Umarxoning saroy shoirlaridan bo’lganini uqtiradi. Shuningdek, tazkira avtori uning dastlab xammomdorlik ishlariga munosabati bo’lgani uchun Gulxaniy taxallusini qabul qilganligini eslatadi va uning shoirlik is’tedodiga baxo berib, «she’rlari vazn jixatidan ravon va o’z tengdosh-zamondoshlari tomonidan yukori baxolangan», deb qayd etadi.

Keksa adabiyot o’qituvchilaridan marxum P.Qayumovning «Qo’qon tarixi va adabiyoti» nomli qo’lyozma asarida ta’kidlanishicha, «Gulxaniy... Qo’qonda t tugilgan, onasi o’zbek bo’lib, otasi tojik edi. Shoxi Qushbegining yuzboshilaridan bUlib, Qorategindan kelgan va Xo’jandda uylangan. Onasi xon saroyida oddiy qora xizmatda kun kechirgan. Bolasi-Gulxaniy madrasani tamom eta olmagan, keyincha askariy sipoxlikda pastroq darajada turib saroy doirasida kun kechirgan».

Agar bir tomondan, toglik tojiklar shevasida yozilgan «bidex2 radifli gazalining til xususiyatlari (chunonchi «o» unlisining «u» bilan almashtirilib, «nun». «marjun», «ayvun» tarzida yozilishi) ikkinchidan, Olimxonning toglik tojiklardan navkar olish voqeasi xisobga olinsa Gulxaniyning ¢arm yoki Darvozdan ekanligi ma’lum bo’ladi.

Gulxaniyning XUSh asrning 70-yillarida dunyoga kelgan deb taxmin qilinadi. Fazliyning xabar berishicha, uning ota-bobolari tog axolisining e’tiborli kishilaridan bo’lgan («Ki, budond ajdod o’ dar diyor, Pisandidan ma’lum qo’xsor»). Muxammad Sharif o’z ilmini oshirish niyatida Qo’qon xonligiga qarashli Namangan shaxriga kelib, kishilar yumushini bajarib yuradi.

Bizgacha etib kelgan ma’lumotlarda Olimxon salatanti davrida navkar olish e’lon qilingan paytlarda Gulxaniyning o’z istagi bilan sipoxiylikka, kirgani aytiladi. Jumladan Fazliy bir o’rinda gulxaniyning xon navkarlaridan ekaniga ochiq ishora qilib, uni sipoxiy sifatida tasvirlaydi va o’z ishiga moxirligini qayd etadi:

Buvad Gulxaniy shoiri qo’xsor,

Ba dargoxi shoxest o’ro qaror

Zi mardoni korest dar zo’ru jang.

Saloxash ba kaf tegu tiru tufang.

(Gulxaniy toglik shoirdir, u shox dargoxida qaror topdi, ya’ni yashamoqda. Kuch-quvvatda va jangda mardlikdandir, tig va tir-tufang otish kasbini yaxshi egallagandir).

Ammo Muxammad Sharif urushlarda faol qatnashib, botirlik namunasini ko’rsatgan bo’lsa xam, u qashshoqlikda kun kechirdi, qorni nonga to’ymadi. Ko’rsatgan qaxramonliklari xon tomonidan taqdirlanmadi. Bu xaqda Fazliy tazkirasida bunday deyiladi:

Ba davroni jannatmakoni amir,

Chunon bud dar benavoyi asir.

Ki nashkasta dar umr none durust,

Sipoxgariy narda roxat narid

Ki osoyish az ranju mexnat nadid

Muruvvat nakarda ba xolish amir.

Base benavoi kashnd on faqir,

Zi beiltifotin jannatmakon,

Hame bud muxtoji yak parcha non.

Ki az tangdasti bajon omadi,

Zi bemoyagi dar figon omadi.

(Jannatmakon amir, ya’ni Olimxon davrida u benavolik asiri edi. U urushda bir durustgina non ushatmadi, yaxshi dasturxon atrofida o’tirmadi. Sipoxiylik qildi-yu, lekin roxat ko’rmadi, ranj-mexnat chekdiyu, roxat ko’rmadi, uning xoliga amir muruvvat qilmadi, u faqir yashab, benavolik chekdi. Jannatmakonning iltifotsizligidan bir burda nonga muxtoj edi. Qo’li qisqaligidan jonidan to’ydi, pulsizligidan ox-figon qildi).

Umarxon davridagi Qo’qon adabiy muxiti qatnashchilari ma’lum ma’nodagi biografik Fazliyning yuqoridagi so’zlaridan shubxalanmasa xam yuo’ladi. Shuni aytish kerakki, Fazliy o’z so’zlarini tasdiqlash, uning real zaminga asoslanganini ko’rsatish maqsadida shoir ijodiga murojaat qiladi va

«¢azal suft dar surati xoli xesh,

Chunun guft dar arzi axvoli xesh».

(¢azalga qo’shib kuyladi xolini, Bu yanglig dedi arzi axvolini) deya Gulxaniyning navkarlik davridagi ayanchli axvolini ko’rsatuvchi avtobiografik xarakterdagi «bidex» – (bergil) radifli gazalini keltiradi:

Hazratim ochlikdan o’ldim egani non ber menga,

Kofir o’lgayman agar desamki, baxmon ber manga.

Moshu, bugdoyu guruch berkim, shular menga kerak,

(Gulxaniy 63-bet)

Shoir bu gazalda sipoxiylik vaqtidagi kayfiyatini, ogir turmush sharoitini ifodalaydi. Lirik qaxramon, ochlik, qashshoqlik xukm surgan davrda qimmatbaxo toshlarning, dur va oltinlarning axamiyati yo’q, och kishi uchun mosh, buGdoy va guruch xamma narsadan keraklidir, demoqchi.

Bu gazalga chuqurroq nazar tashlansa, unda faqat yakka, ochlikdan tinkasi qurigan ayrim shaxs xaqida emas, balki katta sotsial problema-amir Olimxonning navkarlik rejimi xaqida fikr yuritilayotgani ma’lum bo’ldi. ¢azalda lirik qaxramon obrazi umumlashma obraz darajasiga ko’tarilgan. Lirik qaxramon-navkar qo’shindagi tartibsizlikni fosh etadi, o’z xuquqini yoqlash bilan boshqa navkarlarni xam shunga da’vat etadi.

Umuman Gulxaniyning navkarlik yillari uning xayotidagi eng ogir davrlardan edi. Lekin shunga qaramay shoir o’sha yillarda xam o’z bilimini oshirish, takomillashtirish uchun gayrat qiladi. O’zbek va fors-tojik adabiyoti namunalarini mutolaa qila boshlaydi.

Olimxon vafotidan so’ng taxtga chiqqan o’marxon o’z iste’dodini navkarlik davridayoq ko’rsata olgan Gulxaniyni saroyga jalb qilmoqchi bo’ladi. U o’z xokimimyatini mustaxkamlash, siyosiy maqsadlarni amalga oshirish niyatida saroy atrofiga bir qator qalam axllarini tortadi: Movarounnaxrning turli joylaridagi qalam axllarini, shuningdek, Xurosonning ba’zi bir shoirlarini o’z atrofiga to’playdi. M: Fazli e’tirofiga ko’ra, balxlik shoir Foniy «shaxriyor», ya’ni Umarxonning shuxrati oshganda, o’z vatanini tark qilib Qo’qonga kelgan («Jaxonpur shud ba sho’xrati shaxriyor, az on kard tarki vatan ixtiyor») shu shoirlar qatorida Gulxaniy xam bor edi. Biroq shoirning saroy adabiy muxitiga tortilishi uning shaxsiy xayotida jiddiy o’zgarish yasay olmadi; boshqalar qatori «ba tab’i shox ba payrovi shox» , «ba mayli shox» kabi she’r aytish printsipiga rioya qilib, gazallar bitdi, ularning ba’zi birlarida Umarxonni tengi yo’q odil shox deb maqtadi. Jumladan shoir «Omad barun» radifli gazalida Umarxonni she’r fanida «faridi ro’ztor», ya’ni o’z davrining yagona so’z ustasi sifatida ta’riflab, xon iste’dodi oldida jim qolishdan boshqa chora yo’qligini ta’kidlaydi:

Xomaamro Gulxaniy gayr az xomo’shi chora nest,

Dar fani she’r on faridi ro’ztor omad barun.

Umarxonga uning iste’dodini maqtovchi gazallar ma’qul tushar edi. Saroyning maddox shoirlari xam shuni (Maddox shoirlar xonlikdagi munosabatlarni, o’rda tartiblarini ideallashtirish bilan shugullanganlar, xalqchil shoirlarni kamsitganlar... (istar edilar). Sh/u xam Fazliy Gulxaniyning bu gazalini «Bu rangil gazal Gulxaniydin erur, ko’ngil gulshaniga tarovat berur» deb ta’riflagan edi.

Shuni esda tutish kerakki, Olimxon davrida iltifotsizlik, xorlik ko’rgan Gulxaniy dastlabki vaqtlarda Umarxonni adolatli va tadbirkor podshox deb o’ylab, unga bir qancha gazal va qasidalar bagishladi. Qasidalarida Umarxonni ko’klarga ko’tarib maqtadi, go’yo uni fuqaroparvar, adolatparvar, zulm va xaqsizlikka xotim beruvchi kishi qilib tasvirlaydi va bu bilan xonni ana shunday ijobiy xislatlar egasi bo’lishga da’vat etdi. Ammo Umarxon saroyidagi fisk-fujurlar, munofiqlar, ularning xalq boshiga keltirgan qora kunlari shoirning saroy axliga bo’lgan munosabatini o’zgartirib yubordi. U xonni ta’riflash o’rniga, o’z e’tirofini bildira boshladi.

Gulxaniy xayotining oxirgi davrlariga doir turlicha ma’lumotlar bor. Ba’zi manbalarda shoirning Umarxon vafotidan so’ng o’z vataniga qaytib ketganligi taxmin qilinsa, boshqa manbalarda uning Muxammadalixon (1822-1942) tomonidan o’ldirilganligi aytiladi. Chunonchi, mazkur xon xokimiyatga kelgach, otasi davridagi e’tiborli kishilarni ta’qib ostiga oladi. Jumladan, Gulxaniyni yangiqo’rgonga xokim qilib tayinlash baxonasi bilan Namangan xokimi bilan kelishib, shoirni jun qopga solib, Sirdaryoga tashlatib yuboradi. Ayrim manbalar buni tasdiqlaydi...

Xullas, Gulxaniydek iste’dodli shoirning xon va uning amal dorlari tomonidan xalok qilingan bo’lishi mumkin.


GULXANIY LIRIKASI
(Hakim Homidiy. Gulxaniyning «Majmuai shoiron» tazkirasidagi gazallari xaqida. Jurnal «O’zbek tili va adabiyoti» 1974, 2-son).

Gulxaniy o’zining zo’r talanti, tajribasi, turmushga xaqqoniy qaray bilish tufayli xalqqa yaqin yozuvchi sifatida ko’zga tashlanadi. Uning adabiy ijodiyoti xon va feodallarni maqtagan saroy shoirlarining serxasham, serpardoz «usti yaltiroq, ichi qaltiroq» poeziyasidan farq qiladi. Ekin buni saroy shoirlari yoqtirmadilar. Gulxaniy va Maxmur ijodini kamsitdilar. Bu esa saroy adabiy doiralarining xalqchil adabiyotga qarshi xuruji edi. Gulxaniy ijodi saroy shoirlarining «malikush-shuarosi» Fazliyga ayniqsa maqbul bo’lmaydi. U gulxaniyning mustaqil ijodkor ekanini rad etib, uni san’at axllari karvoni orasidan ko’tarilgan changga o’xshatadi:

Buvad gulxaniy xam zi axli suxan,

Badargoxi oliyi shoxi ziman.

Raxero po’yand donishvaron,

Ravad xamchu gard as pasi karvon.

Shuda payravi shoxi axli suxan

¢azal gufti on xam darin anjuman.

(Mazmuni: Gulxaniy xam so’z axlidandir. Zamon shoxining oliy dargoxida donishmandlar! Yurgan yo’ldan u xam xuddi karvon orasidan ergashgan changdek boradi. So’z axlining shoxiga payrovlik uchun u xam bu majlisda gazal aytgan).

Bunga qaramay Gulxaniy xayotni sevar, unga umid ko’zi bilan boqar edi. O’z ijodiy kuchiga ishonganidan, o’zini boshqalardan past olmas, insoniy fazilatini erga urmas, xon va amaldorlarga xushomadgo’ylik qilmas edi. Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga majbur bo’lgan edi va: «o’zi faqir bo’lsada, she’r aytishga qarar edi. (Hatto bunga Fazliy xam iqror bo’lishga) deydi. Fazliy uning jasoratli, dangal, xaqqoniy so’zlaridan diqqat bo’lib, unga ta’na toshi otadi:

Qilur bunga jur’atni, ul Gulxaniy,

Erur barcha xazen demaklik fani,

Xayoli buzuq diqqati be asos,

Aning faxmini qil bu so’zdin qiyos.

Dedi bu gazalniyu, qo’ydi bino,

Ne ma’nosi maxkam, na lafzi bajo...

Yoki:
Sipoxi-yu, shoir emas Gulxaniy,

Nedan ko’zga ilmas saniyu mani.

So’zi kam emas, lek oni berivoj,

¢azal aytib izxor etar extiyoj...

deb koyiydi. Gulxaniy xam bu ta’nalarga qarshi jim turmaydi, o’tli xajvlar yozadi. Ammo ularning ko’pi bizgacha etib kelmagan. Shoir o’z asarlarini devon qilolmagan. Ularni devon qilish u yoqda tursin, xatto sipoxiylikdan bo’shab ayrim she’rlarini yozishga xam vaqt topolmagan. Fazliyning aytishicha, gazallarini uyqu uchun belgilangan soatlarida yozib ulgurgan. Shoir va san’at «xomiysi» Umarxon bu oddiy tabaqaga mansub shoir uchun tegishli sharoit tugdirish va moddiy yordam berishni xayoliga xam keltirmagan, unga sira iltifor qilmagan.

Gulxaniyning «Majmuatush-shuaro»ga kirgan bir necha forscha va o’zbekcha she’ri va «Zarbulmasal» nomli kitobida boshqa asarlari bizgacha saqlanib qolmagan.

Qori Raxmatulla Vozix Gulxaniyning she’r va qasidalar devoni borligini xabar qilgan bo’lsa xam, ammo u xanuzgacha topilgani yo’q. Bizgacha shoirning 12 gazali va bir qasidasi Fazliy tazkirasi (Fazliyning Umarxon saroyi shoirlarining «malik ush-shuarosi» ya’ni (shoirlar podshosi) «Majmuai shoiron» tazkirasida Gulxaniyning to’rta o’zbekcha va sakkizta tojikcha gazali xamda bitta tojikcha qasidasi mavjud bo’lgan) orqali etib kelgan, xolos.

Gulxaniy ijodining dastlabki bosqichlarida xomaki va taqlidiy she’rlar yoza boshlagani tabiiy... ammo asta-sekin kamol topib bora boshladi.

Shoir xam o’zbek, xam tojik tillarida bemalol qalam tebratgan. Fazliy ta’biri bilan aytganda, ul taxallum qilur turkiyu forsiy, erur she’r maydonining forisi» (ot chopari).

Muxammad Sharif avval, o’z taxallusini Gulxaniy deb atab kelgan, keyinchalik esa uni jur’at so’zi bilan almashtirgan.

Bu jur’atki avval edi Gulxaniy,

Erur barcha xaz’yon demaklik fani. (foydasiz)

Shoirning o’ziga Gulxaniy taxallusini olish sababini shoir Fazliy o’z tazkirasida quyidagicha izoxlagan edi:

Xusho Gulxani shoiri purfan ast,

Chi Gulxanki zebotar az gulshan ast.

Zi devonaxo’iyu otashfani,

Taxallus nixoda ba xud Gulxani.

(Gulxaniy xamma narsani biluvchi shoirdir. U faqat gulxan emas, balki gulshandan xam chiroyliroqdir. Devona fe’lligi, olovtabiatligi, iste’dodligi, o’tkir fikrliligi tufayli o’ziga Gulxaniy taxallusini qo’ygan).

Gulxaniy lirikasiga nazar tashlar ekanmiz, shoirning adabiy traditsiyaga rioya qilganini darxol sezamiz. Unda lirik qaxramon-oshiqning qalb alamlari, ruxiy kechinmalari ,ichki tugyonlari, ma’shuqaning o’jarligi, vafosizligi, yoriga bergan ozorlari tasvirlanadi. Ma’shuqaning jodu ko’zlari xaridorini bedor qiluvchi, iltifotsiz va parvosizdir. Oshiq xamisha yor visoliga intiladi, murod xosil qilolmaydi, gamga botadi. Shoir lirik qaxramonning zabun xolini ko’rsatish bilan baxorning go’zal baxorning go’zal manzarasini xam chizib o’tadi:

Dar baxoron baxri taz’in navaro’soni chaman,

Makashand dar go’shxo durri xushob az chashma.

(Baxor chamanining kelinchaklari o’zlariga zeb-ziynat berish uchun quloqlariga mening ko’z yoshlarimdan xalqa taqib oladilar).

Ayrim adabiyotshunoslar Gulxaniyning Fazliy tazkirasidagi gazallari taqlidiy ruxda yozilgan, shuning uchun ular shoir ijodi uchun xarakterli emas, degan fikrni bayon etadilar. Agar Gulxaniy she’rlarini sinchiklab mutolaa qilsak, bunday gazallari xam taqlidiy emasligini, shoXga baxs yuritib, o’z shaxsiy xayotini ifodalaganini ko’ramiz. Jumladan, gulxaniy o’marxonning o’z siyosiy maqsadlarini, xonlik territoriyasini kengaytirishni ko’zda tutadi:

Amir kishvari sharam, livon adl dar dastam,

Ki miftoxi dari fatxu zafar boshad angushtam.

(Shariat o’lkasining amiriman, adolat bayrogi qo’limda bo’lganiligi sababli xar barmogimda goliblik va zafar eshigining kaliti bor), deb boshlanadigan gazalining yo’nalishini ustalik bilan o’zgartirib, unda o’zining mavjud xayotdan norozi ekanini qisqartirib o’tadi:

Hunar xar chand injo metarovad az xar angushtam,

Zi baxti noraso nore nadorad bo zar angushtam.

Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash,

Ba izzumo davlati sulton Umar Nozam, ki dar axdash,

Ba farqam toju iqbol ast chun noxun bar angushtam.

Ba xushki rondam kishtiyu umre zindaam jur’at

Nashud z-in baxri bexosil sari mo’yotar angushtam.

(Mening barmoqlarimdan xunar tomadi, ammo baxtsizligim tufayli mening barmoqlarim oltin bilan oshno emasdir. Men Umar sulton davlati bilan faxrlanaman, chunki uning dargoxida iqbol toji mening boshimga barmoq etidan ajratish mumkin bo’lmagan tirnoq singari kam ko’ndirilgandir.

Ey, jur’at, umrim kemasini quruqlik dengizida surib, qiynalib yashadim. Bu xosilsiz dengizdan zarracha baxra ololmadim).

Gulxaniyning bu gazali «ba tab’i shox» she’r aytish printsipidan chetga chiqqani va unda xayotda qiyinchilik ko’rgan kishining ovozi baralla eshitilganligi sababli gazal Fazliy kabi maddox shoirga yoqmaydi, u gazal avtorini safsata aytishda ayblab, she’rni «na ma’nisi maxkamna lafzi bajo», deb baxolaydi.

Gulxaniy bir qancha lirik she’rlar avtorilir. Uning bu asarlarida avvalo ishq va muxabbat kuylanadi, insonning real xissiyoti va ruxiy kechinmalari, olijanob maqsad va unga intilish romantikasi ifodalanadi. Shoirning lirik she’rlari ko’pincha qator sotsial masalalar bilan, sevgi kechinmalari bilan uzviy qo’shilib ketadi.

Ko’ngil ozordadur, dunyoga orzi extiyoj etmaz,

Tariqat soliki bu ylda mayli izdivoj etmaz.

Dili vayronadin, jono tavaqqu’ qilma

dogingni,

Buzulgan mulkdin, albatta kim, sulton xiroj

etmaz.

Etoning tutqoli ko’nlumda andoq tebramak go’yo

Etmaz.

Qaroqchi aylamaz toroj oning kimsa boj etmaz.

Asiri qomating gar soyadek tuproqqa yastanmish,

Gadoym dargoxing xam orzuyi taxtu toj etmaz.

Sen o’z diningni tuz, zoxid, men yo’ldin ozdurma,

Bu surat sham’ yondurding ziyosi pur rivoj etmaz.

Qamu bemara la’lidin shifo bermish Masix oso.

Nadin ul sho’x anglab, Gulxaniy, darding iloj etmaz.

Gulxaniy o’z turmush tajribasida, ijodiy faoliyatida gazal voqea-xodisalarni atroflicha tasvirlashga qulay emasligini, uning ma’lum adabiy an’analar bilan belgilanishini, gazalning bosh temasi ishq va oshiqlik ekanligini yaxshi tushundi. (Sh/u xam shoir va oshiqlik ekanligini yaxshi tushundi) Sh/u xam shoir o’zining muxim sotsial qarashlarini, el-ulus taqdiriga bo’lgan munosabatini adabiyotning boshqa janrida-masalda ifoda etishni nazarda tutib «Zarbulmasal» asarini yozdi. Asarning kirish qismida adib bu kitobning, Amir Umarxon da’vati va buyrugiga ko’ra, xalq orasidagi masallar) va maqollarni to’plab, ularni bir necha xikoyatlar ichida tartib berish niyati bilan yozilganini uqtirib o’tgan, Ammo... turli ijtimoiy guruxlarning ramziy obrazini yaratish, ular tilidan keltirilgan bu maqollarida katta ma’no bor).

Gulxaniy saroy aristokratiyasi bilan kelisha olmadi. Mexnat axlining ogir, mashaqqatli xayoti, uzluksiz zulm uning ko’zini ochdi. Shoir saroy bazmlari va keti uzilmas mayparastliklarning xalqni talash va qiynash xisobiga uyushtirilganini payqadi. Bu xol, o’z navbatida, uning saroy ayonlariga, zadogonlariga, joylardagi amaldorlar va katta er egalariga nafratini toboro oshirdi. Lekin shoir xukmron doiralaridan noroziligini ochiq ifodalay olmas edi. Sh/u u allegorik asar yozishga jazm qildi. Zotan feodal munosabatlari va islom dini xukmron bo’lgan bir davrda, oddiy kishilarning xaq-xuquqini, manfaatini yoqlab chiqishag qaratilgan xar bir urinish shubxa ostiga olingan bir muxitda-tarakkiyparvar kuchlarning o’z progressiv qarashlarini, xalqchilik goyalarini targib qilish uchun qulay bo’lgan badiiy formalardan biri allegoriya edi. Allegoriyada shoirning xayotga, o’zini o’rab olgan muxitga, xokim tabaqalarga munosabati bevosita emas, balki jonivorlar, qushlar va shunga o’xshash allegorik obrazlarning tasviri orqali ifodalanadi. (Traditsiya= Fuzuliy «Bangu boda») ildizlari «Devon» lugat ut-turk qish va yoz manzarani yaqmniy «O’q va yoy», Amiriy «Bang va Chogir» munozaralari (X1U-XU).

Gulxaniy «Zarbulmasal» asarini yozish uchun xususiyatlarini yaxshi o’zlashtiradi. Jamiyatning turli tabaqa kishilari bilan muomola-munosabatda bo’lib, xalq maqollarini, xikmatli so’zlarini to’playdi. Zotan, asarda xalq maqollari katta o’rin tutgani uchun muallif asarini «Zarbulmasal» (maqollar, maqollar ta’mi) deb nomlagan.

Shuni xam qayd etib o’tish kerakki, Gulxaniy «Zarbulmasal»ida xikoya qilingan syujet-Boyqushlarning o’zaro qudachilik munosabatlari, ularning qiz uchun qalin evaziga minglab buzuq chordevor talab qilishi voqealari Gulxaniygacha bo’lgan davr manbalarida, chunonchi, Rabguziy qissalari va «Miftoxul-adl"»xikoyalarida aynan tilga olinadi. Biroq gulxaniy xalq ogzaki ijodida mavjud bo’lgan va undan diniy-didaktik mazmundagi asarlarga olingan bu syujetni kengaytiradi. Unga chuqur sotsial-satirik mazmun beradi, yangi personajlar kiritadi, undagi dramatizmni kuchaytiradi, davrning ijtimoiy-siyosiy xayotini xam qo’shib ifoda etadi.

«Zarbulmasal ijtimoiy-oilaviy munosabatlar temasida yozilgan allegorik asar bo’lib, bu munosabatlar yapoloqqush bilan Boyqushning o’zaro quda-andachilik mojarolarini tasvirlash orqali ifoda etiladi.

Asarning kompozitsiyasi nixoyatda murakkab, ammo tushunish nuqtai nazaridan sodda va maroqlidir.

Roviylarning rivoyatiga ko’ra, voqea «Ilgarigi axdi ayyomi nafar jomda Fargona iqlimida Kayqubod otliq podshoxdin qolgan bir eski shaxriston»da yuz beradi.

Ta’rifga sigmas darajada go’zal, xushxavo bir manzilda Boyo’gli va Boyqush istiqomat qiladi. Ulardan bir yogoch narida Yapaloqbibining ota-bobosidan qolgan joyi bor. Boyqushda go’zal qiz, yapoloqqushda esa o’gil farzandi balogatga etgan.

Yapoloqbibi bir kuni Ko’rqushni o’z qoshiga chorlab «O’glim Kulangir uchun Boyo’glining qizi Kunushbonuga sovchi bo’lib boring»,-deydi. Ko’rqush Yapaloqbibining balandparvozligiga kulgan bo’lsa xam, bu xayrli ishda bosh tortmaydi. Shox xizmatida turgan Kulangirni o’z ko’zi bilan ko’rib, undan keyin oyo’gli maskaniga borish niyatida yo’lga chiqadi. Yo’lda u Hudxud (popushak)ga duch keladi. Hudxud bilan, undan so’ng esa Kulangirning chechan xizmatkori Kuykunak va Kulangirning o’zi bilan munozarali suxbat bo’ladi.

Xullas Ko’rqush Boyo’glining uyiga etib keladi. Kizning otasi urug-aymoqlari bilan kengashib bir qarorga kelgandan so’ng (ot olsang-ovuling bilan kenga) maqoliga amal qilib, so’ng javob berajagini anglatadi. Bu xabar qushlar shoxi Malik shoxigacha borib etadi. Malikshoxin Boyo’gli talab qilgan qalin miqdorini aniqlash va tayyorlab qo’yish maqsadida sinalgan, ishning ko’zini biladigan xazinachisi Kordonni Turumtoy ismli xizmatkori bilan qo’shib Boyo’glining uyiga jo’natadi. Boyo’gli bulrani kutib olgandan so’ng Kordon, «Harna tilagan qilinni o’qz qulogim bilan anglagali keldim» deb maqsadini bayon qiladi. Ammo ish bitmaydi. Kordon Boo’glidan aniq javob ololmay, Ko’rqush oldiga borib, bo’lgan voqeani unga bayon etadi. Oxiri Ko’rqush qizning otasi talab qilgan ming chordevor evaziga uning roziligini olgandan so’ng xutba o’qitib, Gunashbonuni Kulonkirsultonga nikox qilib beradi.

Shuni aytish kerakki, Gulxaniy qushlarning qudachilik mojaralarini tasvirlash protsessida o’sha zamonda ijtiomiy munosabatlarni, milliy odatlarni, jumladan, qizga sovchilik qilish, maxr so’rash, xutba o’qitish kabi rasm-rusumlarni ko’rsatishga muvaffaq bo’lgan. Asardagi Boyo’gli, Yapaloqqush, qunushbonu, Kulongir sulton, Ko’rqush shungaki, oddiy parrandalar bo’lmay, balki o’sha zamonda yashagan turli kishilarning ma’lum xulq-atvorini o’zida mujassamlashtirgan allegorik obrazlardir. M: Sovchi kelgach, gunoshbonu otasi suxbati «Zarbulmasal» –T., 1960 yil, 35-bet.

Demak, bu parchada otasi uyida yurak bagri qon bo’lgan qizning ruxiy kechinmalari va intilishlari aks ettirilgan. Ma’lumki, musulmon odatda qiz uzatilayotganda ota-onasi uning roziligi bilan xisoblashib o’tirmas edi. Keltirilgan parchadan ma’lum bo’lishicha, gulxaniy ota-ona o’z farzandidan uning fikrini so’rashi, ajdodlariga quloq solishi kerak degan goyani olga suradi va bu bilan asarning xajviy-tanqidiy kuchini oshiradi.

Asar tarkibida 15 dan ortiq katta-kichik mustaqil syujetli masal, xikoyatlar keltirlgan. Bu masal, xikoyatlarning xar biri aloxida olinganda mustaqil adabiy-badiiy parcha ko’rinishiga ega, bir butun xolda esa murakkab bir kompozitsiyani xosil qiladi. «Zarbulmasal»ning bosh goyasi nima?

«Zarbulmasal»ning bosh goyasi tarixian nixoyat darajada muximdir,-deb yozadi. Akademik V.Y.Zoxidov asar xaqida so’z yuritar ekan – Yolgiz Fargona viloyatidagina emas, umuman, Movorounnaxrda vayronagarchilikning xukmronligini ko’rsatish va uni fosh etish; xokim ijtimoiy guruxlarning yaramasliklarini, razilliklarini ko’rsatish va ularni fosh qilish; xalq ommasining nixoyat darajada ogir axvolini, vijdon, nomus va aql egalarining paymol qilinganini ko’rsatish; vatanparvarlik va xalqparvarlik mana shular asarning bosh goyasini tashkil etadi. V.Y.Zoxidov. O’zbek adabiyoti tarixidan.204-bet.

Asarda, xaqiqatan xam, yurtning vayronaga aylangani va unga sababchi bo’lgan xonlik siyosati fosh qilinadi. Hukmron ijtiomiy tabaqalarning kirdikorldari ochib tashlanadi; turmushdagi bema’ni urf-odatlar, kishilar shaxsiyatidagi ochko’zlik, qalloblik, tekinxo’rlik, befarosatlilik, kaltabinlik, laganbardorlik, shuxratparastlik singari yaramas xususiyatlar, illatlar fosh etilib qoralanadi. «Maymun va Najjor», «Tuya bilan Bo’taloq», «Toshbaqa bilan Chayon» mustaqil o’qilsin, obrazlari puxta o’rganilsin.

«Zarbulmasal»ning boshqa allegorik asarlardan ajralib turuvchi xususiyatlaridan biri shuki, unda kichik-kichik xikoyachalar berilib, ular shoir yashab turgan davrning u yoki bu konkret shaxsiga qaratiladi; din vakillari, bozor dalollari, xato ko’chiruvchi kotiblar va boshqalar qattiq tanqid qilinadi. Chunonchi, Muxammad Qosim dalloli rangfurushning qiyofasini ko’rsatuvchi xikoya bilan tanishaylik:

KO’RQUSh AYTDI: So’zining omadi Muxammad Qosim dalloli rangfurushga o’xsharkim, bir kun devor urgali mardikor solibdur. Namozi digar vaqtida mardikorga qarab turib, taxorat qilib, do’ppisini tez suvga oqizibdur. Necha jaxdu jadal birla ololmay, mardikorga yana zaxrini solibdur. Mardikor ishdan forig bo’lib, xaqqi muzdurlikni talab qiladi. Mazkur Muxammad Qosim dallol o’rnidan turib, bechora mardikorning boshidan do’ppisini zo’r birla tortib olib, o’zining boshiga kiyib aytadikim, «Mening do’ppimning baxosi uch tanga edi, sening do’ppingni bazo’r bir tangaga oladi.Bir tanga ishlaganingbirla ikki tanga bo’lur. Mening bir tangali xaqim sening chardoningda boqidur. Men senga qarab turib, do’ppimni suvga oqizib, ololmadim. Endi buning tavonini sen berursan. Yana bir kun kelib, ishlab bergil», debdur. Vaxolanki, Muxammad Qosim dallolning do’ppisi mardikor do’ppisidan xam xarob, uch miriga xam olmas ekan...»

Bu xikoyada ikki personaj qatnashadi. Ularning biri o’ta xasis, o’z manfaati yo’lida xech narsadan tap tortmaydigan dallol obrazidir. Avtor dallolning mardikorga qilgan muomolasini tasvirlab, o’z mexnati bilan kun ko’ruvchi kishining-mardikorning xaq-xuquqini yoqlaydi.

«Zarbulmasal»dagi xikoyachalarning bosh xususiyati shundan iboratki, ularda avtor bir-ikki shtrix o’z qaxramonining kimligi, nima bilan shugullanishi, ma’naviy qiyofasi xaqida o’quvchida aniq bir tasavvur qoldiradi. M: odamzod orasiza o’zini «o’tkarur so’sdi», «donishmandi ro’zgor» xisoblab yurgan «Yodgor bulotqi» degan bir odamni Yodgorning po’stin tikkanini ko’rsangiz, chokidan barmoq o’tar, xaridor ushlab ko’rib, der erdiki: «Bu qandoq tikish?» Ul javobida:»Musht o’tmasa, yaxshi tikish» der edi kabi siqiq, quyma jumlalar bilan xarakterlaydi.

Boyo’gli tilidan naql ettirilgan Muxammad Aminxo’ja mufti xaqidagi xajviy xikoya xam juda xarakterlidir: Gulxaniy-1960 yil. 49-50 betlar;

Hikoyada Muxammad Aminxo’ja xato ko’chiruvchi kotiblarning umumlashma obrazi darajasigacha ko’tarilib, «Zarbulmasal» avtori o’z asarining xam xatosiz ko’chirilishiga doir fikrini ora-sira qistirib o’tadi. Modamiki, Navoiy ta’biri bilan aytganda: kotiblarning ishi so’z xazinasini qo’riqlash, undagi qimmatbaxo durlarga xiyonat qilmaslik ekan, ular, dastaval, qalam axllari mulkini ko’z qorachigiday saqlashlari lozim. Binobarin, Gulxaniy xato ko’chiruvchi kotib xaqida gapirganda, avvalo an shu printsipni ko’zda tutadi.

Muxammad Sharif Gulxaniy asarning tili, tasviriy vositalari va kompozitsiyasi ustida ancha mexnat qilgan. Asar Sharq xalq ogzaki ijodida keng tarqalgan xikoya ichida xikoya, xalq askiyachiligi usulida yaratilgan. Bu xol Gulxaniyning «Ming bir kecha», «Kalila va Dimna» singari asarlarni, Navoiy ijodini («Hayratul abror») yaxshi o’zlashtirganidan, o’tkir askiyachi xam bo’lganidan dalolat beradi. Ba’zan avtor biror xikoyani mufassal bayon qilmay, o’quvchi manba ko’rsatadi: (4o-bet, 22-bet, 23-bet).

Gulxaniy asarni yozishga kirishar ekan, avvalo, xalq askiyalarida ko’p ishlatiladigan maqollarni turlarga ajratadi, temalarga bo’ladi, so’ngra ularni personajlarning xaraekteriga va dunyoqarashiga mos ravishda ishlatadi.

Gulxaniy masal janri xususiyatlarini yaxshi o’zlashtirgan yozuvchidir. U allegorik obrazlarning xususiyatiga mos detallarni topib asarning zavq-shavq bilan o’qilishini ta’minlaydi. Chunonchi Ko’rqushning sovchilikka yuboribB Boyo’gli bilan ko’rishganini quyidagicha tasvirlaydi: (Z4-bet)

Asarda avtor o’xshatish sifatlash, istiora, majoz, takror, murojaat kabi tasviriy vositalardan xam o’rinli foydalangan. Masalan, nogorachi va doirachilarning bazmga tayyorgarligini ko’rsatish uchun avtor real turmushga murojaat qilib, undan o’xshatish tanlaydi va o’z zamonidagi jazolash tartibini ustalik bilan fosh etadi: «Bir-ikkov naqoro orasiga darra birla noxili namozni urgan raisdek ura berdilar va o’tga daf orqasini toblagondek toblay berdilar». (Raisning namozdan qochuvchi kishini urishi, o’grining orqasini o’tga toblashlari).

Yoki Gunashbonuning chiroyligini avtor quyidagi mubolaga va o’xshatishlar orqali tasvirlaydi6 (ammo 19-bet)

Gulxaniy o’zbek xalq ogzaki ijodi va yozma adabiyotda qo’llanib kelingan saj’ priyomidan foydalanib, asarning ravon, o’ynoqi o’qilishini ta’min etgan: (37-bet)

Yozuvchi tasviriga ko’ra, Boyo’gli mutakabbir, mol-mulkka xirs qo’ygan, o’z manfaatini xar narsadan ustun qo’yuvchi jamiyatning yuqori tabaqasiga mansub shaxsdir. U qizini moldek sotishga jon dil bilan kirishadi, sovchilar bilan savdolashadi.

Kunushbonu boyning to’q, badavlat oilada o’sgan yakkayu yagona va erkatoy qizidir. Avtorning tasviriga, u bo’yga etganda xam to’gri so’zga egri javob beradi. Kunushbonu xarakterining boshqa tomoni, yuqorida keltirilgan parchada ko’rib o’tganimizdek, uning otasi bilan bo’lgan munosabatida yaqqol ochiladi.

Asar qaxramonlaridan yana biri Malikshoxindir. U tadbirkor, ishning ko’zini biladigan shaxs obrazidir, Gulxaniy adolatli shox tarafdoridir. Uning fikricha, o’lkani odil, insofli, fuqaroparvar shox idora va o’z atrofiga xalol, tajribali kishilarni to’plab ish ko’rsa, davlatning axvoli yaxshilanishi mumkin.

«Zarbulmasal»ning o’zbek adabiyoti tarixida tutgan o’rni yana shu bilan izoxlanadiki, unda avtor mexnatkash xalqning ogir turmush sharoitini, ekspluatatsiya natijasida vayronagarchilikning avj olganini allegorik obrazlar orqali ko’rsatadi. Ammo Gulxaniy Boyo’gli talab qlgan ming chordevorning Fargona iqlimida emas, balki Buxoroda mavjudligini ta’kidlaydi. Bu ta’kidlash, avvalo, kinoya tarzida aytilgan bir xaqiqat bo’lib, aslida Buxoroda xam, Farga iqlimining o’zida xam juda ko’p vayrongarchiliklar, xarobazorlar mavjud edi. Bu xolni Maxmur Hapalak qishlogi misolida, Ma’dan esa Pongoz va Shaydon xarobasi misolida ochiq ko’rsatgan edilar.
TEKShIRISh SAVOLLARI
1. Gulxaniy xayoti va ijodini o’rganuvchi birinchi manbalar qaysilar?

2. Gulxaniyning xayot yo’li xaqida gapiring.

3. Gulxaniyning adabiy merosi, lirik she’rlaridan shoirning xayot tarzining

ifodasi, ijtimoiy-siyosiy qarashlari.

4. Gulxaniy-etuk masalchi shoir va adib.

5. «Zarbulmasal»ning janr xususiyatlari.

6. Masal va maqollarda ijtiomiy-siyosiy, axloqiy-ta’limiy qarashlar.

7. Gulxaniy va xalq ogzaki ijodi.

TAYaNCh TUShUNChALAR

1. Gulxaniy-Fazliy, Vaze’ munosabatlari.

2. Gulxaniy ijodiy merosi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar.

3. «Zarbulmasal»-xajviy-yumoristik asar, uning majoziyligi.

ADABIY MANBALAR

R E J A:

1. 
   Maxmur. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1951.
   
2. 
   Maxmur. She’rlar. Toshkent, 1959.
   
3. 
   Оzbek adabiyoti, 3 tom. Toshkent, 1959.