Bunday misralrning lirik o’azallarida uchrashi xor-zorlikda yashagan Maxmurning butun merosiga ham o’zini qoldirganidan guvohlik beradi. Xulosa shuki, X1X asr birinchi yarmidagi Qo’qon adabiy muhitda ijod qilgan Maxmur va boshqa satirik shoirlar o’z asarlari bilan demokratik yo’nalishdagi adabiyotning rivojlanishi, uning o’oyaviy va badiiy jihatdan boyishiga muhim hissa qo’shdilar.
TAYaNCh TUShUNChA
Shoir (Nishotiy) lirikasi mavzusining an’anaviyligi va o’ziga xosligi.
Tasavvuf va Nishotiy.
«Husn va Dil2 dostonining ramziy timsollar.
4-5-mavzu
ADABIY MANBALAR
1. Shermuxammad Munis. Saylanma. Toshkent, 1980.
ILMIY MANBALAR
1. O’zbek adabiyoti tarixi. 5 jildlik, 4-jild, Toshkent, Fan, 1978.
2. Abdullaev V.A. O’zbek adabiyoti tarixi, 2 kitob. Toshkent, 1980.
3. Abdullaev N. Munis gazaliyoti. Toshkent, 1984.
4. Yunusov M. Shuaro xaylining soxib kamoli: «Barxayot meros saxifalari»
5. kitobida. Toshkent, 1986.
ShERMUHAMMAD MUNIS (1778-1829 yillar)
Xorazm adabiy muxitining etuk shoiri, adibi, tarixchisi, tarjimoni va tajribali murabbiysi xamda ma’rifiy kuychisi Shermuxammad is o’z zamonasida va keyingi davrlarda xalq va madaniyat muxlislari o’rtasida katta shuxrat qozondi. U shoir sifatida «Munisul-ushshoq» (oshiqlar do’sti) devonini, pedagog sifatida «Risolai savod» kitobini, tarixchi sifatida «Firdavsiy iqbol» asarlarining muallifi, tarjimon sifatida Mirxondning «Ravzatus safo» asarining 1 tomi va 2 tomning yarmini tarjima qildi, xattot sifatida xo’ asr o’zbek shoiri Roqim kabilarning devonini ko’chirib, boy meros koldirdi...
O’zbek adabiyotshunoslik fani munisshunoslikka doir ma’lum muvoffaqiyatga erishdi. Munisning keng va ko’p qirrali faoliyatiga doir Bartol’d, T.P.Ivanov, S.P.Tolstov, Ya.¢ulomov, Q.Munirov, R.Majidiy, A.Boboxonov, V.Zoxidov, V.Abdullaev, J.Sharipov, A.Murodov, A.Hayitmetov, Yu.Yusupov va b. (Maxmudali Yunusov «Hayot nafasi» T., ¢.¢ulom nomli Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981. 59-84 betlar) tadqiqot ishlarini olib bordilar.
Munisning xayot yo’lini, ijtiomiy, ilmiy-adabiy faoliyatini o’rganishda shoirning o’zi tomonidan yozilgan asarlar (devon debochasi, ayrim she’rlari, ayniqsa qasidalari), tarix kitobidagi xotiralari, zamondoshlarining yozishmalari, kotib sifatida ko’chirgan asarlari katta axamiyat kasb etadi. Ana shu manbalar asosida fikr yuritib shoirning tarjimai xolini quyidagicha tasavvur etamiz.
Munis 1778 yili Xiva yaqinidagi Qiyot qishlogida Avaz Mirob oilasida tugildi. Otasi Avaz saroy amaldori bo’lib, Avazbiy saroyining bosh mirobi va kemalar noziri edi. U xorazmning yuz urugidan bo’lib, uning bolaligi Qiyotda so’ng Xivada o’tgan. U dastlab masjid yonidagi maktabda so’ng mutolaa qildi. Uning o’qishi va tarbiyasida qo’shnisi Sayid eshonxo’ja kabi olim va shoirlar raxbarlik qilganlar.
«Firdavsul-iqbol»da qayd qilinishicha, madrasada «ilmu fazl»ga chanqoq Munis kabi yoshlar «bazmi kitob» qilishga urinar edilar. Shoir asarning 1770-1780 yillarga doir bobida «Bazmi kitob» suxbatlari xaqida gapirib, unday paytlarda...» she’rshunoslik va latifago’ylikga o’zga so’z joriy bo’lmas edi», deb uqtirgan edi.
Munisning adabiyotga bo’lgan xavasini oshirishda, uni she’r mashq qilishga va klassiklarni puxta o’rganishga ragbatlantirishga o’sha zamonning Kiromiy,
Ravnaq, Mavlona Nishotiy, Andalib kabi peshqadam va tajribali qalamkashlari muxim rol’ o’ynagan edilar.
Chunonchi, Munis Mavlona Kiromiyning shoirlikda o’ziga ustoz bo’lganini bir she’rida quyidagicha bayon etgan edi.
Tong emas Munis, agar bo’lsam kiromi kadr kim,
Ustodi zoxiru botin Kiromiydur mango...
Shoir o’z ijodida Ravnaqdan xam o’rgangan. Masalan, Ravnaq bir gazalini:
Sarvinozimki, erur moxliqolar sarosi,
Dudi oximdek erur boshda qora qarkarasi
Misralari bilan boshlasa, Munis unga xamoxang bo’lgan:
Mening xabibim erur rashki xurlar sarasi,
Tutun kibi ko’rinur boshi uzra qorqarami
Kabi misralarni bitgan.
Munis maktab va madrasada o’qib yurgan yillarida turmushning achchiq-chuchugini tortmagan, tirikchilik tashvishini boshidan kechirmagan edi. Bu xaqda shoirning o’zi «Munis ul-ushshoq» asarida shunday yozgan edi: «...Ul-0voni saodat nishonda (Avazbiy inoq xukmronligi davri xayoti)... vaqt muqtazosi va shabob xayyomining xavasi bilan... rindlig va oshiqlig sifatiga mavsuf bo’lib, bexudlig olamiga tushdim... laylivash ma’shuqalar visolining tamannosidan telbalik dashtiga majnunvor qadam urdim va shirinvisol maxbublar jamolining tamoshasidin balo qo’xoriga Farxod yanglig uzumni eturdim. Masnaviy:
Goxi telbalar birla gulkan aro
Surub dardkashlikka yuz mojaro...
Goxi rindlar bazmiga yo’l topib,
Hamonoki, maqsudga qo’l topib,
Gaxi maktab ichra kirib shod kom,
Gaxi madrasa sori aylab xirom,
Qayu erda axbob bazm aylasa,
Tarob irtiqobiga (biror ishga kirishish) azm
Aylasa,
O’zimni alar ichra solur edim,
Ko’ngil qonguncha baxra olur edim...
Biroq Munisning osoyishta kunlari uzoq davom etmadi. Uni, birinchidan, ongi o’sib borgani sari xayotning turli ziddiyatlarini o’z girdobiga torta boshladi, ikkinchidan,1800 yilda otasining, keyinroq esa oga-inlarining o’limi uchun gamu xasrat, dunyo-dunyo tashvishlarga giriftor qiladi. Shoir, yuqorida tilga olingan debochada yana quyidagilarni yozadi:
«Nasib gam uza bo’ldi charxi gardondin,
Musibat uza musibat etushti davrondin.
Andoqqim, ato va oqo-inimi bekas (lik) ibtilosiga sazovor va matomkashlik balosiga giriftor qildi.
NAZM:
Tiyra qildim dudi oximdin jaxon kashonasin,
Har birining so’nu anduxidin aylab nolalar.
Laxta-laxta ashki xun olud ila qildim ravon,
Har biri xajrida bagrimni qilib pargolalar
mundani o’zga yana avoyib va olamikim, sharx va itnobi mujibi qudurat durur, nasibim bo’ldi. Har birining xazon tund bodidek, zamirim gulistoniga tuzar qilmogidin umedim guli pulli so’ldi».
Bu davrda shoir ijodining mazkur voqealarga(aloxida) aloqador bo’lgan namnulari uning oilaviy turmushida xamda mamlakat xayotida ro’y bergan voqealarning in’ikosi sifatida ko’proq matom marsiyalari, ox-vigonlar aks ettirilgan she’riyatning tarix va qasida janrlarida maydonga keldi. Chunonchi, shoir «Munisul-ushshoq»da otasining vafoti munosabati bilan yaratgan ta’rix tarzidagi marsiyasida o’z xasrat-alamlarini ifodalab, shunday yozgan edi.
Figonkim, charxi kajrav domi zulmidin emas ozod,
Agar xud axli faxr o’lsun va gar xud soxibi asbob.
Xususan, kimga dod aylayki, bir belgi xumoyunfel
Aning bedodidin bo’ldi ajal tuprogiga nayob.
Dedim piri xiradga bu na no’rish ayt tarixin,
Dedi Munis figon qildim, «erur so’ki Avazmirob».
«so’ki Avaz mirob» so’zlari abjoz.xis. Hijriy 1215 (melod. 1800)
Munis 1801 yilda To’ramurod fitnasining maglubiyati munosabati bilan yozgan 36 baytli qasidasida Xeva xoni Avazbiy inoq sha’niga maqtovlar to’qidi. Chunki Munis otasi vafotidan bir muncha vaqt o’tgandan keyin xon tomonidan bosh miroblik mansabiga tayinlangan edi. Shunday qilib Munis xon saroyiga xizmaga kiradi.
Munis mazkur qasidasida Avazbiy inoqni maqtab, To’ramurod so’fini la’natlaydi. «Firdav sul-iqbolda bayon etilishicha, 1801 yilda xonlikning shimoliy qismidan-Qo’ngirot, Orol, Mangit, Kot rayonlaridan To’ramurod so’fi ta’sirida xonlikka qarshi boshlangan separeatlik xarakati 1811 yilgacha gox sulx, gox xuruj xolatida davom etdi. Albatta, bu xarakatning turli shakllarda uzoq davom etishi va unga qatnashganlar soni eko’pligi xon va saroy amaldorlarining adolatsizligiga, ularning soliq siyosatiga, cheksiz zulmiga qarshi xalq goroziligining ifodasi bo’lganligi turgan gap. Biroq bu norozilikdan foydalanib To’ramurod so’fi xonlikning shimoliy qismini ajratib olib, o’zi idora qilmoqchi bo’lgan. Binobarin, u keng ommo manfaatini emas, balki bir guruX ruxoniylar, oqsuyaklar manfaatini ko’zlab ish ko’radi. Bu esa xalqqa va mamlakatga zarar etkazar edi.
Ana shuning uchun Munis bu fitnani qoralab, To’ramurod so’fi xaqida shunday misralarni to’qigan:
To’ra so’fi ulkim yamonlarga bosh,
Xusumat ishi birla aylab maosh,
Topib elni gofilroq o’z ranjidin,
Xabarsiz zamon gardishi saxtidin,
Banogox seshanba kelib vaqti subx,
Kirib Kotgau qildilar usru qubx
Bale gar ajal etsa, xar sayrga,
Kelur o’z oyogi bila qaydga...
Bu misralardan aniq ko’rinib turibdiki, shoir To’ramurod so’fini «xusumat» yuzasidan «yamonlarga bosh» bo’lganligi va Kot, Qiyot kabi joylarning axolisiga juda ko’p zarur etkazganligi uchun qattiq koyigan. Avazbiyning galabasini esa ma’qullagan.
Munisning faqat shu qasidasida emas, boshqa qasida va she’rlarida xam uning Avazbiy sha’niga oshkor nafrat bayon qilgani sezilmaydi. Munis bu xukmdorga xayrxoxlik bilan qaraydi. Albatta. Bundan Munis Avazbiyning qilichi domidan oqqan qonlarni (To’ramurod fitnasi tufayli qurbon bo’lgan begunox kishilar qonini) ko’rmagan yoki xisobga olmagan deyish to’gri bo’lmas edi. Chunki mazkur qasidadagi:
Yorib ba’zi ko’ksini xanjar urib,
Ezib ba’zi jismini shashlar urib,
Kesib boshlarin, maxv etib nomini,
Ayoq osiga tashlab ajsomini.
Kabi misralarda ifodalangan xalokatga duchor qilinganlar faqatgina To’ramurod so’fiylar bo’lmay, aldanganlar, begunoxlar bo’lishi xam mumkin.
Munisning Avazbiy xaqidagi maqtovli so’zlarining sababi, shundaki, bu vaqtlarda xeva xonligida bir qadar tartib va nisbat taraqqiyot ko’zga tashlanmoqda edi. Avazbiyning rus meditsinasiga xayrixoxligi, "«unga kabol-lugat kabi kiotblarni bunyodga keltirishdagi xomiyligi, Navoiy dostonlarini nazmdan nasrga aylantirishda Umar Boqiy kabilarni ragbatlantirishi, ilm-fan va adabiyotga qiziqishi Muxammad Xoksorga yoqqani kabi, Munisga xam ma’qul tushgan bo’lsa kerakki, xukmdorni maqtashni ravo ko’radi.
Lekin Avazbiy vafot etgan (1804) dan keyin uning katta-kichik sakkiz o’gli orasida taxt talashi, nizo va adovatlar avj olib ketadi. Bu boshboshdoqliklar mamlakat xayotini izdan chiqarib, axoli boshiga, jumladan, isga son-sanoqsiz tashvishlar va kulfatlar keltiradi.
An’anaga ko’ra, taxtga Avazbiyning katta o’gli o’tirib, o’ziga «xon» titulini qabul qildi. Munis shu munosabat bilan yozgan qasidasida Eltuzarning insi (Avazbiyning kichik o’gli) Muxammad Raximga nasixatlar qilib, uni ltuzarni xam ona, xam ota o’rnida ko’rishga, xurmatini saqlashga, o’lkani baxmjixat idora qilish yo’lida ko’maklashishga da’vat etadi:
Muningdek o’zingni qilma ko’k,
Ko’ngil matomidin gamin qilma ko’p.
Kishi yo’qdurur daxrdin etmagan,
Fano manzili sori azm etmagan.
Chu mundoq esa fursati zindalik.
Qilib sabr qilmoq kerak bondalik
Agong Eltuzarbegi Farxundaroy,
Amiri falak qadri kishvar kushoy
Aning davlatidur sening davlating
Aning xashmatidur sening xashmating,
Xudo shukriga shokir o’l damba-dam,
Inoyotini onglagil mugtanam...
Bu fikrlar xonlikda birlik o’rnatish, nizolarning oldini olish uchun zarur.
Eltuzar xonlikda birmuncha tartib o’rnatib, idora ishlarini yo’lga qo’ygach, o’z xukmronligi davrida Xorazm tarixini va ota-bobolarining xukmronliklarini yozdirib, bir kitob qildirmoqchi bo’ladi. Eltuzar Xorazm tarixini yozishni Munisga buyuradi:
Garchi ko’pdir latifago’ shuaro
Nukga sanj axli fazlu diqqat aro,
Nazm tigi birla jaxon ochgon,
Nasr bazmi aro guxor sochgon.
Lek sendin ko’rib base ixlos,
Seni bu xizmat ichra qilduk xos.
Nukga uzra qalamdek ayla shitob,
To etushgay nixoyatgo kitob.
Munis bu taklifdan xursand bo’lib, xorazm tarixiga doir o’zining mashxur kitobi «Firdavsul-iqbol»ni yoza boshlaydi. Munis «tarix»ning Shergozi xukmronligi davrigacha (1715-1728 yillargacha) bo’lgan qismini yozib tugatdi. Ammo bu orada ltuzar fojiasi (1806) ro’y berdi, ya’ni Buxoro amiri Haydar bilan boshlangan urushda uning kemasi Amudaryo to’lqinlari girdobiga garq bo’lib, Elto’zar xalokatga uchraydi. Shundan keyin xonlikda yana fitna fasod avj oladi va xar xil ko’ngilsiz voqealar ro’y beradi, natijada Munisning kitobi yozilmay qoladi.
Nixoyat (Munis) Muxammad Raxim xonlikda o’z ta’sirini o’tkazib, butun ishlarni o’z qo’liga olib bo’lganidan so’ng (1806), Munisni chaqirdi va o’z «vokeoti»ni xam qo’shib, kitobni davom ettirishga ijozat berdi: «... Bu kitob ta’lifin itmomga etkur va bizning voqeotimizni dogi taxrir silqiga ketur».
Munis umirining 20 yili Muxammad Raxim xukmronligi (18o6-1825) davrida o’tdi. U bu davrda shoir, tarixchi sifatidagina emas, tarjimon sifatida (Mirxondning «Ravzatus-safo» asarini tarjima qildi) xam shuxrat topdi.
Bu davrda Xeva xonligining territoriyasi ancha kengaydi. Xon Xuroson, MashXad, Seraxs, Kurdiston, Marv, Dashti qipchoq taraflarga xarbiy yurishlar uyushtirdi. To’ramurod sUfilar xuruji tamomila bartarf qilindi, bosib olingan o’ljalar xisobiga xon va beklarning boyligi ancha oshdi.
Munis mana shu imkoniyatlardan foydalanib, Xorazmning obodonligi madaniy taraqqiyotiga, ilm-xunar rivojiga e’tibor berish, peshqadam ilm axllarini rayobatlantirish printsiplarini izchil ximoya qildi. Shoir devonidagi xukmdorga (xonga) qaratilgan ko’pgina qasidalar va boshqa bir qancha she’rlar ana shu printsip asosida yozilgan...
Biroq Xorazmning madaniy xayotida bir muncha siljish bo’lishidan qat’i nazar, mexnatkash xalq xaddan tashqari qattiq eksplutatsiya qilinar va mislsiz azob-uqibat ostida yashar edi. Munisning shaxsiy xayoti xam ogir axvolda edi. Sh/u Munis bir qasidasida xar xil engilliklardan «maxrum... notavon... tanXolig» balosiga giriftor fuqaroga achinib, Muxammad Raximxondan elga, jumladan o’ziga exson, moddiy yordam berib turishni so’raydi.
Bir duogo’yi xaqiru bekasu dil xastamen,
Ko’rmadim xolimga shomil xech kimning shafqatin
Bir kishim yo’qdurki dargoxingda mandin yod etib,
Aylasa ma’ro’z to bu notovonning xolatin.
Umrlardurki bo’lib men xonumonimdan judo,
Ro’zi aylab charx tan xolik balovu mexnatim.
Har kuning id o’lsinu, xar oqshoming qadr oqshomi,
Elga exsoning qilib forxunda ishrat suxbatin.
Muxammad Raximxon vafoti (1825) dan so’ng xukmronlik uning katta o’gli Olloquliga o’tdi. Munis xayotining keyingi 4 yilini quli xukmronligi (1825-1842) davrida o’tkazdi.
Munis ayrim qasidalarida Olloqulini maqtadi va shu yo’l bilan shoirlarning ijodiy ishiga sharoit yaratish, she’riyatni yuksaltirish orzusiga erishmoqchi bo’ldi. Biroq saroy axllarining qilmishlari ko’pincha Munisning orzulariga zid edi. Hiylakor ruxoniylar xukmdorni o’z makr tuzoqlariga olishga intilmoqda, is ta’biri bilan aytganda, sher o’rnini tulki egallamoqda edi:
Zamona shoxlarini xiylagar zoxid qilur tasxir
Ajab xolatdururkim, sherlarni sayd etar tulku.
Munisning bu davrdagi qasidalari xam boshqa bir tus («madxu zam» tusini) oladi, ya’ni shoir o’z qasidalarida asilzodalarni maqtagan bo’lib turib, aslida ularni xajv qilar edi. Bu xolni ayniqsa Munisning Yusuf mmextar ismli vazirning sha’niga aytgan «maqtov»larida yaqqol sezamiz. Dastlab vazir sha’niga maqtov yozdirib:
Vazorat avjining xurshidi Yusuf mextori a’zam,
Bo’lib rayi muniridin munavvar olami nisfat.
Deya ta’rif bitgan shoir keyingi satrlarda uni yaroqsizga chiqardi. Bu bejiz emas edi. Munisga Yusuf mextarning «Lazzatun-niso» nomli parnografik bir risolani forschadan o’zbek tiliga tarjima qilishni topshirilgan edi. Munis bu topshiriqni rad etadi. Shoir bilan vazir munosabatlari keskinlashadi.
Xullas Munis butun umrini qafas ichida musibat bilan o’tkazishga majbur bo’lgan edi:
Mudom andisha aylarman xavasni,
O’zimga gulshan anglarman qafasni.
Lekin Munis ana shu qafasda zo’rga nafas olib turib Roqim kabi shoirlarning «Devon»larini chiroyli qilib quchiradi, nega ming misralab gazal, qasida, Kit’alar yozib «Munis ul-ushshoq» devonini tuzadi, «Firdavsul-iqbol» kitobida esa-Xorazm tarixining qadim zamonlardan boshlab Muxammad Raxim (18o6-1825) xukmronligining 1813 yilgacha bo’lgan voqealarini yozib ulguradi, mashxur fors-tojik tarixchisi Mirxondning «Ravzatus-safo»sini o’zbekchaga o’girish ustida ishlab, birinchi jildini butunlay tarjima qilib bo’ldi, P jildining tarjimasini bitkaza olma, vabo kasali bilan 1829 yilda dunyodan ko’z yumadi.
1829 yilda Xurosondan (xonning xarbiy yurishidan) qaytishda vabo kasaliga uchrab, yo’lda vafot etadi. Uning qabri otasining qabri yonida.
«MUNIS UL-UShShOQ» DEVONI
«Munis ul-ushshoq» devoni xaqida Muxammad Raximxon xkmronligining ettinchi yili (1813) Munis o’z she’rlarini to’plab, «Devon» tartib bera boshlaydi. Devonga kiritilgan she’r turlari va baytlarning soni xaqida shoirning o’zi «Munis ul-ushshoq»ning debochasida quyidagilarni yozadi:»... ¢arro qasidalar, dilkusho gazallar, fasoxotoyin tarkibbandlar, latofat ta’yin qit’alar, sharif musoddas va muxammaslar, latif ruboiy va muammolar, shirin masnaviy va tangin tuyuqlar va gayr taxminan olti ming baytdur».
Klassik poeziyaning xilma-xil turlari bo’yicha yaratilgan baytlarni o’z ichiga olgan ana shu «Munis ul-ushshoq» devonining qo’lyozma va ikki tosh bosma varianti bor. Hijriy 1297 yilda (melodiy 1879 yilda) Xevada «Matbaoi Xurshid»da nashr qilingan nusxaning xajmi 668 saxifadan iboratdir.
«Munis ul-ushshoq» devoni avtorining o’zbek adabiyoti xazinasiga qimmatbaxo durdonalar qo’shish yo’lida, she’r san’ati ustida qanday ishlanganini: she’rlarining tematik doirasini, goyaviy mazmunini, badiiy saviyasi qanday ekanini, klassiklardan yoki zamondoshlaridan kimlar unga ustodlik va xomiylik qilganini umumiy tarzda bulsa xam, shu devonning 18 she’rida ko’rish mumkin.
She’riyatga nixoyatda qiziqish, Nizomiy, Xisrav va Jomiy merosini o’rganish, Ansoriy, Hoqoniy merosidan fayz topish, Sa’diy va Anvariy asarlari bilan tabni ravshanlatish, Iroqiyning ishqiy baytlariga mexr qo’yish, edildan ma’no o’rganish, avoiy ruxini o’z ijodiga xomiy deb bilish va nixoyat o’z zamondoshi-ustozi Mavlona Kiromiy qo’lida tarbiyalanish Munisning shoirlikla kamol topishiga sabab bo’lgan edi: (Munis saylanma. T., ¢.¢. nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1980, 11-bet).
Ma’lumki, Munisning xayoti Xeva xonligida saroy doirasi bilan boglangan xolda o’tdi. Lekin u saroy muxitida yashagan bo’lsada, o’zining fikr-xayoli bilan xalq tomoniga intilib, ish olib borgan davrdan, Xukmron doiralardan norozi edi. U o’zining ana shu noroziligini ifodalovchi she’r va qit’alar yaratgan, ba’zan esa ishKiy lirik gazallari ichiga norozilik ruxidagi fikrlarini qistirib ketgan: Chunonchi Munis:
Ne muruvvat ko’z tutarsen charxi dundin kim, qilur,
Xasm otoni o’gluga, o’glin otodin boshqalab.
Baytida otani o’gilga va o’gilni otaga qarshi qilib qo’ygan «charxi dun» dan nolisa, quyidagi baytlarida kishilar o’rtasidagi oshnalik, vijdon va axdu paymon pul va davlat bilan o’lganini fosh etadi: mexnat va xunar axlining goyat xor-zor, aybsiz aybdor bo’lib qolganlariga qayguradi: (199-bet oshno).
Shoirning tojikcha gazallarining ayrim baytlarida xam shunday norozilik motivlarini uchratish mumkin:
Zabon ba kom kashidam ba muqtazam xomushi,
Vagarna shikvai ayyomro nixoya nadoram.
(sukut saqlab, tilimni tanglayimga tortdim, yo’ksa, zamonadan shikoyatlarimning oxiri yo’qdur).
Darin zamona tavoze’ nishonai xorist,
Madon zi xori takabbur guli tagofulimo
(Bu zamonado izzat-xurmat xorlik alomatidur. Ammo sen bizning kishilar ko’rib o’zini ko’rmaslikka solgan gulimizni takabburlik tikonidan deb bilma).
Shoir mexnatkash xalqni talab, qo’rqitib, «Xayvon kabi» (meira) semirib yurgan qozilardan, shafqatsiz va raxmsiz beklardan nafratlanadi. Ular maishat qilib semirganlari bilan bugun-erta o’lib ketib, qurtlarga em bo’ladilar, deydi:
Ko’p ebon xayvon kabi tanni semirturmoq nedur,
Kim bu kun yo tongladur aylar tanovul oni qurt.
Shoirning ta’biriga, qozining xam zo’r berib xalqdan mol yigishi do’zaxda o’z jonining yoqilish uchundir:
Jonni yoqarga do’zax aro jam etar o’tun,
Qoziki mol yigar etib mayli irtisho.
Beklarning esa muxtoj kishiga biror narsa in’om etib, ketidan maqtanib, minnat qilib yurishi saxiylikdan bo’lmaganidek, berganini qaytarib olishi xam nokaslikdirki, bunday qiligi uchun u la’natga sazovorldur:
Falonbek kim birovga qildi in’om,
Valekim ayladi izxori minnat.
Agar ul yona beklik etsa da’vo,
Qilur o’ziga bo’lmas ishni tuxmat.
Vagar bu nokas ul in’omin olsa,
Muningdek nokasi dunyoga la’nat.
Zoxid doimo «el saydi uchun» xar xil xiyla-nayranglar ishlatib yuradi:
Zoxid el sayxi uchun ko’rguzur afsunlarkim,
Oning oldida durur somiri andoxki buzov.
Nokaslardan in’om olgan zoxid o’sha nokaslarning manfaatini yoqlaydi, xalqqa xiyonat qiladi. Agar zoxidning zarracha uyati bo’lganda edi, bu uyat uni eritib, suv qilib yuborar edi:
Talashmoqdur ishing nokaslar in’omi uchun doimo,
Seni qilgay edi bo’lsa uyoting bu taloshdin suv.
Cheklangan dunyoqarashga ega bo’lgan shoir feodalizm tuzumining asl moxiyatini tushunib etmaydi. Sh/u shoir tuzumining xech o’zgarishsiz xalq manfaatiga xizmat qilishini istar edi. Buning uchun esa u xukmron doiralarning, ayniqsa, xonning ma’rifatparvar, xalqparvar kishi bo’lishi kifoya, deb bilar edi. Shu sababdan «shunday bir adolat qonuni tuzilsinki, zulm rasmi jaxonda qolmasin yo’qsa xalqqa qaratib yoqilgan zulm o’ti sho’’lasining tutuni bilan sening ro’zgoring xam qop-qora bo’lishi turgan gap; gariblarga vafo qilish beva-bechoralarni shodlantirish bilan davlating boqiy bo’ladi. Podshoxlik ne’matini topgan kishi ayni zamonda cho’ponlik xunarini xam kasb qilsin, gaar u raiyatga tishini qayraydigan bo’lsa, qo’yga qurt yopishganday bo’ladi»,-degan fikrlarni ilgari suradi.
Zulm o’tin, ey shox, yoqma xalq aro kim nogoxon,
Qilmagay ul sho’’la dudi ro’zgoring qop-qora.
Gar tilar sen joxu iqbolingni, ey shox mustadom,
Bevalarni shod tut, aytom boshini, siypalab.
Ey ki shaxlig ne’matin topling sho’zonlig pesha qil,
Tishni tez etma raoyoga nechukkim qo’yga qurt .
Munis «adolat mulkini tuzatib: o’z qo’l ostidagi fuqaroning och-to’qligidan xabardor bo’lgan xukmdorni shox deb biladi:
Shox uldurkim adolat mulkin tuzatib,
Bo’lsa gamgin fuqaro osiga, xurram to’qiga.
Is ta’lim usulidagi qiyinchiliklar, arab tilini tushunmaslik, qur’onni ko’r-ko’rona yod olishdagi sxolostika, «qiroatxonlik» to’grisida xam bosh qotiradi, bolalar va yoshlarning xat-savod chiqarishlarini, ilm o’rganishlarini bir qadar osonlashtirish maqsadida o’zining «Savodi ta’lim» yoki «Risolai savod» asari (1803 yilda yaratdi), Munisning «Munis ul-ushshoq» devolnining oxirida keltirilgan 250 misrali bu asari ikki qismdar iboratdir. Uning birinchi qismida xat-savodning madaniyat taraqqiyotidagi axamiyati uqtiriladi, il-donishmandlik xat orqali qogoz saxifalariga ko’chirilishi va yo’qolib ketmasligi ta’kidlanadi:
Har so’zki ko’ngildin o’ldi mavjud,
Xat bo’lmasa bo’lgay erdi nobud...
Bu nav’ buyurdi shoxi abror,
Kim ilm yori xatdur, ey yor.
Bas mundoq esa xat e’tibori,
Izzat darin och xat axli sori.
Shoir ilm toliblarini chiroyli yozishni o’rganishga, buning uchun qalam uchini yaxshi yo’nib, «Raqamlar»ni qogoz saxifalariga yaxshi tushirishga, «xatti xub»ga-xusnixatga e’tibor berishga undaydi:
Var yaxshi yo’nalmasa qalamlar,
Shak yo’qki yomon tushar raqamlar... (33-bet)
«Risolai savod»ning P qismida shoir xarflarning ta’rifi, shakli, imlosi to’grsida bir qancha maslaxatlar beradi. Masalan u arabcha xarflar bilan tanishtirar ekan, bolalarga savod o’rgatishda badiiy tasvirdan surat solish vositalaridan foydalanishning axamiyatini uqtiradi. Chunonchi u ( ) (q) xarfi xaqida, (l), (nu) xarflarini yozish va ularni payvandlash xaqida yozadi: (338-359 betlar).
«Munis ul-ushshoq»da xudo, paygambar va islom dini aqidalarini maqtab yozilgan anchagina she’rlar xam bor. Lekin shoir o’z e’tiqodi doirasida Xudoni zulmga qarshi dushman deb tushuntiradi va shu yo’l bilan o’z zamonidagi shoxlarni adolatga, elga raxmdil bo’lishga, «shoxi xaqiqiy»ning – (xudoning) jazosidan qo’rqishga chaqiradi:
Exson qil elga, ey shaxu, ogritma kimsani,
Kim neku badga shoxi xaqiqiy berur jazo.
Munis islom dini va uning shariat qoidalariga xam shu nuqtai nazaridan yondoshadi, ya’ni islomni xalq ogrigini engil qilishga moslashtirmoqchi bo’ladi. Shoir uning masjidi, shayxi va zoxidlarga xam e’tiqod qilmaydi: shayx-zoxidlarning riyo-nayranglaridan xazar qiladi: masjidda zoxidning kasofatidan, shayxning aldovidan qochib, mayxonaga borishni afzal ko’radi:
Masjidingda fayz yo’q, zoxid, xuzuringda futo’x,
Etkuzur soqiy futux el ko’ngliga mayxona fayz
Mayxona sari borki sharofatlar ondadur,
Masjidga kirma etgusi zoxid kasofati.
Borma masjid sori kim ro’y berur
Sanga yuz nav’ riyolar onda.
Shayxlar pandidin o’ldim tangdil,
Lutf ila bo’l dilkusho, ey mugbacho.
Munis ro’za xaqidagi ajoyib she’rida bu diniy urf-odatni qoralaydi, ro’za tuti salomatlikka zarar keltirishini uqtiradi: (Munis saylanma. 22-bet).
Shoir o’z devonini «Munis ul-ushshoq» deb atadi, chunki bu devondagi ko’pchilik she’rlar (gazallar) ishq-muxabbat temasidadir.
Shoir ishqiy gazallarida o’zini oshiqlarga «qiblanoma» deb ataydi: ma’shuqaning yuzini quyoshga, o’zini uning oldidagi zarraga tenglashtiradi: dilbarining jafokor emas, balki vafodor va raXmdil bo’lishini istaydi: dilbar sarv qomatining soyasini jannatdagi «tubo» (gUzal daraxtlardan va «xoni ko’yi»ni jannat gulshanidan ortiq deb biladi. Shoirning fikricha, muxabbat ikki tomondan bo’lmasa, ikki o’rtadagi mo’xabbat mo’’tadil rivoj topmaydi, balki baxt yo’liga gov bo’ladi. Ikkala tomonning xam sevishi va sevilishi ishqning asosiy shartidir.
Hamisha boshim urarman yo’ling sari sanamo,
Magarkim ishq aro bo’lmish men elga qiblanoma.
Ozaring gar bo’lmasa xusn avji uzra aftob,
Nechun olingda qilurmen zarra yanglig iztirob.
Soyai sarv qading tubodir ortiq dilbaro,
Hoki qo’ying gulshani jannatdin ortiq dilfirob.
Vafovu lutf ila Munisni xurram ayla mudom,
Jafovu javr ila ko’p qilding oni ozurda.
Muxabbat ikki yondin bo’lmasa qo’shish abas bo’lgay
Iloxi ul pari ko’nglini isga giriftor et.
«Munis ul-ushshoq» da she’r va shoirlar, adabiyot masalalari xaqida yozilgan ayrim baytlar va badiiy parchalarni xam uchratish mumkin. Munis yaxshi she’rni «seli xodisot»dan xam buzilmaydigan «maxkam imorat» bilan tenglashtiradi: uni kishining farzandidan xam afzalroq bo’lgan abadiy meros deb baxolaydi:
She’r-ul ne’mat erurkim, xar necha bazm etsalar.
Lazzati ortar dogi qadriga topmas nuqs rox.
She’r ul maxkam imoratdurki, seli xodisot
Aylamas xar necha bo’lsa tund bunyodin tabox.
Balki she’r afzaldurur farzandinkim she’rni,
Nasli baqidin baqologidur deraxli intibox.
Shoir she’rni jamiyatga ta’sir kuchi va tez tarqalishi jixatidan tigi dudomga (xanjarga) o’xshatadi:
She’r ul tigi dudamdurkim, jaxonni fatx etar...
Lekin Munis o’z davrida aksar shoirlarning, xuddi boshqa xunar axllari singari, xor-zorlikda yashaganin, odamlarning «simu zarga» berilib ketishi natijasida she’r va shoirga e’tibor berilmay qo’yilganini ko’radi:
Rivoji she’r umedin bu davr aro, Munis,
Ko’tarki, barchaga manzur simuzor o’ldi.
Munisni she’riyatda xar jixatdan ko’proq qiziqtirgan ustod-o’zbek xalqining genial shoiri Alisher Navoiy edi. Munis Alisher Navoiyni ma’nolar yo’lida o’ziga «pir»-buyuk ustod deb biladi:
So’z ichra avoiyni jaxongirdurur
Munisga maoniy yo’lida pir durur.
Shoir xalq uchun xizmat qilishda o’z zamonining Navoiysi bo’lishni istar edi. U xuddi shu niyatni ko’zda tutib, Muxammad Raximxonga yozgan bir qasidasida Navoiy darajasiga etish uchun o’ziga xomiylik qilishni so’raydi:
Bas erur, vojib sanga aylab xamisha tarbiyat,
Manki Munisman, mani qilmoq Navoiy dastgox.
Munisning Navoiy va uning merosiga qanchalik muxabbati borligini «Devon»dagi ko’pgina she’rlaridan anglab olish mumkin. Bu she’rlardan ma’lum bo’lishicha, Munis fikrni ta’sirchan, mukammal ifodalashda, so’z san’atini, vazn, qofiya va adabiy priyomlarni yaxshi bilishda Navoiy singari moxir bo’lishni istab, amalda, asosan, bir-biriga juda yaqin bo’lgan ikki yo’lni: a) Navoiy gazallariga muxammaslar boglash. b) Navoiy gazallariga naziralar aytish yo’llarini tutadi.
Xullas zo’r berib qilgan ijodiy mexnati natijasida is oddiy xavaskordan yirik adabigacha, oddiy kitobxondan tortib adabiyot axligacha manzur bo’ladigan baytlar yaratishga qodir bo’ladi, Misollar:
Shoirning tubandagi baytlari «talmex san’ati» (tasvirlanayotgan ob’ektga moslab bayt orasida biror xikoya yoki qissaga ishora qilib o’tish) bilan yaratilgan:
Nuri ruxsoring bo’lib, Yusuf jamoli ziynati,
Didam ya’qubga gardi quduming to’tiyo.
Balolar ichra kim solmish firoqing,
Erurmen sabr qilmoqlikka Ayyub.
Shoirning quyidagi misralari «tazmin san’ati» (o’z she’rining ta’sir kuchini yanada oshirish uchun biror mashxur shoirdan misra yoki bayt keltirish) bilan yaratilgan:
Ey qoshing mexrobi tarx aylab yangi oy xay’atin,
Vaqf ango qilmish maloyin xayli naqdi toatin.
Chun bu matla’ fikriga topdi xayolim extisos,
Ko’ngluma soldi xavas bu nav’ da’vi naxvatin.
Kim kishi bo’lgaymu kim, desa bu matla’ga ja
vob
Ko’rguzub arzi balogat ichra ta’bi xuddatin.
Munis o’quvchini qiziqtiradigan, tasvirlanayotgan ob’ekt xarakteriga mos tashbexlar xam ishlatgan:
Ozaringdur ganji xusnu onda zulfing ajdaxo,
Bo’lmadi bu ajdaxodin topgon ul gajing raxo.
Tazod:
O’ltururlar meni dam ko’zu qoshi talashib,
Tirguzurlar ikki jon baxsh dudoggi yarashib.
Xulosa...
TEKShIRISh SAVOLLARI
1. Munis ijodi bo’yitcha tadqiqotlar va ularning nomlari.
2. «Firdavsul-iqbol»-is xaqida ma’lumot beruvchi birinchi manba ekanligi.
Z. «Munis ul-ushshoq» devonining janri, mavzu doirasi.
4. She’rlarinig badiiyligi, tili, uslubi.
5 «Savodi ta’lim» masnaviysi, ma’rifiy-ta’limiy qimmati.
6. Munis-tarixchi, tarjimon.
TAYaNCh TUShUNChALAR
1. Munis-lirikasining ijtimoiy, axloqiy, estetik jixatlari.
2. Munis-ma’rifat targibotchisi.
3. Munisning «Firdavsul-iqbol» asarining ilmiy-tarixiy axamiyati.
| 