| MUHAMMADRIZO OGAHIY (1809-1874)
Katta olimlar pleyadasini etishtirib bergan, yuksak madaniyat o’chogi bo’lgan xorazmda X1X asrda buyuk tarixchi, shoir, olim, tarjimon va davlat arbobi Erniyozbekning o’g Muxammad Rizo, adabiy taxallusi Ogoxiy, etishib chiqdi. Ogaxiy adabiyotimiz tarixida Alisher Navoiydan keyingi eng sermaxsul ijodkordir.
Shoirning serqirra ijodiyotining bir qator masalalariga bagishlangan ko’pgina ilmiy ishlar yuzaga keldi. Shoirning adabiy merosi “O’zbek adabiyoti tarixi xrestomatiya” (1945 yil), “O’zbek adabiyoti” tom, 1959; dan o’rin oldi. Tanlangan asarlari-T., 1958, 1960 yillarda (so’z boshi avt. Nashr.tay. Dolimov) bosilib chiqdi. O’zSSR FA nashriyotida shoirning (nashrga tayyorlagan) “Ta’vizul oshiqin” devoni (O.Sharafiddinov va Xurshidlar nashrga tayyorlangan) bosilib chiqdi. Nixoyat, 1971-1980 yillar mobaynida Ogaxiy asarlarining 6 jildlik nashri yuzaga keldi. (Nashrga tayyorlaganlar S.Dolimov, ¢.Karimov).
Olimlardan V.Zoxidov “O’zbek adabiyoti tarixidan” 1961 yil; Q.Munirov “Ogaxiy”-ilmiy-adabiy faoliyati”. T., Fan-1959; Yana o’sha “Munis, Ogaxiy, Bayoniyning tarixiy asarlari”. T., Fan. 1960; R.Majidiy-“Ogaxiy lirikasi”, T., “Fan” 1963 yil v.b. ilmiy ishlari vujudga keldi. M.Yunusov “Barxayot meros saxifalari” T., “O’qituvchi”, 1986 yil, 79-bet.
Muxammadrizo Erniyozbek o’gli-Ogaxiy 1809 yilda Xiva shaxri yaqinidagi Qiyot qishlogida mirob oilasida dunyoga keladi. Uning ota-bobolari ko’p zamondan buyon Xorazm xonligida miroblik vazifasini bajarib kelganlar. Ogaxiy dunyoga kelganda amakisi-mushxur shoir va muarrix Shermuxammad Munis mirob edi. Ogaxiyning otasi Erniyozbek, (ya’ni Munis Xorazmiyning ukasi) Ogaxiy 3 yasharlik paytida vafot etadi. Ogaxiyning tarbiyasi va buoila xususidagi gamxo’rlik Munisning zimmasiga tushadi.
Munis dargoxida o’sha zamonning tolibi ilmlari, shoirlari va adabiyot muxlislarining suxbatlarida qatnashib yurgan Ogaxiy yoshligidayoq o’qib-o’rganish, ilm va she’riyat xazinasidan baxramand yuo’lish orzu-Xavasi bilan jo’shadi. Bu xaqda uning o’zi keyinchalik bunday degan edi: “Shabob ayyomining avoyimidakim, umrim bogining navbaxori va Xayotim navbaxorining navshukufta lolazori erdi, fazlu kamol iqtisobiga mayl va ragbat ko’rguzub, madrasonishinlik rasmin ixtiyor qildim va xar erdakim, fuzula va shuaro xayrining majmui va majlisi bo’lsa, ularning xizmatiGa bormoqni Uzimga vojib va lozim bildim:
Qadam aylabon ilm yo’lida bosh,
Hunar kasbida aylar erdim talosh,
Ne tunlar mango xobu roxat edi,
Ne kunlar zamone farogat edi.
Lekin Ogaxiy xayotida turli to’siq va qiynchiliklar yuz berib, ro’zgor mashaqqati tufayli madrasani qo’yib, istar-istamas ota-bobosining kasbi bo’lgan miroblik bilan shugullanishga majbur bo’ladi.
Shoir miroblik davridagi bo’giq va sertashvish xayoti xaqida quyidagilarni yozgan edi:
“Goxo motamdorlig taxassuridin afsurda va gox so’kvorlig tafakkuridin pojmurda va goxo avqotgu zorlig asbobi saranjomining fikri bila boshimda qaro qaygu va goxo sipoxlorlig olotining taxyasi bilan ko’nglimda ming gam va gox vazir mulozamatining tajassusi bila jonimda yuz alam. Masnaviy: Ogaxiy, Asarlar 1 jild. ¢.¢ulom nashriyoti 1971 yil. Z7-bet.
Kuyidagi misralardan ko’rinishicha, Ogaxiy miroblik mansabida xizmat qilsa-da, yirik mulkdor bo’lmagan:
Er yuzida, Ogaxiy, chun yo’q sango bir kulcha er,
Barche umringda na xosil aylasang miroblik.
Ogaxiyning asosiy maqsadi amaldorlik bilan emas, balki yuksak saviyali madaniy kishi bo’lib jamiyat uchun xizmat qilish, olimlik va shoirlik bilan shuxrat qozanish bo’lgan. Ogaxiyning miroblik vazifasidagi bir necha yillik xizmati uning mavjud jamiyat xaqidagi tushunchalarining shakllanib etishida katta rol’ o’ynadi. Binobarin, u keyinchalik devoni debochasida o’zining xayot yo’lini eslab shunday yozadi: Ogaxiy 1 jild-38 bet.
Ogaxiy ish paytida otdan yiqilib, oyogi qattiq shikastlanadi. Shunga qaramay, u yana bir necha yil o’z vazifasini ado etadi va nixoyat 1857 yilda iste’fo beradi. Hayotining qolgan yillarini butunlay ijodiy ishga bagishlab, 1874 yilda vafot etadi.
Ogaxiy she’riyati xajman salmoqli bo’lgandek, janr jixatdan xam boy. o’ klassik lirikaning 10 dan ortiq janrida samarali qalam tebratib, mazmunan boy va badiiy jixatdan etuk gazallar bilan birqatorda, mustazod, muxammas, musaddas, murabba’ va musamman, tarjiband, qit’a, ruboiy, tuyuq va qasidaning xam o’nlab orginal namunalarini yaratgan.
Ogaxiy devoni devon tuzishning traditsion talablari asosida tartib berilgan. Shu sababli devonga kiritilgan she’rlarning xronologiyasi ma’lum emas. Bu xol shoir ijodiy yo’lining tadrijiy o’sishini kuzatishga imkon bermaydi. Ogaxiy ijodida ijtimoiy qarashlarini bayon qilgan fikrlar nixoyatda ko’p bo’lib, ular shoirning deyarli ko’pchilik asarlarida uchraydi. Shoir devonida ayniqsa ishq-muxabbatmavzui etakchi o’rin tutadi. Binobarin uning o’z gazallari xaqidagi quyidagi ta’rifi o’rinli va orginaldir:
Ishq xurram margzorining gazali sho’xidir.
Har gazalkim, Ogaxiy, sabt o’ldi devonimaro.
Ogaxiyning o’z devonini “Ta’vizul-oshiqin”(Oshiqlar tumori) deb atashi xam bejiz emas, albatta. Uning “dilso’z nazmi” xaqiqiy oshiqlar qalbi”, armon va intilishlarining samimiy poetik ifodasidan iborat. Chindan xam:
Ogaxiy, dil so’z nazminingni eshitsa axli ik,
Bo’yniga ta’vizdek aylarlar ash’oringni band.
Ma’lumki, muxabbat temasi juda qadim zamonlardan beri adabiyotimizda qalamga olib kelinayotgan etakchi temalardandir. Chunki muxabbatsiz xayot bema’ni xayotdir. Haqiqiy muxabbat vafodorlik, samimiyat va jo’shqin xis-tuygular bilan sugorilgan bo’ladi. Subutsizlik, jafokorlik va razillik xaqiqiy ishq-muxabbatga yotdir. Lirik shoir Ogaxiy xam chinakam oshiqlik, pok, samimiy muxabbat kuychisidir:
Ogaxiy xolini gar ishq ichra bilmoq istasang,
Chashmi ibrat birla dardangiz devoniga boq.
Ogaxiy devonidagi ishq-muxabbat temasida yozilgan she’rlarning deyarli xammasida erkin ishq, erkin oilaviy xayot qurish yo’lidagi intilishlar oldida katta govlar borligidan shikoyat qiladi, sof muxabbat axllarining fikr-tuygulariga xamdard bo’ladi. Unonchi:
Yorsiz naylay, bu maxzun jonni olgil, ey ajal,
Kim o’lim ushbu bu tiriklikdin base xushdur manga.
Misralaridan ko’rinib turibdiki, yor bilan xamisha baxtiyor turmush qurush orzusi Ogaxiy gazallarining magzini tashkil qiladi. Shoirning fikriga, feodalizmning sergurbat va sertashvish, notinch va noma’lum sharoitida ayriliqda xor-zor yashashdan ko’ra, oshiq uchun o’lmoq va mashaqqatlardan xolos bo’lmoq “xushroq, afzalroq”dir. Ayriliq esa “gulzordin” judo bo’lgan bulbul nola-figonlari bilan tengdir:
Figonu nola qilsam ayb emas tayyordin ayruv,
Ki bo’lmas tushsa bulbul nolasiz gulzordin ayruv.
“Suymaganga suykanma” kabi xalq maqolalarida ifodalangan mazmun Ogaxiy ishqiy she’rlarining asosiy mazmunidir. Sevish va sevilish, sinash va sinalish, oshiq va ma’shuqaning xar jixatdan bir-biriga munosib bo’lishi lozim, degan fikr shoirning ishqiy she’rlariga singdirib yuboriladi.
Ey ko’ngul, kimdakim seni sevmas,
Qoch. Aning tegrasiga aylanma.
Gar nasixat qilurda o’tganlar,
Dedilar: “suymaganga suykanma...”
Shoirning fikricha, samimiy oshiq bilan ma’shuqa orasiga raqiblar, agyorlar, xusumatchilar suqulib kirib, turli fitnalar qilganida xam oshiq va ma’shuqa bir-biridan voz kechmasligi, ranjimasligi, o’zini dadil tutishi, ruxsizlanmasligi, mustaqil fikrlashi va xarakat qilishi, xar qanday mashaqqat bilan bo’lsa-da yoriga gamxo’rlik qilishi lozim: chunonchi u “Oshiq” sarlavxali she’rida shunday yozadi:
Agar ming javr qilsang, dardi ishqing tarkin
etmon kim,
Bo’lur shavqi fuzunroq nechakim cheksa jafo
Oshiq.
Qilurman etsa sandin xar jafou javr yuz ming
shukr,
Ki qilmoqdur shikoyat er javridin xato oshiq.
Aga javr et va gar exson, na qilsang nomim
uldurkim,
Rizoi yorsiz xech ishni qilmas muddao oshiq.
Shoirning fikricha, ishq-muxabbatda xalqning “teng-tengi bilan” degan dono maslaxatiga amal qilish lozim. Aks xolda, “bir quxanga” (qariga) toza juvon tutqazish “muzdan sovuq”roq voqea bo’lur edi:
Lek axli aql olida muzdien sovuqdurur,
Bur kuxanga toza juvon birla ixtilot.
Sevish-sevilish normalari taxqirlangan, yosh-yosh qizlar mol-dunyo evaziga zo’rlik bilan qari-qartang kishilarga berilgan feodalizm tuzumi sharoitida shoir Ogaxiyning muxabbat masalasidagi “teng-tengi bilan” degan fikrni yoqlab chiqishi katta axamiyatga ega.
Ogaxiyning o’zbek tilidagi “Ta’vizul-oshiqin” devonini ko’zdan kechirar ekanmiz, shoirning yashagan muxitidan, feodal zodagonlardan qattiq shikoyat qilib, yozgan she’rlarini ko’plab uchratamiz. Chunonchi: Ogoxiy-269 bet. 1 jild.
Ogaxiy avvalgi asrlarda o’tgan klassik shoirlarning ayniqsa, Navoiyning ijodiy daxosidan ta’lim va ilxom oldi. Buni shoirning o’zi:
Ogaxiy, kim topgay erdi sozi nazmingdin navo,
Baxra gar yo’ktur avoiyning navosidin senga.
deb tasdiqlagan edi.
Rostravlik, Ogaxiy, ruxdek seni solmish yiroq,
Qurbi shox topgshay eding, kajrav esang farzin kabi.
Ogaxiy bu erda shox va uning atrofini o’ragan kishilarga baxo berishda shatranj o’yinidagi figuralarning o’rni va yurishlarini misolga olib, obrazli ravishda to’gri baxo beradi. Shoir:
Rux kabi shoxdin yoshroq desang bu arsada,
Har tarafga moyil o’l andoki farzin, ey ko’ngil.
Deb shoxga yaqin bo’lish uchun farzin kabi egri bo’lish, xaqiqatdan voz kechish shartligini aytadi. Sof vijdonli odam esa buni qabul qila olmaydi. Bu inson uchun katta xaqorat. Shuning uchun shoir:
Shox uchun olamda xar nokasta ta’zim aylama,
Istamas bo’lsang agar juxxul aro bo’lmoq xaqir.
Deydi. Davr ilgo’lgan bu fikrlar kishini martaba, mansab uchun xaqiqatdan voz kechmaslikka chaqiradi. Shoir Navoiyga baoglangan bir muxammasida:
“Komron o’lmoq tilab shox xizmatin qilma xavas,
deydi. Bu satrlar Ogaxiyning podshoxlarga boglagan umidlarining puchga chiqqanini ko’rsatadi.
Ogaxiy o’zining bunday fikrlari xon va uning saroyidagilarga yoqmaganligini yaxshi bilsa-da, bunday kelishmovchilikka ongli ravishda boradi. Shu sababdan:
Necha umrlar qilding axli shoxga xizmat,
Tark etib oni emdi, faqir eliga xizmat qil
Deb, saroyda xizmat etishdan uzil-kesil voz kechganligini bildiradi. O’z ijodi va taqdirini faqirlar xalq bilan boglagan shoir bu xaqdagi o’z tuygusini ulug faxr bilan:
Shukurkim, erur qadrim faqr eli aro oliy,
Axli shox oldida garchi e’tiborim yo’q.
deb bayon etadi.
Shoirning fikricha, jisman shox va gado o’rtasida xech qanday tafovut yo’q: ular faqat tashqi ko’rinishi, kiyim-kechagi bilangina farq qiladi:
Agar uryon esa shoxu gado jismi barobardur,
Tafovut bu ikovga aylagan izxor xil’obdur...
Shunday ekan, tashqi ko’rinishga zeb berib, befaxm va befarosot yurish bilan el-yurtga masxara bo’lishdan ko’ra, ma’naviy olamni, qalbni, aql va ongni tarbiyalash va bilimdonlik asosida ish tutish afzaldur:
Ko’p o’lma zoxir aro, Ogaxiy, kel, botiningni tuz,
Ki botin tuzgan elning olida bekor xil’atdur.
Shoir shoxona liboslar kiyib, taltayib yuruvchilarni masxaralab kuladi.
Sinfiy gurux-qatlom sifatida ruxoniylar garchi din nomidan biror ta’limotni tashviq qilsalar-da o’zlari unga rioya qilmaydilar. Shu sababdan xalqda juda qadimdan “mulloning aytganini qilu, ammo qilganini qilma” tarzidagi maqol ularning ikkiyuzlamachiligini fosh etadi. Ogaxiy zoxidlarni ta’riflar ekan, ularga ana shu xalq maqolida berilgan baxo mazmunida yondoshib:
So’rma zoxid xolinikim, gar o’quv kunduz namoz,
Lek oning firdi erur bo’lmoq qadaxoshom shom.
Deydi. Bu erda zoxidlar so’zda mayni man qilsalar-da, lekin o’zlari yashirin mayxo’rlik qilganliklari fosh etiladi.
Islom dini tariqatining asosiy talablaridan bo’lgan namoz xaqida shoir shunday yozadi:
Masjidda namoz o’qub mudom, ey zoxid,
Gar topmas esang murodi nom, ey zoxid,
Ixlos bila kirib xarobat ichra,
Soqiy qo’lidin ich to’la may, ey zoxid.
Islom dining xamma uchun majburiy xisoblangan talablaridan bir ro’za xaqida xam Ogaxiyning 3-4 ta maxsus gazali bor: 340-bet, 303-bet, 309-bet.
Ogaxiyning ro’za xaqida yozgan gazallarining xammasida dastlab ro’zaning kishi a’zo-badaniga zararli ta’siri ta’kidlanadi. Shoir ro’za natijasida xamma sustlashib, garang, lanj xolda yashaydi, xayotda xursandchilik qolmaydi, demoqchi.
“Ta’vizul-oshiqin”ning badiiy xususiyatlari, poetik maxorat Ogaxiy klassik adabiyotimizda bo’lgan she’riy janrlarning qariyib xammasini o’z ijodiy laboratoriyasida ishga solganini payqaymiz. Biz bu o’rinda shoir maxoratini baxolash uchun boshqa shoirlarda uchramaydigan, yoki kam uchraydigan she’riy formalardan misol keltiramiz.
Odatda, o’tmishdagi shoirlar 4-6 yoki undan xam ko’proq misralik badiiy
parchada biror so’z yoki fikrli yashirin shaklda ifodalab, uni topish uchun o’quvchini o’ylashga, fikrlashga va tegishli xulosalar chiqarishga undaganlar. She’riyatning bu formasi chiston deb atalgan. Shoir poeziyasida chiston oddiy so’z o’yini bo’lib qolmay, balki muxim bir sotsial axamiyatga ega ma’noni anglatadi.
Masalan, quyidagi 4 misralik chistonda shoir oyogi bitta, boshi oltita va qanoti saksonta bo’lgan qush to’grisida fikr yuritilib, uning “zamon axli aro” ota bor, ammo o’zi “yo’qliq oshiyoni”da maskan tuganini uqtiradi:
Ul na yanglig turfa qushkim, oltidur onin boshi,
Turfaroq bu kim oyoq birdur, qanot sakson ango.
Garchi oning bu zamon axli aro bordur oti,
Lek yo’qlig oshyoni ichradur maskan ango.
Bu chistonda “Vafo- “ degan so’z yashiringan bo’lib, bu bir necha son (6,80 va 1) orqali ifodalangan. Binobarin, Ogaxiy bu chistonda o’z zamonasida “vafo” so’zi ishlatilsa-da, aslida “vafo” yo’qligini aytmoqchi bo’lgan. Vafo-
so’zidagi xarflar ( -6, -80, -1) abjad xisobi bilan yigindisi-chistonda savol tarzida qo’yilgan so’z kelib chiqadi.
Shuningdek, shoir devonida “davlat”, “tanga”, “otashtir” so’zlari yashiringan chistonlar xam bor. Shoir (davlat- ) so’zi yashiringan chistonni:
Topmagonga soyasin bazmu tarab zindon o’lub,
Ham qad ila nola aylar xar tun andoqqim qubuz.
Misralari bilan; tanga-( ) so’zi yashiringan 16 misrali chistonni esa:
Topmasa gar iltifotin xar kishi,
Xordur, garchi jaxon donosidur.
Misralari bilan tugatadi.
Bu simvolik tasvirlarda Ogaxiy poeziyasidagi ramzlar yordamida bayon qilish uslubini ko’rish mumkin. Shoir “davlatsiz kishi” “qo’buz” singari nola qiladi, “tanga”siz kishi, “jaxon donosi” bo’lsa xam xor-zordir, degan fikrlarni bildirib, o’z davridagi xaqiqiy axvolni anglatmoqchi bo’ladi.
O’tmish adabiyotida she’riyatning “musoveul-tarafayn” (xamma tarafdan o’qilganda so’zlarning barobar kelishi) kabi formasi ko’p qo’llanilar edi.
Ogaxiy devonidagi she’r formalaridan ko’rinishicha, u she’riyatning ana shu shakllarini yaxshi bilagn. Chunonchi, shoir o’z devonida “musoveul-tarafayn” shaklida yozilgan 4 misralik parchani keltiradi.
Ul sho’xki ! ochildi ! xatti ! ruxsori
Ochildi ! rayoxinda ! yuzi ! gulnori
Xatti yuzi besabru manman
qarori
Ruxsori gulnori manman zori
Bu parchaning to’rtala misrasini xam odatdagicha o’qiganda qanday ma’no anglashilsa, so’zlarni yuqoridan pastga qarab o’qiganda xam shu shakl va ma’no aynan takrorlanib keladi. Ammo shakl e’tibor, mazmun ad.taraq. xech axamiyatsiz...
Shoir o’z devonidagi she’rlarda aruz vaznining turli baxrlarini qo’lladi:
Qo’ying, yiglayki, ushbu kun sevar yorimdan ayrildim,
Muruvvatlig, muxabbatlig vafodorimdin ayrildim.
(xazaji musammani solim-mafoilo’n, mafoilo’n, mafoilo’n)
Ey joni gamgin mujdakim bu kecha jononim kelur,
¢uncha daxonu gulbadan sarvi xiromonim kelur.
(rajazi musammani solim-mustaf’ilo’n mustaf’ilo’n, mustaf’ilo’n) va xakozolar.
Ogaxiyning “Ta’vizul-oshiqin” devonida qasidalaridan oldin “Ash’ori forsi” sarlavxasi ostida uning tojikcha she’rlari berilgan bo’lib, ular gazal, muxammas, musamman, munojot, ta’rix va masnaviylardan iboratdir. Devondagi tojikcha she’rlarning xammasi 1090 misrani tashkil etadi.
Shoirning tojikcha she’rlari xam o’z tematikasi, mazmuni va badiiy xususiyatlari bilan o’zbekcha she’rlaridan qolishmaydigan yuksak asarlar bo’lib, ularda o’ta zamon turmush taassuroti paks ettirilgan. Masalan, shoir uzoq vaqtgacha xorlik bilan tama’ choxiga duchor bo’lganini, tama’ bandidan, qutulib, izzatga loyiq bo’lish orzusida ekanligini quyidagicha bayon etadi:
Xalosi doda az bandi tama’ kun loiqi izzat,
Ki muddatxo baxori mubtaloi qa’ri in choxam.
Shoir suv bilan o’tning bir joyda qaror topishi mumkin bo’lmaganidek, “befayz va noaxil” kishilar bilan donolarning xam suxbati qaror topmaydi, deb ularga kinoya qiladi.
Maro az suxbati befayzi noaxlon xud magar ogox subx,
Merovad az xeshtan xar dam kashida ax subx.
(o’z umrining bebaxoligidan tong xabardor bo’ldi, shekilli, xar doim ox chekib, o’zidan ketadi).
Maxo’r xargiz firyob az fursati xasti daringulshon,
Ki umri nimro’zi saxt noyob ast shabnomro.
(Bu gulshandagi fursatdan firib ema, chunki shabnamning yarim kunlik umri xam noyobdir).
Ogaxiy tojikcha she’rlarida xam tinch va osoyishta xayot xaqidagi orzulari qarshisidagi to’siqlardan gazablanadi. o’ning vafodor, samimiy oshiq va ma’shuq to’grisidagi baytlari shoirning orzularini ochiq ko’rsatadi.
Chunonchi, shoir “dildor la’lidin” no’sh qilishga muyassar bo’lganda, Xizrning “obi Xayvon”idan voz kechadi:
Maro, ey Xizri rax nanmo ba so’zi obixayvonat,
Ki no’shi la’li dildoram bas ast obibaqo imshab.
Shoir (oshiq) dilbarning “firdavs oso” majlisidan joy olishga muvaffaq bo’lar ekan, “jannat gulshani”ning qasrlari to’grisida sira o’ylamasligi, ulardan voz kechishi turgan gap:
Namogirom vatan dar qasr xam gulshani jannat,
Agar joyam dixi dar majlisi firdavs osoyat.
Biroq bu misralarda ifoda qilingan fikrlar shoirning ideal orzulari edi, xolos. Chunonchi shoirni o’rab olgan feodal muxit voqea-xodisalari uni tugamas qaygu-gamga soladi.
Ogoxiyning butun umri davomida bir xon o’rniga ikkinchisining kelishi, Xivada bino qilingan turli qurilishlar, madrasalar xaqidagi ta’rix she’rlari devonning “Ash’ori forsi” qismida keltirilgan. Shuni uqtirish kerakki, devondagi 29 ta’rixdan 27 tasi fors-tojik tilida yozilgan bo’lib, ular, “Ta’rixi vafoti Olloqulixon va julusi Raximqulixon” (258), “Tarixi julusi Muxammad Aminxon” (1262), “Ta’rixi julusi Sayid Muxammad” (1268), “Tarixi madrasai Muxammad Amin” (1268), “Ta’rixi munori madrasa” (1271), “Ta’rixi binoi madrasai Raxmonberdibiy”, “Ta’rixi binoi madrasai Muxammad Raximxon” (1271) v.b. kabilardan iborat.
Chunonchi, Muxammad Amin madrasasi xaqidagi 10 misralik ta’rix she’rida doir madrasa bino qilingan yilni shunday qayd etadi:
Ogaxi ta’rix ba ta’miri o’,
Karu raqam madrasam xush bino.
(Ogaxiy madrasa ta’miri ta’rixida “xushbino” (xijriy 1268 yil deman raqam kildi).
Muxammad Raxim P (Firuz)ning Xivada bino qilingan madrasaning tarixi xaqida esa quyidagi misralarni bitdi:
Ta’rix bar binoi xushash guft ogaxi,
Omada yodgori Muxammad Raximxon.
(Ogaxiy bu yaxshi binoga tarix aytib, uni Muxammad Raximxon yodgorligi)1283 yil deman) deb atadi).
She’riyatning ta’rix tarzida yozilgan baytlardan ko’rinishicha, Ogaxiyni ko’proq madrasa qurilishlari qiziqtirgan. Bu xam Ogaxiyning ilm, madaniyat va maorifga ishtiyoqmandligini ko’rsatadi.
OGAHIY – TARIXChI VA TARJIMON
Ogaxiy o’zbek she’riyati xazinasiga munosib xissa qo’shgan atoqli shoir bo’lish bilan birga, iste’dodli tarjimon va moxir tarixnavis sifatida xam madaniyatimiz tarixida aloxida nom qoldirgan ijodkordir. U arqning atoqli ijodkorlari yaratgan 19 ta kitobni o’zbek tiliga o’girib, xalqimizning ma’naviy-ma’rifatning taraqqiyotiga ulkan xissa qo’shdi.
“Ta’vizul oshiqin” devoni debochasida u o’zining tarjima asarlarini birma-bir ko’rsatib o’tgan:”faqirning turkiy tili birla tarjima qilgan kitoblari: “Ravzatus-Safo”ning ikkinchi daftaridin chaxor eri izomning voqeasi, uchlanchi daftari va “Nodirnoma” va “Zubdatul-xikoet” va “Iiftoxut-tolibin” va “Axloqi Muxsiniy” va”Vasfiy” va “Nasixatnoma”i Kaykovus va “salamonu Absol”i, Jomiy va “Guliston”i Sa’diy va “Baxoriston” Jomiy va “Ravzatus-safo”i Nosiriyning birinchi daftari va “Daloyilul-xayrat” shaxrikim, rum turkiysidan chigatoy tiliga o’kazildi va “Tazkirai Muqimxoniy” va “Taqoboti Akbarshoxiy” va “Haft paykar”i Nizomiy va «Hisht bixishti»i Xisraviy va «Yusuf-Zulayxo»i Jomiykim, manzum bo’ldi va «Shoxi gado»i Hiloliykim manzum bo’ldi».
Ogaxiy tarjima qilgan kitoblarning 9 tasi badiiy, 6 tasi tarixiy va 4 tasi axloqiy yoki falsafiy-axloqiy xarakterdagi asarlardir. Ogaxiy bajargan ijodiy ishning ko’lami xam, saviyasi xam kishini xayratga soladigan darajada ulugdir. Adabiyot tarixiga xech bir adib tarjima soxasida bunchalik katta maxsul yaratgan emas.
Muxammadrizo Ogaxiy tarjimasidagi asarlar Sharq adabiyotining nodir namunalari xisoblanadi. Nizomiy, Xusrav Dexlaviy, Sa’diy, Jomiylarning xar biri fors-tojik adabiyoti tarixida aloxida nom qozongan o’ziga xos she’riyat olamini yaratgan ulkan ijodkor bo’lib, ularning nomi o’zbek xalqi orasida ko’p asrlardan beri mashxur va ma’lum edi.
Nizomiy Ganjaviy (XP asr) «Xamsa» sining to’rtinchi dostoni bo’lgan «Haft paykar» Baxrom-Go’r syujeti asosida yozilgan, unda ulug shoirning adolatli shox xaqidagi qarashlari, shoxlik va ishq-muxabbat, davlat va raiyat orasidagi munosabatlar masalasi badiiy obrazlar orqali ochib berilib, zulm va bosh-boshdoqlik qoralanadi. Xisrav Dexlaviyning «Hisht baxisht» va Navoiyning
“Sab’ai sayyor” dostonlari Nizomiyning shu asariga tatabbu tarzida yozilgandir. Shayx Sa’diyning (XP asr) nomini jaxonga yoygan”Guliston” esa, real insoniy munosabatlar, turmushning xar doim takrorlanib turadigan xodisa-voqealarini aks ettiruvchi nasriy xikoyatlar, xalq donoligining xazinasi bo’lgan zarbulmasal, xikmat,oforizmlar bilan bezatilgan va ajoyib bir dulnishin uslubda, zo’r shoirona tarovat bilan yozilgan asardir. Bu kitob inqilobgacha o’zbek maktablarida axloq darsligi sifatida o’qitilib kelinar edi.
Ogaxiy qilgan tarjimalar ro’yxatida uchta asar Abduraxmon Jomiyga tegishli “Yusuf va Zulayxo”, “Salomon va Absol”-Jomiyning “Haft-avrang”iga kirgan ishqiy-sarguzasht xarakteridagi dostonlar bo’lsa, “Baxoriston”-Sa’ldiyning “Guliston”iga o’xshash, nasru nazm omo’xta qilib yozilgan axloqiy va ilmiy-adabiy xarakterdagi asardir. Jomiyning asarlaridan, xususan, “Yusuf va ZulayXo” kitobxonlar orasida juda keng tarqalgan edi. Extirosli vasadoqatli muxabbat tarixi, falsafiy-so’fiyona goyalarni katta san’atkorlik bilan ifodagan bu doston turli tabaqaga mansub kishilarning qalbini rom etib kelgan.
Kaykovusning (X1 asr) pandu o’gitlariga serob “Qobusnoma”si xam, atoqli voiz, yozuvchi va axloqshunos Husayn Voiz Koshifiyning (XU asr) “Axloqi Muxsiniy” nomli kitobi xam, Maxmud Baljuvoniyning (XU1 asr) “Miftoxut-tolibin”,Muxammad Vorisning (XUSh asr) “Zubdatul-xikoyot” asarlari xam, taniqli shoir Badriddin Hiloliyning (XU-XU1 asrlar) “Shoxu gado” dostoni xam o’z davrida muxim madaniy voqea bo’lgan va xalq tomonidan ardoqlanib kelgan asarlar sanaladi. “Zafarnoma” (Sharofiddin Ali Yazdiy, XU asr), “Ravzatus-safo”, (XU asr) “Tabaqotiy Akbarshoxiy ( Nizomiddin Axmad Xiroviy, XU1 asr kabi tarixiy kitoblarda Urta va Yaqin Sharq xalqlarining tarixi, jumladan o’zbek xalqining tarixi xam yoritilganldir. Ogaxiy bu asarlarni tarjima qilish orqali o’z xalqining tarixini ona tilida tiklagan edi. Urta asr madaniyatining ulkan obidasi-etti jildlik “Ravzatus-safo”ning tarjima etilishi Xorazm adabiy muxitida katta voqea edi. Dunyoga mashxur bu asar Alisher Navoiyning bevosita xomiyligiga atoqli adiblar Mirxond va Xondamir tomonidan yozilgan bo’lib, unda dunyoning paydo bo’lishidan to 151o yilgacha bo’lgan tarixiy voqealar ma’lum bir badiiy formada xikoya qilinadi.
Ogaxiy 5 ta tarixiy asarning muallifidir. Bular: “Riyozud-davla”. “Zubdatut-tavorix”, “Jome’ul-voqeoti Sultoniy”, “Gulshani davlat” va “Iqboli Firuziy” nomli kitoblardir. “Riyozul-davla” 1844 yilda yozilgan bo’lib, unda Olloqulxon Xukmronligi (1825-1842) davridagi Xorazmda yuz bergan voqealar tasvirlanadi; “Zubdatut-tovorix” (1845-1846 yillar) da Raximquli xukmronligi (1843-1846) vaqtidagi voqea-xodisalar aks ettiriladi; 1856 yilda yozilgan “Jome’ul-voqeoti Sultoniy”da Muxammad Aminxon P saltanati (1846-1855) davrida bo’lib o’tgan voqealar bayoni berilgan: Said Muxammadxon xukmronligi davrida (1856-1865) Xorazm xayotida sodir bo’lgan voqealar “gulshani davlat” (1865 yilda yozilgan) kitobida o’z aksini topgan bo’lsa, “Iqboli Firuziy” yoki “Shoxidi Iqbol” deb nomlangan asar (1873 yilda yozilgan) Xorazm xonlaridan Muxammad Raxim P xukmronligi davrining (1865-1872) voqealari tasviriga bagishlangan. Tarjimalar xususida bo’lganidek, tarixiy-prozaik asarlari xaqida xam Ogaxiy o’zining devoni “Ta’vizul-oshiqin”ining so’z boshisida ma’lumot yozib qoldirgan.
Ogaxiy qoldirgan beshta tarixiy kitobning katta ilmiy axamiyatga ega ekanligi, X1X asr Xorazm tarixini yoritish uchun birinchi darajali manba bo’lib xizmat qilishini sovet olimlari qayd qilib o’tganlar. Ayniqsa, V.V.Bartol’d, P.T.Ivanov, A.Yu.Yakubovskiy, Ya.¢ulomov, V.Abdullaev, Q.Munirovlarning ilmiy ishlarida bu xaqda keng to’xtalgan. Ogaxiy yaratgan tarixiy asarlar ilmiy faktlar, ma’lumotlarga boyligi, tarixiy va siyosiy voqealarning ancha xolisona bayon etilgani bilan ajralib turadi. Uzaro qonli urushlar, toj-taxt atrofida kurash, saroy janjallari va xususan xonlar zmaonidagi Xorazm xalqining notinch axvoli, mexnatkash ommaning uqubatli xayoti, shuningdek, madaniy xayot, ilmu ma’rifat vakillarining turmushi Ogaxiyning tarixiy asarlarida real ifodalangan.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, Ogaxiy saroy tarixchisi edi, sh/u o’z asarlarini xokim sinf talablariga moslab yozgan. Ogaxiyning tarixiy kitoblarida xon va uning kishilari maqtaladi, ularning yaramas qiliqlari, xalqqa nisbatan jabru jafolari xaqida gapirmaslikka xarakat qilinadi. Xonning shon-shavkati, dabdabali bazmlar, xashamatli to’ylar, ov shovqin-suronlarini vasf etishga kuo’p o’rin ajratilgan. Xonlarning yurishlari, talonchilik siyosati, boshqa xalqlarga nisbatan zulm qilishlarini muallif xospo’shlashga intiladi, bu voqealarni Xorazm xonlari manfaati nuqtai nazaridan turib, o’rinli va kerakli tadbir sifatida ma’qullab bayon etadi.
Xorazm xonlari qo’shni turkman, qoraqolpoq xalqlariga, shuningdek, Xurosonda va boshqa erlarda yashovchi xalqlarga nisbatan bosqinchilik, talonchilik siyosatini olib boradilar, ularning mol-mulkini talab, o’zlarini xonavayron qilar, ba’zan yashagan erlaridan ko’chirib olib ketib, qul qilib ishlatardilar.
Turkman, qoraqolpoq, xuroson axolisi Xorazm xonlariga qarshi bosh ko’tarib, mustaqillik uchun kurashga otlandilar. Xonlar bu qo’zgolonlarni shafqatsizlik bilan bostirganlar. Ogaxiy... qoralamaydi.
Biroq bu kitoblarning axamiyatiga baxo berganda, ularning faqat ilmiy-tarixiy jixati bilan chegaralanmasdan muxim adabiy manba sifatida o’rganilishiga xam axamiyat berish lozim. Zero, nqilobgacha yaratilgan tarixiy asarlarning aksariyati badiiy prozaning namunasi xxamdir. Bu kitoblarning mualliflari adabiy xayotning aktiv ishtirokchisi nom chiqargan shoir yoki yozuvchilar edilar. Ular voqealarni bayon etishda jonli kartinalar yaratib, she’riy parchalar, xikoyat va rivoyatlar bilan asarni bezaganlar. Bu tarixiy asarlarda ayniqsa she’riy parchalar juda ko’p. Ogaxiy “nazm” sarlavxasi ostida 4 misradan tortib, 30 va undan ortiq misradan iborat she’rlari nasriy tekstlar orasiga kiritib yuborgan. She’rlarning bir qismida xonlar madx etilsa-da, lekin tabiat manzaralarining tasviri, shoirning kechinma, ruxiyatini ifodalaydigan baytlar xam anchaginadir. Masalan: “Riyozud-davla” asarida baxor faslining guzalliklari va uning kishilar qalbida uygotgan xushnudligi mana bunday tasvirlangan:
Saxroyu bogsayri erur endi dilkash,
Gul rangu bo’yidan topar el roxi muddao.
Shoxi shukufta, ko’rkim, to’kar sim xar sori,
Saxni chamanda lola yoqib xar taraf charog,
Ul sho’’la birla ko’z yorutub dam-badam sabo.
Saxni chamanda lola emasdurkim, go’yke.
Tomish sipexr satxi navokib birla zebo.
Umuman, Ogaxiy yozgan tarixiy kitoblar o’z xarakteri bilan badiiy prozaga ancha yaqin bo’lib, adabiy manba sifatida xam o’rganishga loyiqdir.
Xullas, Ogaxiy o’z ijodining salmogi bilan Navoiy va Boburdan keyingi o’zbek adabiyotining eng iste’dodli, sermaxsul namoyandasi bo’lib, xilma-xil janrlarga mansub boy she’riyati, katta iste’dod maxsuli bo’lgan o’nlab tarjimalari xamda tarixiy asarlari bilan madaniyatimiz tarixida o’ziga xos o’rin tutadi.
TEKShIRISh SAVOLLARI
1. Ogaxiyning xayoti xaqida ma’lumot beruvchi ilk manbalar.
2. Ogaxiyning xayot yo’li, ijtimoiy-siyosiy faoliyati.
3. Ogaxiy ijodi bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar, Ogaxiyshunoslik fani.
4. “Ta’vizul-oshiqin” devonining tuzilishi, janrlari.
5. Devon debochi shoir xayotini aks ettiruv manba sifatida.
6. Shoir lirik merosining mavzusi, obrazlar dunyosi.
7. Ogaxiy-tarixchi. “Firdavsul-iqbol” va boshqalar.
8. Ogaxiy-tarjimon.
9. Ogaxiy tarjmaoarining ma’rifiy-adabiy qimmati.
TAYaNCh TUShUNChALAR
1. Ogaxiy-klassik adabiyotimizda Navoiydan keyingi “eng ko’p va
ko’p ijodkor sifatida.
2. Ogaxiy lirikasining serjilo va oxangdor, musiqiyligi.
1. Ogaxiy-moxir tarjimon.
2. Ogaxiy-iste’dodli tarixchi.
1-MAVZU : MUHAMMAD AMINXO`JA MUQIMIY
( 1850-1903)
REJA : 1.Otmish va hozirgi zamonda Muqimiy ijodini
o`rganish tarixi haqida.
2.Muqimiy hayoti va adabiy merosi.
3.Muqimiy ijodining g`oyaviy –badiiy
takomili bosqichlari.
X1X asrning ikkinchi yarmi va XX asrning avvalidagi o`zbek demokratik adabiyotining eng yirik namoyondalaridan biri-talantli lirik shoir,zabardast satirik sifatida shuxrat qozongan san’atkor-Muhammad Aminxo`ja-Mirza xo`ja o`g`li –Muqimiydir.
Muqimiyning ijodi chin ma’nodagi xalq hayotining badiiy ko`zgusidir.U ezilgan mehnatkash omma, xonavayron qishloq dehqonlarining asl kuychisi bo`lib,shu pozitsiyasidan turib ularning qorong`i hayotini,dardu kayfiyatini,orzu-intilishlarini realistik ravishda, yorqin badiiy formalarda ifodaladi.
1.SHOIR HAYOTI VA IJODINI ORGANISH TARIXIDAN
Muqimiy hali hayot chog`idayoq keng xalq ommasi orasida tanilib,uning ijodiga qiziqish kuchaygan edi.Shoir asarlari adabiyot muxlislari hamda nashrlar tomonidan tuzilgan qo`lyozma va toshbosma bayoz majmualarga kiritila boshladi. «Turk viloyatining gazeti»da o`tgan asrning 90-yillari boshlaridayoq Muqimiy asarlarining e’lon etilishi shoirning shuhratidan dalolat beruvchi faktlardir.Gazetaning 1891 yil 26 oktyabr 41-sonida Muqimiy bir necha g`azal, murabba’larini, jumladan: «Navbahor», «Sultonim mani», «Naylasun», «Kim desun» kabi she’rlari nashr etilgan.1903 yilgacha(shoir barhayotligi»davri) ana shu gazeta sahifalarida uning qator she’rlari bosilib turgan.
Muqimiy ijodida qiziqish uning vafotidan keyin–XX asr boshlarida birmuncha ortadi.Bu vaqtlarda o`qon va Toshkentda nashr etilgan deyarli barcha she’riy to`plamlarida Muqimiy asarlaridan namunalarni uchratish mumkin.
1907 yilga kelib esa N.P.Ostroumov shoirning kichik she’riy devonini nashr etadi.Bu kitob shoirning ishqiy,satirik va yumoristik she’ralarini o`z ichiga oladi.Bu nashrga to`lovchining yozgan kichik maqolasi ham ilova qilingan.Lekin maqola avtori Ostroumov demokratik shoirning hayoti va ijodiga to`g`ri baho bera olmay,uni mistik shoir,qalandar sifat shaxs kabi talqin etishga urinadi.
1910 va 1912 yillarda Toshkent «Devoni Muqimiy va hajviyot» nomi ostida shoirning ishqiy lirikasi, satira va yumorlari bosildi.Keyingi nashr munosabati bilan «Turkistanskie vedemosti»gazetasi –ning 1912 yil 12 avgust sonida M.F.Gavrilovning «Sart shoiri Muqimiy» nomli taqriz-maqolasi bosiladi.Bunda ham Muqimiy shaxsiyati va ijodi asosan noto`g`ri baholanadi.Ayni zamonda Gavrilov Muqimiyning katta shuhratini,xalq tomonidan sevib o`qilishini tan oladi.
«Muqimiy,- deb yozadi u-Orta Osiyodagi yangi adabiy oqimning nomoyandasidir.U Sirdaryo,Samarqand va Farg`ona viloyatlari aholisi o`rtasida juda obro` qozongan sevimli shoirlardan biridir».
Muqimiyning hayoti va ijodini o`rganish Ulug` Oktyabr’ sotsialistik revolyutsiyasidan keyin yangi bosqichga ko`tarildi.30-40 yillarda Muqimiyshunos- likda burilish bo`ldi.H.Olimjon,G`ofur ¢ulomlarning ilmiy maqolalari, «Muqimiy bayozi» chop etildi.1943 yilda shoir vafotining 40 yilligi munosabati bilan bir qator juziy ishlar amalga oshirildi.1942 yilda G`.G`ulom Muqimiyning ancha mukammal «Tanlangan asarlarini»unga Uyg`un va G`.G`ulomning maqolalari ham kiritildi.1943 yilda shoir «Tanlangan asarlari» rus tilida nashr etildi.Osha yili Shayxzoda «V.Abdullaevlarning»maqolalari,1947 yilda Oybekning chuqur ilmiy xarakterdagi maqolalari yozildi.
50 yillarga kelib Muqimiyshunoslik ancha rivoj topdi:X.Yoqubov, «Ozbek demokratik shoiri Muqimiy», 1953; A.Olimjon Muqimiy (hayot va ijod).T.,1958; Zarifov X.Muqimiy (hayot va ijodga doir materiallar).T.,1955; Mo`minov I.Tanlangan asarlar,1-tom.T.,1969.
Muqimiy asarlarini to`plash, nashr etish,ilmiy tahlil qilish sohasida, ayniqsa, ¢ulom Karimov samarali ishlar qildi.U 1958 yilda shoir tanlangan asarlarini nashrga tayyorladi.Uning 1960 yilda chop ettirgan shoir merosining ikki tomlik ancha mukammal nashri,Muqimiy va uning davri adabiyotiga oid doktorlik dissertatsiyasi va 1970 yilda chiqqan «Muqimiy»nomli monografiyasi shular jumlasidandir. A.Abdug`ofurov 1976 yilda «Muqimiy satirasi» nomli kitobini nashrdan chiqardi.1975 yilda G`.G`ulom nashriyotida «Muqimiy» asarlari (nashrga tayyorlovchi G.Karimov) chop etildi.
ShOIRNING TARJIMAI HOLI
Muhammad Aminxo`ja 1850 yilda Qo`qonda hunarmand oilasida tug`ildi.Uning otasi Mirzaxo`ja asli Toshkentlik bo`lib,1853-36 yillarda o`z otasi Mirzofil bilan birgalikda Qo`qonga ko`chib boradi,va shu erda novoylik kasbi bilan shug`ullanib,turg`un bo`lib qoladi.
Muqimiyning onasi Bibioysha,asli Xo`jandlik (hozirgi Leninobod) bo`lib,Sayidolim Nodirshayx qizidir.Sayidolim Nodirshayx ham Mirzaxo`jalar oilasi singari, turmush-tirikchilik taqozasi bilan Qo`qonga kelib, shu erda turg`un bo`lib qolganlardan edi.
Mirzaxo`ja bilan Bibioysha o`z turmushlarida 5 ta farzand ko`rganlar.Ularning uchinchisi o`g`il-Muhammad Aminxo`ja edi.Muqimiy boshlang`ich ma’lumotni zamonining sxolastika asosiga ko`rilgan oddiy maktablaridan birida oldi.Maktab Muqimiyni savodga o`rgatdi, lekin unda badiiy zavqni tarbiyalagan-oila bo`ldi.
Muqimiyning yoshlik davridagi oila tarbiyasida onasi-(oqila,ziyrak,quvnoq,badiiy zavqi yuksak) Bibioysha- «Xumor bibi» bo`ldi. . .
Xumorbibidagi bu ma’naviy xislat o`g`li muqimiyga ham ta’sir etdi va unda erta estetik zavq uyg`onishiga sabab bo`ldi.Muqimiy oilada onasi vositasida xalq og`zaki ijodining jozibador namunalari bilan, shuningdek Sharq poeziyasining Hofiz, A.Navoiy, Fuzuliy kabi mashhur namoyandalari asarlari bilan tanishadi,bular undagi badiiy zavq va didni tez rivojlantiradi.
Muqimiyning Qo`qondagi mashhur «Hokim oyim» madrasasida o`qigani ma’lum.Lekin,uning maktabni qachon bitirib,madrasaga qachon ko`chgani aniq emas.Har holda,1976 yillargacha,mashhur tarixiy hodisalar ro`y bergunga qadar,ya’ni Qo`qon xonligi tugatilib,o`lka Rossiyaga qo`shib olingunga qadar,Muqimiy o`qishda edi. Muqimiy Qo`qon madrasasini tugatgandan keyin o`z bilimini takomiliga etkazish maqsadida Buxoroga borib o`qidi.(«Mextar Oyim»madrasasida). Muqimiy taxminan,26 yoshlarida Buxoro madrasasini bitirib, «Xatmi kutub» qilgandan so`ng,taxminan,1876 yillar atrofida Qo`qonga qaytib keladi.va tirikchilik ishlari bilan shug`ullanishga kirishadi.Muhammad Aminxo`ja o`qishdaligida beva qolgan otasi (darvoqe,onasi 1865 yilda vafot etgan.)Mirzaxo`ja Ziyodabibi ismli ayolga uylangan edi.Bu ayolning birinchi turmushidan Sanambibi nomli qizi bo`lgan.Muqimiy Sanambibiga uylanadi.Revolyatsiyaga qadar yozilgan ma’lumotlarda (N.P.Osroumov,M.F.Gavrilov)Muqimiyning Akbarxo`ja ismli o`g`li bo`lgani aytiladi. Mustaqil oila qurgan Muhammad Aminxo`ja boshiga turmush tashvishlari tushadi.U avval Qo`qon er qurilish mahkamasida mirzalik vazifasida ishlaydi.U o`z vazifasiga ko`ra Qo`qon va uning atroflaridagi qishloqlarga tez-tez chiqib turadi va dehqonlarning turmush sharoitlari, qishloqlarning ahvoli bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo`ladi.Shoir dehqonlarning nochor hayoti, yirtiq-yamoq kiyimlarini, och-yalang`och farzandlarini ko`rdi.Ayni paytda,qishloq boylarining tekinxo`rlik bilan shoxona kun kechirishlariga, beshafqat,zolim va adolatsiziligiga jonli guvoh bo`ladi.
Muqimiy Qo`qon er mahkamasida uzoq ishlay olmadi.Shoir ijodida vayron qishloqlar,qashshoq dehqonlar,son-sanoqsiz soliqlar,zo`ravon,shafqatsiz amaldorlar temasi ko`proq ishlanishiga uning ana shu vazifada ishlashi sababchi bo`ldi.Ozbek demokratik adabiyotining shox asarlaridan «Tanobchilar»satirasi-ning, «Sayohatnomalar» tsiklining asosiy mazmun va g`oyasi ana shunday bevosita ta’sirlanish,turmush haqiqatlarini «boshdan kechirish» asosida shakllangan.
Muqimiy qoldirgan merosda uning tarjimai holiga aniqlik kirituvchi,hayotining u yoki bu davri yoki biror jihatini qisman bo`lsa-da, yorituvchi ma’lumotlarga ham duch keladi.Masalan: «Dar mardu lam Oqjar batariki muxammas»dan ma’lum bo`lishicha, Muqimiy 70-yillarning oxirlarida Qo`qonning g`arbiy shimolidagi Sirdaryo yoqasida joylashgan Oqjardagi paromda oddiy pattachi bo`lib ishlaganligini ko`rsatadi
| 