ПАХТА ЧИГИТЛАРИНИ САРАЛАШ ОРҚАЛИ ТОЛА ЧИҚИШИНИ
ОШИРИШ
А.А.Обидов, М.Ж.Вохидов
Наманган муҳандислик-технология институти
Аннотация. Ушбу мақолада пахта тозалаш корхоналарининг технологик
жараѐнидан чиқадиган толали чигитларни толалилик даражасига кўра саралаш
қурилмаси ўрганилди. Ушбу қурилма тозаланган толали чигитларни саралаб, қайтадан
жинлаш орқали корхонада тола чиқишини ошириш имкониятини яратмоқда.
Таянч сўзлар: пахта толаси, пахта чигити, корхона, саралаш, саралагич,
тозалаш, толали чигит, ифлослик, сифат.
Annotation. In this article, a device for sorting seeds coming out of the technological
process of ginneries according to the level of fibrousness has been investigated. This device
creates the opportunity to increase the yield of fiber in the enterprise by sorting and re-ginning
under-ginned fiber seeds.
Key words: cotton fiber, cotton seeds, enterprise, sorting, sorter, cleaning, fibrous seeds,
impurities, quality.
Республикамиз пахта тозалаш корхоналари тўқимачилик кластерларига
бириктирилиб, бошқаришнинг янги шаклига ўтиши муносабати билан ишлаб
чиқарилаѐтган маҳсулот сифатига талаб янада ошди. Бу эса пахта тозалаш
саноати ишчи-ходимлари ва олимлар зиммасига янги вазифаларни юклади.
Яъни, пахтанинг сифати ѐмонлашиши, хом ашѐнинг йўқотилиши содир
бўлаѐтган жараѐнларни аниқлаб, уларни бартараф этиш устида илмий
изланишлар олиб бориш лозим бўлмоқда.
Кўплаб илмий тадқиқотчилар томонидан аниқланишича, тола
чиқишини ошириш имкониятини пахтани қайта ишлаш жараѐнида
жинлашдан чиққан чигитларни тукдорлиги бўйича саралаб, йигиришга
яроқли толаси бор чигитларни ажратиб олиш орқали ҳам ҳосил қилиш
мумкин экан. Пахта чигитини тозалаш ва саралашга бағишланган илмий
525
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
тадқиқот ишларини танқидий нуқтаи назардан таҳлил қилиш натижасида
мазкур диссертация ишида жинланган чигитларнинг ҳолатини, момиқ ва
чигитнинг сифат бузилиши сабаблари ўрганиб чиқилди.
Корхоналарда тола ажратиш жараѐни (жинлаш) дан чиққан чигитларни
тозалаш ва саралаш бўйича кўплаб назарий ва амалий тадқиқотлар олиб
борилган, жумладан чигитлар таркибидаги узун толали чигитларни аррали,
шнекли ѐки тўрли юзали ишчи органлар ѐрдамида саралаш имкониятлари
кўплаб тадқиқотларда олиб борилди ҳамда муайян натижаларга эришилди,
лекин ҳозирги кунда замон талабларига тўлиқ жавоб бера оладиган,
автоматлаштирилган техника ва технологиялар яратилмади. Чунки
чигитларни тозалаш ва саралашда уларнинг таркибидаги ифлосликларни
тўлиқ тозалаб олиш, саралаш жараѐнида иш унумдорлигини таъминлаш ва
йигиришга яроқли толалари бўлган чигитларни максмимал даражада саралаб
олиб, қайта жинлаш орқали тола чиқишини ошириш имкониятини яратувчи
универсал технология ишлаб чиқиш анчагина мураккаб ҳисобланади.
Пахта чигитлари жинлаш жараѐнидан кейин пахтани дастлабки ишлаш
технологик жараѐнида кейинги ишлов бериш жараѐнларига юборилади.
Бундай жараѐнлар ифлос аралашмалардан тозалаш, линтерлаш, омборларга
транспортировка қилиш жараѐнлари киради. Уруғликка танлаб олинган
чигитлар эса махсус технология ѐрдамида туксизлантириш ишларига
берилади.
Чигитли пахта таркибидаги бир қисм актив ифлос аралашмалар
тозалаш вақтида пахта хом ашѐсида қолиб кетади, бундан ташқари бундай
ифлосликлар жин машиналарида ишлов беришда улюк чиқиндиси билан
чиқиб кетмайди, оқибатда жиндан кейин тола ва чигитлар таркибига
қўшилиб кейинги жараѐнларга кетиб қолади. Жинлаш жараѐнидан кейин
маҳсулот таркибида турли хил минерал ва органик ифлосликлар: тупроқ,
қуриган ўт-ўланлар майдалари, металл зарралар, тош майдалари кабилар
бўлиши мумкин. Технологик жараѐнда ва транспортировка пайтида турли
526
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
ишчи органларнинг механик таъсирида синган ва майдаланган чигитлар,
яхши етилмай қолган чигитлар ҳам учрайди ҳамда кейинги жараѐнларда
тола, линт ва чигитлар ифлосликларини янада ортиради. Жиндан чиққан
чигитли массада алоҳида пахта бўлаклари, летучкалар ва эркин толалар ҳам
учрайди.
Бундай ифлосланишларнинг асосий қисми пахтани териш мавсумида
қўшилади. Тола ва бошқа толали маҳсулотларни турли соҳаларда, жумладан,
тўқимачилик ѐки кимѐ саноатида ишлатилишини ҳисобга олсак, уларнинг
тозалик даражаси маҳсулот ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари
ҳисобланади, тоза хом ашѐ сифатли маҳсулотнинг асоси ҳисобланади.
Жинланган чигитларни ѐғ-мой ишлаб чиқариш корхоналарида
ишлатилувчи техник, ҳамда экиш учун мўлжалланган уруғлик турларга
бўлиш мумкин. Уруғлик чигитлар асосан пахта учун мўлжалланган дала
майдонларига экиш мақсадида ишланади ҳамда экиш учун маҳсус методика
ѐрдамида тайѐрланади [1].
1-жадвал
Чигитларнинг асосий кўрсаткичлари
Пахта
чигитнинг
нави
Яхши
етилмаган
чигитлар
миқдори, %
Пахта
чигити
синфи
Чигит
намлиги %
, кўпи
билан
Тукдорлик улуши, %
Ўрта
толали
навларда
Ингичка
толали
навларда
I
1,51
1
2
3
8
10
10
7
9
10,5
2 – 6,5
-
-
II
3,2
1
2
3
9
11
11
8
9
10,5
3 – 7,5
-
-
III
11,1
-
12
7,0–11,0
4 – 8,5
IV
32,9
-
13
8,0–13,0
4,5 – 9,0
Етилган пахта чигитининг хом ашѐдаги миқдори 55 - 64 % оралиғида
бўлиши мумкин.
527
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
Мой
экстракциялаш
корхоналарига
топширилувчи
пахта
чигитларининг ифлосланганлик, намлик ва толадорлик даражаси O‘zDST
596:2014 меьѐрларига мос келиши керак (1-жадвал).
Пахта чигитини қайта ишлашда, унинг толадан тўлиқ ажратилганлиги
ва қолдиқ толадорлик даражаси аниқланади ҳамда таҳлил қилинади. Пахта
чигитларини, ҳам мой ишлаб чиқариш, ҳам экиш материали сифатида
фойдаланиш уларнинг минимал даражадаги толадорлигини талаб этади:
чигитни толадорлиги қанча кам бўлса, мой олиш даражаси шунча юқори
бўлади ва чигитларни унувчанлиги ҳам шунча яхши бўлади.
Бир биридан етарли фарқ қилувчи ўлчамга эга чигитли аралашмани
айлана, эллипс ва бошқа шакллардаги тешикларга эга тўрли панжаралар
ѐрдамида ҳам ажратилади. Кўплаб тадқиқотларда турли шаклдаги
тирқишларга эга вибрацион турдаги саралаш қурилмаларида чигитларни
самарали тозалаш ва саралаш учун фойдали юза етарли эмаслиги туфайли
самарадорлик паст, бундан ташҳари тўрларнинг тешикларига чигитларнинг
тиқилиб қолиш ҳодисаси кузатилади. Бунинг учун конструкцияга қўшимча
равишда тозаловчи мосламалар қўшиш лозим бўлади. Бу эса қурилманинг
материал ҳажмини оширмоқда ва бошқа турли мураккабликлар келтириб
чиқармоқда.
Охирига қараб катталашиб борувчи думалоқ шаклдаги тешикли тўрли
юзаларда чигит йўғонлиги бўйича сараланади. Кўплаб замонавий чигит
саралаш
қурилмаларида
горизонтал
тебранишли
қия
панжаралар
ишлатилади. Пахта тозалаш саноатида пневмо-механик чигит тозалагичлар
кенгроқ қўлланилади.
1-расмда «Бауэр» маркали жинланган чигитларни тозаловчи машина
схемаси берилган. Бу чигит тозалагичда чигит тозалаш икки босқичда
бажарилади: тебранувчи панжарада ва ҳаво ѐрдамида ажратувчи камерада.
Жинланган чигитлар таъминлагич 1 га тушиб ундан юқоридаги 16 мм. ли
тешикли тебранувчи панжара 2 га келади ва қия текислик бўйича ҳаракати
528
Namangan muhandislik-texnologiya instituti 7-8 oktabr 2-tom
давомида йирик ифлосликлардан ажраб пастга тушади. Кейин 3,9х50 мм.
ўлчамга эга тешикларга эга пастки панжарага келади ва у ерда чигит панжара
устида қолиб, майда ифлосликлар ажраб пастга тушади. Бу тозалашнинг
охирги босқичи оғир аралашмалардан ажратишдир. Бу қурилманинг
камчилиги энергия сарфи ва материал сарфининг катталигидир. Унинг
ўлчамлари, иш унумдорлиги (3,6 т/соат) ва тозалаш самарадорлиги (13-26%)
га нисбатан жуда катта [2].
| 