30
Ma’ruza- 3- 6 soat
III. MAYIN VA UTA MAYIN MAYDALAYDIGAN JIXOZLAR
REJA.
1. Zoldirli va quvurli tegirmonlar tasnifi.
2. Tegirmonlarning sxemasi, tuzilishi.
3. Tegirmonlarning ishlash tarsi.
4. Zoldirlar va qoplamalar.
5. Kameralararo tõsiqlar.
6. Separatorli tegirmonlar, sxemalari.
7. Tebranma tegirmonlar.
8. Oqim bilan ishlaydigan tegirmon.
9. Zoldirsiz tegirmonlar.
3.1 Tegirmonlarni ta’riflash, ularni tuzilishi, xarakatlanish kinematik
sxemasi va texnik tavsilotlari.
Xar yili yuz millionlab tonna materialni, chunonchi: xom ashe, yekilgi
va nim tayer mollarni tuyib maydalashga (kukunlashga) tugri keladi. Bu
jaraenga sarflanadigan jami kuvvatning bir foyizdan kamronigina materialni
bevosita tuyishga sarflanadi, kolgan kismi esa issiklik, tovush va xokazolar
kurinishida isrof buladi. Materialni tuyishdan maksad uning sirtki yuzasini
oshirishdir, buning natijasida materialning reaksiyaga ta’sirlanish kobiliyati
ortadi. Materialni mayin kilib tuyib maydalaydigan (kukunga aylantiradigan)
mashinaga tegirmon deyiladi.
Zoldirli va kuvurli tegirmonlar
Materiallarni tuyib maydalaydigan mashinalarning eng kup tarkalgan
turi zoldirli va kuvurli tegirmonlardir. Tegirmonlar yetik xolatda
joylashtirilgan va aynaladigan barabandan iborat bulib, ichiga materialni
ezadigan, yanchadigan jismlar, ya’ni zoldirlar zarur mikdorda solib tuldiriladi.
Tegirmonlar barabanning uzunligi (buyi) bilan diametri urtasidagi nisbatga
karab, kuvurli va zoldirli tegirmonlarga ajratiladi. Kuvurli tegirmon
barabanning uzunligi bilan diametri urtasidagi nisbat 2-6 ni, zoldirli
tegirmonda esa 1,5-2 ni tashkil etadi. Baraban ichidagi zoldirlar tegirmonga
tushgan materiallarni zarb kuchi bilan yanchadi va ishkalib ezadi. Baraban
korpusi aylanaetgan vaktda zoldirlar ishkalanish kuchi va baraban
devorchalari xosil kilgan markazdan kochiruvchi kuch ta’sirida tepaga chikadi
va muayyan balandlikdan material ustiga zarb bilan tushib, uni yanchadi,
ezadi. Material tegirmonga uzluksiz ravishda tushib turganligidan tabiy
ravishda sikilib, baraban devorchasi buylab suriladi. Material xul usulda
tuyilganida uni suyuklik ergashtirib olib ketadi. Kuruk usul kullanilganda
baraban ichidagi tuyilgan materialni xavo, materialni tuyish va kuritish
31
jaraenlari birlashtirilgan xollarda esa uni xosil bulgan gazlar surib chikaradi.
Zoldirli tegirmonlar yekilgi (kumir, slanets) ni tuyish uchun, shuningdek, xom
asheni kuruk usulda tuyish xamda kuritish uchun muljallangan; kuvurli
teginmonlardan esa klinkerni maydalash xamda xom asheni xul va kuruk
usluda tuyish maksadida foydalaniladi.
Kuvurli tegirmonning korpusi kovak sapfalarda aylanadigan va ichiga
zirx koplangan barabandan iborat. Barabanning tuynuk va teshiklari bor.
Uning tubi (kopkogi) sapfalar bilan bir yaxlit kilib kuyilgan va tegirmon
korpusiga boltlar yerdamida biriktirilgan. Baraban devorchasi va sapfalarning
kalinligi 100-200 mm, diametri 900-1400 mm. Toza ishlangan yuzali sapfalar
poydevorga urnatilgan vkladishli podshipniklarga tayanadi. Tegirmon,
zoldirlar va tuyiladigan xom ashening ogirligi sapfali podshipniklarga tushib
turadi, ularga bundan tashkari, tegirmon aylanganda xosil buladigan
markazdan kochirma kuch xam ta’sir etadi. Podshipnikning kismlari (korpusi,
kopkoklari, poydevor toshtaxtalari) chuyandan kuyib yasaladi, pulat
vkladishlarga babbit kuyiladi, babbit katlamining kalinligi 12-15 mm bulish
lozim. Vkladishlarning yepik davrasimon arikchasida sovutuvchi suv aylanib
yuradi. Sapfaga surkov moylari (suyuk moy) tinimsiz kuch bilan yuborib
turiladi, u, shuningdek, moylash xalkasida xam boradi. Poydevor
toshtaxtasiga urnatilgan podshipnik korpusini turtta sozlash vinti yerdamida
siljitish mumkin. Podshipnikka TEP = 23 IU markali ikkita termodatchik
urnatiladi. Ulardan biri babbitning 65
0
S gacha kiziganligidan darak beradi,
ikkinchisi esa vkladishning babbit katlama 80
0
S gacha kizib ketgan xollarda
tegirmonni tuxtatadi. Normal sharoitda ishlatilganida vkladishlarning babbit
katlama 10 yildan kuprokka chidaydi. Tegirmon korpusining ichki yuzasi
yeyilmasligi uchun unga 40-50 mm kalinlikda (baraban ichiga buylamasiga
va korpus tubiga kundalangiga) zirx taxtalar koplanadi. Zirx taxtalar sillik
shaklan tulkinsimon, pogonali, mushtchali bulishi mumkin. Zoldirlarning
korpus devorchasi bilan tishlashish darajasi devor yuziga koplangan zirx
taxtalarning shakliga boglik bulib, tegirmon aylanganda ularning kutarilish
balandligi va materialni yanchish kuvvati shunga yarasha uzgaradi. Zirx
katlama bilan zoldirlar urtasidagi ishkalanish koeffitsientiga karab zirx
taxtaning shakliga baxo bersa buladi. Tulkinning balandligi zoldirning
diametriga teng kilib olingan tulkinsimon zirx taxta xammadan yaxshirok
natija beradi, degan fikrlar xam aytilmokda. Xar bir zirx taxta tegirmon
korpusiga bitta yeki ikkita bolt bilan biriktiriladi. Zirx taxtalarni shunday
joylash kerakki, ular orasidagi tirkishlar korpus buylab yunalgan tirkish-tugri
chizik, korpusga nisbatdan kundalang joylashgan tirkish esa ilon simon egri-
bugri chizik xosil kilsin. (19 rasm.)
32
Shunday kilinsa, tirkishga tushib kolgan material korpusini
yeyiltirmaydi. Zirx taxta korpusga jips va juda mustaxkam biriktirilmogi
lozim – tegirmonning ichkm yuzasiga koplash vaktida kuyiladigan jaiddiy
talab ana shundan iborat, chunki zirx taxta korpustdan ajrab ketsa, tegirmon
tuxtab koladi, boltlar tushib turadigan teshiklardan utaetgan kukun yeki
suyuklik ishxonani ifloslaydi. Zirx taxtaning korpusiga yepishib turishini
ta’minlash uchun uning korpusga tegib turadigan dumbok yuzasida odatda
utkazish chiziklari xosil kilinadi, bu chiziklari zirx taxta buylab uning nak
chetlarida joylashmogi lozim. Zirx taxtalar tovush utkazmaydigan rezina
kistirmalar ustidan urnatiladi. Korpusga zirx koplash ish bulib,
kamchiliklardan xoli emas; bu kamchiliklar shundan iboratki, ish vaktida
boltlar kiyshayadi, gaykalar uz-uzidan tushib ketadi, boltlar bushashadi va
xokazo. Shunga kura tegirmonlarning yangi zamonaviy konstrutsiyalarida
zirx taxtalarini boltsiz biriktirish sistemalari ishlab chikilmokda. Kumir
maydalaydigan tegirmonlar ichki yuzasiga zirx koplangan xolda
chikarilmokda; ularda zirx taxtalarning xar bir xalkasi bitta bolt yerdamida
biriktirilgan. Zirx taxtalar “kaldirgoch dumi” shaklidagi kiya chiziklar
vositasida bir-birini ushlab turadi. Joylangan zirx taxtalar xalkasining eng
oxiridagi ponasimon taxta bolt bilan biriktiriladi. Tegirmonlarda “uz-uzicha
ponalanadigan” kilib yasalgan (2,2 x 13 m va 2,6 x 13 m) zirx taxtalar ham
ishlatilmokda. Bunday taxtalarning juftlashtiriladigan yen tomonilarida
arikchasi bor, taxtalarni boglab turadigan armatura simlari ana shu
arikchalarga tushib turadi. Lekin shu tarzda boglangan taxtalarni ajratib olish
oson bulmaganligidan tegirmonni tuzatish ishlari kiyinlashib ketadi. Zirx
taxtalarni boltsiz biriktirish sistemasi ishlab chikilgan, bunda zirx taxtalarni
buylamasiga joylashgan bir kator boltlar bilan biriktirish kuzda tutilgan va
ularni yuksak aniklikda tayerlash talab kilinmaydi. Zirx taxtaning uzunligi
(buyi) – 450-650 mm, kengligi (eni) 300-400 mm, kalinligi 40-50 mm va
ogirligi 60-100 kg. Zirx koplamaning xizmat muddati uning kanday
materialdan tayerlaganligiga boglik: margansli pulatdan tayerlangan bulsa 1-2
yil, karbonli pulatdan yasalsa 6 oy, stalinit koplangan bulsa 1-1,5 yilcha
chidaydi.
33
Zoldirlarning tegirmon buylab saralanishini ta’minlashmok uchun
austenitli pulatdan tayerlangan mushtchali saralovchi zirx taxtalar konus
shaklida koplanadi: bunda zirx koplamaning xizmat muddati ikki baravar
oshadi. Saralovchi zirx koplama ish yuzasining kiyalik burchagi tegirmonning
diametriga boglik bulib, 3-10
0
ni tashkil etadi. Bunday zirx taxtalar
tegirmonning asosan zoldirli bulimlariga ishlatiladi. Tegirmonning xom ashe
tashlab turiladigan tomoniga zirx taxtalar, koida tarzida, 2-3 kator silindr
taxtalar shaklida koplanadi; bu esa barabanning bosh kismida zoldirlarning
majburan saralanishini kamaytiradi va materialning bir tekisda
taksimlanishiga yerdam beradi. Zoldirlarning saralanishiga sabab ularga
uzatiladigan kuvvatning kamayishidir; aslida, eksponensial konuniga
muvofik, kuvvat tegirmonning xom ashe tashlab turiladigan tomonidan tayer
material tushib turadigan tomoniga karab kamaya boradi:
| 