|
Vazirligi buxoro davlat universiteti d. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A
|
| bet | 52/119 | | Sana | 14.06.2024 | | Hajmi | 4,04 Mb. | | #263652 | | Turi | Учебник |
Bog'liq 21558 2 CDEAD1DE360DB13C9B7A03EFD7ECBD40E7F94F1F Neytronografiya.
Neytronografiya (neytron va ...grafiya) — neytronlarning sochilishi asosida molekula, suyuqlik va kristallarning tuzilishini o’rganish usuli. Kristallarning atom va magnit tuzilishi to’g’risidagi maʼlumotlar neytronlar difraksiyasini kuzatishdan, molekula va kristalldagi atomlarning issiqlik tebranishlari haqidagi maʼlumotlar esa neytronlarning sochilishini kuzatishdan olinadi. Neytronlar elektr zaryadsiz zarra bo’lganligi tufayli ularning moddalarda sochilishi rentgen nurlari va elektronlarga nisbatan boshqacharoq bo’ladi. Magnitlanuvchi moddalar neytronografiyasini maxsus bo’lim - magnit neytronografiyasi o’rganadi. Baʼzi hollarda neytronografiya rentgenografiya va boshqa usullarga nisbatan samaraliroq natija beradi.
Masalan, neytronografiya yo’li bilan yengil va og’ir elementlardan tashkil topgan kristallardagi vodorod va boshqa yengil element atomlarining o’rnini bevosita aniqlash mumkin. Neytronografiya sohasiga oid dastlabki ishlar (1946-48)
E. Fermi nomi bilan bog’liq bo’lib, uning asosiy yo’nalishlari amerikalik olimlar
E. Uollan va K. Shall tomonidan yoritilgan (1948).
Enriko Fermi.
Neytronografiyada asosiy vosita yadro reaktorlari devorlaridan maxsus tirqish orqali chiqarilgan issiqlik neytronlari (sekin neytronlar) dastasidir. Dasta ro’parasiga tekshiriladigan nishon - modda qo’yiladi. Nishondan sochilgan neytronlar maxsus hisoblagichlar yordamida qayd qilinadi. Yadro reaktorlari energiya spektri 0,06 eV sohasida maksimumga ega issiqlik neytronlari manbai
hisoblanadi. Ushbu energiyaga mos de-Broyl to’lqin uzunligi kondensirlangan moddalardagi atomlararo masofalar bilan qiyoslanadi. Neytronlar bu moddadagi atomlarning o’zaro joylashishini difraksiya yordamida tadqiq qilishga imkon beradi. Issiklik neytronlari energiyasining atomlarning issiqlik tebranishlari energiyasi bilan qiyoslanishi moddaning dinamik xossalarini o’rganishga imkon beradi.
Neytronning atomlarning magnit momentlari bilan o’zaro taʼsirlasha oladigan magnit momenti mavjudligi atomlarning kattaligini, joylashishini va magnit momentlarning o’zaro yo’nalishini tadqiq qilishga imkon beradi. Sochuvchi modda (nishon) sifatida polikristall va monokristallar ishlatiladi. Neytronografiya yordamida vodorodli birikmalar (xususan, osh tuzi, organik birikmalar), tartib raqamlari bir-biridan keskin farq qiluvchi elementlar birikmalari (PbS, ThO2, va h. k.), tartib raqamlari bir-biriga yaqin elementlar birikmalari (Ni3Mn va h. k.), bir elementning maʼlum izotoplaridan tuzilgan birikmalar va boshqa ko’pgina murakkab birikmalarning tuzilishi o’rganiladi. Birikmalar tuzilishini o’rganish uchun struktura neytronografiyasi mavjud. Suyuq moddalarni tahlil qilishda ham neytronografiya juda qo’l keladi. Bunda tahlil qilinadigan modda solingan idish devorlaridan neytronlar deyarli susaymasdan o’tadi va rentgen nurlariga nisbatan 103-104 marta kam yutiladi. Tajribalarning keng temperatura (1 dan 1500 K gacha) va bosim oralig’ida olib borilishi va boshqa omillar neytronografiya usulining boshqa usullardan afzalligini ko’rsatadi.
|
| |
