|
XALQ PEDAGOGIKASINING TARIXIY TARAQQIYOT
|
| bet | 6/18 | | Sana | 02.04.2023 | | Hajmi | 104.89 Kb. | | #48282 |
1.2 XALQ PEDAGOGIKASINING TARIXIY TARAQQIYOT BOSQICHLARI
Xalq pedagogikasi – xalq ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismidir. SHunday ekan Markaziy Osiyoda ilk pedagogik tasavvurlarning vujudga kelishi va taraqqiyoti ham mahalliy xalq ma’naviy madaniyatining o‘sishi bilan bog‘liqdir. Xalq pedagogikasining rivoji esa nazariy pedagogika ilmi taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq. Biz ushbu holni Markaziy osiyoda pedagogik fikr taraqqiyoti misolida ko‘rishimiz mumkin.
Oʻzbek Xalq pedagogikasi uzoq tarixga ega va millatdagi eng konservativ, sekin oʻzgaradigan, ana shu xususiyati tufayli xalqning oʻziga xos qiyofasi saqlanib qolishini taʼminlaydigan hodisa ekanligiga qaramay, oʻz taraqqiyoti davomida bir qator oʻzgarishlarni boshidan kechirdi.
Oʻzbek Xalq pedagogikasi ning taraqqiyot tarixi bosqichlari quyidagilar:
Oʻzbek Xalq pedagogikasining bu tarzda davrlashtirishda xalq ruhiyati, yashash va fikrlash tarzidagi tub sifat belgilarining oʻziga xosligi hisobga olingan. Koʻp ming yillik tarixga ega oʻzbek xalqi ilmiy va moddiy buyum tarzidagi dalillarga koʻra, islom dini qabul qilingungacha boʻlgan vaqtda tamomila oʻziga xos tarzda hayot kechirgan. Olam hodisalarini oʻzgacha yoʻsinda tushungan va izohlagan, hayotdan boshqacha taʼsirlangan va taʼsir koʻrsatgan, tiriklik va oʻlim, u dunyo va bu dunyo, ezgulik va yovuzlik, goʻzallik va xunuklik, savob va gunoh, halol va harom singari tushunchalar oʻzgacha mazmun anglatgan. "Avesto" asari yuzasidan amalga oshirilayotgan tadqiqotlar, shuningdek, Selengur, Xorazm, Bolaliktepa, Issiqqoʻrgʻon, Chust, Rishton va Burchmulladan topilgan obidalar shundan dalolat beradi. Islom dinining qabul qilinishi oʻzbek xalqining turmush tarzini tamomila oʻzgartirib yubordi, uni olamning musulmonlar deb atalmish koʻp sonli qavmi bilan yaqinlashtirdi, xalqning turmush tarzi, madaniyati, maʼnaviyati, ruhiyati, iqtisodi va ijtimoiy turmushiga favqulodda katta taʼsir koʻrsatdi. Ayni vaqtda, xalq oʻzining azaliy milliy qiyofasini ham saqlab qoldi. Chunki u qadimdan puxta shakllangan va qatʼiy amal qilinadigan udumlar, odatlar, anʼanalar tizimiga ega edi. Xalq islomni qabul qilgandan keyin uning yashash, fikrlash, taʼsirlanish tarzida sodir boʻlgan oʻzgarishlar Xalq pedagogikasida aks etdi. Endi xalq halol va harom, gunoh va savob, taqdir, qismat, u dunyo va bu dunyo, hayot, oʻlim hamda qayta tirilish, jannat va do`zax borasida tamomila yangi qadriyatlarni oʻzlashtirdi, ularni hayot tarziga, udumlarga, urfodatlarga, anʼanalarga, marosimlarga, yaʼni pedagogikasiga aylantirdi. Bu davrdagi xulqatvor, anʼana, udum, odatlar maʼnaviy turmushdagi ayni shu jihatlarni aks ettiradigan boʻldi. Oʻzbek millati juda uzoq vaqt mobaynida islom dini taʼsiridagi Xalq pedagogikasiga amal qilgan holda yashadi. 19-asrning 2-yarmiga kelib, Rossiya bosqini sababli oʻzbek xalqining turmush tarzi, fikrlash yoʻsini, tarbiya tamoyillarida jiddiy oʻzgarishlar sodir boʻldi. Faqat islom dini belgilagan turmush tarzi, akida, anʼana va odatlar bilangina yashash mumkin boʻlmay qoldi. Xalqning ongi, axloqi, fikri, turmushi oʻzgarishi bilan uning pedagogikasi ham oʻzgarishlarga uchradi. Yangi anʼana va odoblar paydo boʻldi, ayrim pedagogik qadriyat, axloqiy aqidalar esa yoʻqoldi. Xalq pedagogikasidagi yoʻqotishlar, ayniqsa, shoʻro davrida keng tus oldi. Xalq pedagogikasi tufayli shiddatli oʻzgarishlar girdobida qolgan oʻzbek millati oʻz qiyofasini saqlab qola bildi. Istiqlol natijasida esa oʻzbek xalqining fikrlash, yashash, olamni anglash va izohlash yoʻsini yangilandi, xalq ruhiyati, maʼnaviy qiyofasi oʻzgardi. Bu oʻzgarishlar xalqning turmush tarzida paydo boʻlayotgan yangi odat, anʼana, xulqatvor, urf va udumlar tarzida namoyon bulmoqda. Mustaqillik davri Xalq pedagogikasida koʻplab islomiy anʼanalar qayta tiklanib, amaliy tarbiya jarayoniga tatbiq etila boshlandi. Xalq pedagogikasi tarixiy tushuncha sifatida hozirgi kunda ham zamon talablariga mos ravishda boyib bormoqda va jiddiy amaliy tarbiyaviy ahamiyat kasb etmoqda.
O`zbek xalq pedagogikasini tahlil qiladigan bo`lsak:
Mehnat jarayonida odamlar samaradorlikni g‘oyat oshiruvchi g‘aroyib mashinalar haqida orzu qilganlar: “uchar gilam” lar, “uchar ot” lar, “oynai jahon” lar, “chopqir etik” lar, “sehrli dasturxon”, “ur to‘qmoq” larni orzu qilganlar. Chunki, ibtidoiy ishlab chiqarish usullari, darajasi kishilarni qoniqtirmagan. Ular bir kechada ko‘plab mato to‘qishni, bir lahzada uzoqlarga borishni orzu qilib, otga minishni, qayiqda so‘zishni, himoyaga bardoshli qasrlar qurishni, kamon otishni, to‘quv dastgohlari, charx yasashni o‘rganganlar.
Mehnat turli tarmoqlarga bo‘lina borib, so‘z san’ati xilma – xil xarakter kasb eta borgan. Og‘zaki so‘z paydo bo‘lganida ibtidoiy odam so‘zning magik (ilohiy) qudratiga sig‘inar va o‘z mehnati samarasini unga bog‘lar edi. Oqibatda so‘z bilan marosim bog‘lana borib, so‘zda u yoki bu marosim mohiyati ifoda etila boshlandi.
Jamiyat taraqqiy etgani sari ommani itoatkorlikka chorlovchi, diniy ruhdagi asarlar paydo bo‘la boshladi. Ko‘pincha, etnopedagogik asarlarda zulm va yovo‘z kuchlar ustidan g‘alaba qiluvchi, komil shaxs darajasiga ko‘tarilgan qahramonlarni tasvirlash kuchaydi. Ularda eng oliy insoniy (tarbiyaviy) sifatlar: ilm egallash, kasb-hunar o‘rganishga undaydi. Adolatli jamiyat va odil hukmdorlar orzu qilindi. Vatanparvarlik, ma’naviy va jismoniy komillik, halollik va adolat, insonparvarlik, do‘stlik g‘oyalari targ‘ib etildi.
Xalq pedagogikasi asarlarida xalq ideal darajadagi fazilatlar sohibi bo‘lib, barcha yaxshi va yomon tarbiyaviy sifatlarni ko‘ra biladi. SHuning uchun u eng barkamol, ommani ergashtira oluvchi qahramonlarnigina tan oladi. SHuning uchun ularda ijobiy qahramonlar tipiklashtiriladi. Masalan, Alpomish, Go‘ro‘g‘li, Avaz, Ravshanxon, Nasriddin afandi, Aldar ko‘sa va boshqalarda yuksak tarbiyaviy sifatlar mujassamlashgan. Dostonlarda qahramon va uning dushmani, ertaklarda dono dehqon va zolim boy, o‘gay ona va jafokash qiz kabi obrazlarda xalqona kamtarlik va hukmrona takabburlik zuhr etilgan.
Xalqning yuqorida qayd etilgan azaliy orzu-umidlari aks etgan etnopedagogika manbalari vositasida buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari ham shakllangan. Chunonchi, Ibn Sino o‘zining “Tadbiri manozil” asaridagi “Maktabda bolalarni o‘qitish va tarbiyalash” deb nomlangan bobida umumta’lim g‘oyasi olg‘a suradi. Ta’limda suhbat metodini qo‘llashni, aqliy mashg‘ulotni jismoniy mashg‘ulotlar bilan almashib turishni tavsiya etadi. Jamoada o‘qitish afzalliklarini uqtiradi. Bunday ilg‘or pedagogik fikrlarni Beruniy, Forobiy, Rudakiy, Nosir Xisrav, Sa’diy, Yusuf Xos Hojib, Umar Hayyom, Burxoniddin Zarnudjiy, Ahmad Yugnakiy asarlarida ham ko‘rish mumkin. Buyuk mutafakkirlarning pedagogik qarashlari shakl va mazmuniga ko‘ra xalqning pedagogik donishmandligi bilan uyg‘unlashib ketgan. Ular Markaziy Osiyo xalqlari pedagogik madaniyatining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Demak, xalq pedagogik g‘oyalari buyuk mutafakkirlar pedagogik qarashlari bilan hamohang shakllanib, ular bir-birini takomillashtirib, boyitib borgan. Donishmandlar asarlarida xalqning amaliy pedagogikaga doir fikrlari ilmiy pedagogik tusga kira borgan. Shu taxlitda pedagogika ilmi takomillasha borgan.
Porloq kelajakka umid ko‘zi bilan boqqan ajdodlarimiz inson qobiliyati va qudratini ideallashtiruvchi mifologik obrazlarni yaratgan. Mifologik obazlarning ilk namunalari qadimiy mif va afsonalarda o‘z aksini topgan.
Mif grekcha “myfhos”-so‘z, rivoyat so‘zidan olingan bo‘lib, dunyoning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar, afsonaviy pahlavonlar; goh inson, goh jonzod qiyofasidagi zulmkor dushmanlar haqidagi to‘qima afsonalardir. Mifologiya - miflarni o‘rganuvchi fan bo‘lib, u ibtidoiy insonning tabiat sirlarini bilishga intilishi tufayli vujudga kelgan.
Insonning tabiat stixiyalariga qarshi kurashdagi ojizligi (bo‘ron, sel, zilzila, dovul...) tufayli ularga qarshi kurasha oluvchi g‘ayritabiiy obrazlar yaratishga ehtiyoj tugilgan. Natijada yaxshilik va yomonlik haqidagi mifologik tasavvurlar paydo bo‘lgan. Olam haqidagi bunday ibtidoiy miflar ta’sirida osmon, oy, quyosh va turli hayvonlar, xudolar, g‘ayritabiiy pahlavonlar haqidagi miflar vujudga keldi. Hayvonlar va tabiat stixiyalariga qarshi kurashga qaratilgan (so‘z kuchi, afsun “avrash” vositasida ularga ta’sir etish tufayli, yovo‘z kuchlarga teng keladigan qurol inson ixtiyorida bo‘lmagan bir paytda) miflar yaratildi. Ko‘rinib turibdiki, miflar insonga osoyishta yashash, yovo‘z kuchlarni engishga ko‘maklashuvchi orzular ifodasidir.
Miflarda yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xudbinlik, yorug‘lik va zulmat orasidagi kurash jarayoni tasvirlanadi. Komil insonlar hamisha yaxshilik, go‘zallik, yorug‘likning tantana qilishi ko‘maklashadi. Aniqroq aytilganda, miflarni o‘qigan o‘quvchi ijobiy qahramonlarning tarafdoriga aylanadi. “Avesto” da yaxshilik – Axura Mazda, yomonlik – Axriman qiyofasida namoyon bo‘ladi. Kitob g‘oyasiga ko‘ra barcha hodisalar (tabiat va jamiyatdagi) ana shu ikki yaratuvchining o‘zaro kurashidan kelib chiqadi.
Mitra – quyosh va yorug‘lik xudosi, Noxit – obodonlik, farovonlik xudosi, Xumo – baxt, tole xudosi va boshqa yaxshilik tantanasiga ko‘maklashadi. YOmonlik kuchlari: ajdar, dev, jin, yalmog‘iz va boshqa mifologik obrazlarda tasvirlangan. SHuningdek, Kayumars va Jamshid haqidagi miflar ham O‘rta Osiyoda qadimdan tarqalgan. Uning turli variantlari mavjud (“Avesto” da, “Qadim xalqlardan qolgan yodgorliklar” da, “SHohnoma” da va b.) Kayumars “G‘iyosul lug‘at” da
Govmard (inson - buqa) deb ta’riflanib, Amudaryo bo‘yida yashagan, bo‘yi daryoning narigi betiga etgan va hokazo ....
Miflardagi ijobiy obrazlar xalq manfaati uchun, adolat, go‘zallik uchun kurashadi. Kishilarga hayotda, kurashda yordam beradi. Ularga oliy insoniy sifatlarda o‘rnak ko‘rsatadi, kasb-kor o‘rgatadi. Demak, miflarda xalq ommasining ilk pedagogik tafakkuri o‘z ifodasini topgan, deyish mumkin.
Jamshid haqidagi mif O‘rta Osiyo va eronda keng tarqalgan bo‘lib, unda Jamshid najotkor qahramon sifatida ko‘rsatilgan (“Avesto” da).
Jamshid adolatli podsho bo‘lib, uning ming yillik shohlik davrida qahraton sovuq, jazirama issiq, kasalliklar va o‘lim kamaya borgan. Uning erida mollar va odamlar ko‘paya borgach, u erni uch marta ko‘paytiradi, chorva va qushlarni ham ko‘paytiradi. Ammo, to‘satdan qahraton qish, toshqin boshlanadi. Odamlarni qutqarish uchun Jamshid (yima) ariqlar ochadi. Bu afsona A. Navoiyning “Mulki Ajam”, Firdavsiyning “SHohnoma” asarlarida tasvirlangan. Bunday mifologik obrazlar keyinchalik ertak va dostonlarda rivojlantirildi.
“Odami Od” hikoyasida Nuh payg‘ambar bo‘yi bo‘lutga etadigan usta yordamida chinordan kema yasatib, odamlarni kemaga o‘tqazib, o‘zi kemani torta ketibdi (“Od” – fors-tojikcha “ulkan odam”). “Er Xubbi” mifi ham insonga g‘amxo‘rlik timsolidagi etnopedagogik asardir. U Xorazm va Farg‘onada keng tarqalgan. Xubbi insonparvar, daryoning hokimi, Amudaryoda 700 yil yashagan va bu davrda daryoga jinlar yaqinlasha olmagan. Jamshid taxtga o‘tirishi bilan u dom-daraksiz g‘oyib bo‘lgan. Bundan Xubbining opasi aza tutgan, u bilan birga daryo, tog‘u-toshlar, qushlar, hayvonlar, odamlar, osmonda farishtalar, er ostida devlar yig‘lagan. Ular Xubbi tirik, qiyomatgacha yashaydi, deb tasavvur qilganlar.
“To‘maris”, “Shiroq” rivoyatlari, Rustam haqidagi epos, qadimgi qo‘shiqlarda ham yuksak tarbiyaviy sifatlar targ‘ib etilgan. Ularda kishilar yaxshilik qilishga, xushxulq bo‘lishga, yomon odatlardan xalos bo‘lishga chorlangan. Jumladan, “Devonu lug‘otit turk” da quyidagi pedagogik g‘oyalar madh etiladi:
|
| |
