I.1-rasm. Xalq og’zaki ijodi janrlarining tavfsiflanishi.
Xalqimiz yaratgan asarlar o’zining g’oyaviyligi, chuqur xalqchilligi, til boyligi va badiiyligi bilan ajralib turadi.U xalqning yengilmas irodasini, kelajakka bo’lgan ishonchini, haqiqat, adolat,tinchlik va baxt haqidagi tasavvurlarini o’zida aks ettiradi.Xalq shoirlari yoki jamoat tomonidan yaratilib, og’izdan-og’izga , avloddan-avlodga o’tib kelgan badiiy asarlarning barchasi xalq og’zaki ijodi (fol’klor)deyiladi. Xalq og’zaki ijodi bir qancha janrlarni o’z ichiga Laparlar,lof,askiya kabi janrlar tortishuv, bahslashuv,aytishuv, hazil-mutoyiba,mubolag’a asosida ijro etilib bular xam xalq og’zaki ijodi janrlari hisoblanadi
Xalq og’zaki ijodi –insoniyatga tengdosh eng qadimiy san’at bo’lib,uning janrlari o’zning ta’sirchanligi, xalqchilligi, qiziqarliligi bilan ajralib turadi. Har bir xalqning og’zaki ijodi o’sha xalqning fe’l-atvorini ,urf-odatlarini, adriyatlarini, an’analarini,orzu-intilishlari hamda tabiatini o’zid aks ettiradi. Xalq folklorida ta'lim va tarbiyaga oid ilg`or pedagogik fikrlar ilgari surilgan. Har tomonlama yetuk, yuqori axloqli shaxsni shakllantirishning hamma tarkibiy qismlari, ya'ni aqliy tarbiya, ahloqiy tarbiya, mehnat tarbiyasi, jismoniy tarbiya va nafosat tarbiyasiga xos bo`lgan va tarbiya ishida qo`llash mumkin bo`lgan pedagogik ma'lumotlar o`zbek folklorining sanab o`tilgan barcha janrlarida o`z ifodasini topgan. Masalan, xalq og`zaki ijodining boshqa namunalaridagi singari, xalq maqollarti va ertaklarida halollik, to`g`rilik, yaxshilik, botirlik, sahiylik, go`zallik, kamtarlik kabi axloqiy sifatlar yuksak baholanadi va aksincha, tekinxo`rlik, egrilik, yomonlik, qo`rqoqlik, baxillik, xunuklik, manmanlik singari salbiy xususiyatlar qoralanadi.
O’zbek xalq og’zaki ijodining esa o’zning tarbiyaviy axamiyati, bolalar ongiga ezgu niyatlarini jo qilishi bilan ajralib turadi.Shu sababli ham biz xar br janridan ta’lim tarbiya jarayonida keng foydalanamiz. Barchamizga ma’umki ,maktabgacha yoshdagi bolalar tinglaydigan asarlarning ko’pchiligi soddaligi , bolalar yoshiga mosligi va qiziqarliligi bilan ajralib turadi.(I.2-rasm)
Biz quyida xar bir janrlarning alohida hususiyatlari haqida to’xtalib o’tamiz. Xalq og’zaki ijodining eng ilhombaxsh, tinglaganda estetik zavq bag’ishlaydigan janrlaridan biri qo’shiq sher Qo’shiq janri – kuyga solib aytiladigan kichik lirik tur hisoblanadi. Qo’shiqlar 3 turga bo’linadi:
1.Lirik qo’shiqlar. Bu kabi qo’shiqlarda insonlarning ruhiy olami, ishqiy kechinmalari o’zida aks ettirib, to’rt misralik bandlardan tashkil topadi, ular kasb,payt,o’rin tanlamaydi.Shuning uchun ham insonlar turli vaqtlarda turlicha talqinda xirgoyi qilaveradilar.
2.Mehnat qo’shiqlari. Bu qo’shiqlar ham 3turni o’z ichiga oladi.Ular quyidagilar:
Dehqonchilik bilan bog’liq bo’lgan qo’shiqlar: o’rim qo’shiqlari, yanchiq qo’shiqlari (“Xo’p mayda”lar ), yorg’ichoq qo’shiqlar kabilar va h.
I.2-rasm.Maktabgacha yoshdagi bolalar tinglaydigan xalq og’zaki ijodi janrlari.
Chorvachilikka oid bo’lgan qo’shiqlar: sog’im qo’shiqlari: xo’sh-xo’sh govmishim, turey-turey, churiyalar.
Hunarmandchilik bilan bog’liq qo’shiqlar: charx qo’shiqlari,bo’zchi qo’shiqlari,o’rmak qo’shiqlari (o’zbek ayollarining gilam to’qish bilan bog’liq mehnat qo’shiqlari), kashta qo’shiqlari kabilar.
3.Mavsumiy – marosim qo’shiqlari- mehnatkash xalq tomonidan sevib ijro etiladigan qo’shiqlar hisoblanadi. Turli fasllar(bahor,yoz,kuz,qish) tasvirlangan qo’shiqlar mavsum qo’shiqlari deyiladi.Bizgacha yetib kelgan mavsumiy – marosim qo’shiqlari quyidagilar:
|
