Choy momo (shamol to’xtatish). Bu kabi qo’shiqlarda iltijo qilinadigan Choy momo (tarixan Chuy momo, ya’ni Shamol momo) zardushtiylikning shamol tangrisi hisoblangan.Bu marosim quyidagicha o’tkazilgan: ikkita kampir eski kiyim va chopon kiyib, yuzlariga qora rang(quay) surtib olib, qo’llariga aso ushlab oldinda Choy momo qo’shig’ini aytib yurishgan.Bo’y yetib qolgan beshta qiz boshlariga sholcha yopib olgan holda kampirlar ortidan ergashib, qo’shiqqa jo’r bo’lishgan.Maktabgacha yoshdagi bir yoki bir necha o’g’il bolalar xurjun osilgan eshaklarga minishib, xonadonlardan xayr-sadaqalarni yig’ib yurishgan.Eshakka o’qlog’, yumshoq supurgi va keli sopi sudratib qo’yilgan.Marosim tugagach, yig’ilgan xayr-sadaqa hisobiga shamol tangrisi sharafiga is chiqarilgan.Choy momo marosimlari hozir Qozog’istonning Turkiston,Sayram atroflarida yashovchi o’zbeklar orasida haligacha saqlanib qolgan.
ERTAK – hayot haqiqatiga asoslangan,xayolot va fantastika hususiyatlari bilan boyitilgan , odamlarga ibrat, o’git beruvchi og’zaki hikoyalar hisoblanadi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ertaklarni yozib olish va nashr qildirish boshlandi.Xalq og’zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o’qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta'sirchanligi, o’tkirligi, ma'nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. O’zbek folklorshunosligi rivojiga munosib hissa qo‘shgan Mansur Afzalov o‘zbek xalq ertaklari yuzasidan ilmiy ishlari davomida bu janrning o‘rganilish tarixiga alohida to‘xtagan. M.Afzalovning aytishicha,o‘zbek ertaklariga bo‘lgan ilmiy e’tibor XIX asr ikkinchi yarmidan boshlangan. Shuningdek, “Farhod va Shirin”, “Shirin qiz”, “Samarqand”, “Shahzoda Nazar Muhammad va Malika Nazarbibi”,”Annamurod bova haqida”, “Emi er qilgan xotin”, “Donishmand Cho‘pon” kabi afsona va ertaklar matnlarining yozib olinishi, dastlabki tadqiqotlar jarayoni haqida ma’ lumotlar qayd etilgan.1. O'zbek ertaklari o‘z vaqtida Miyon Buzruk Solihov, Hodi Zarifov, Xolid Rasul, Buyuk f Karimov kabi olimlar tomonidan o'rganilgan.
Ertaklarning ko’pchiligida odatda rеal hayot tasviri sarguzasht elеmеntlar bilan qo’shilib kеtadi. Ertakning o’tkir maroqli syujеti, voqеa rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgulik kuchining - yaxshilikning doimo g’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. O’zbek xalq ertaklarining mazmun va hayotdagi voqealami tasvirlash yo'nalishiga ko‘ra uch turi mavjudligi M.Afzalov, K.Imomov tomonidan tavsiflab berilgan bo’lib unga ko‘ra ertaklar sehrli va hayotiy turlarga bo'linadi. Ammo ayrim adabiyotlarda hayvonlar haqidagi, sehrli, maishiy turlarga bo‘linadi. Mansur Afzalov tasnifida yana hayvonlar, sehrlifantastik,hayotiy-satirik turlar ham ko‘rsatilgan Folklorshunos olimlar xalq ertaklarini bir qancha turlarga bo’lganlar.(I.3.-rasm) O’zbek xalqi o’rtasida ertaklar varsoq, cho’pchak kabi atamalar bilan yuritiladi.Ertaklarning o’ziga xos janr xususiyatlari quyidagilar:
1.Og’zaki hikoya qilishga asoslangan qiziqarli syujetga ega bo’lishi;
2. ertakdagi voqealarning ongli tarzda xayoliy uydirmalar orqali aks ettirilishi;
3.ertakda axloqiy va estetik vazifaning yetakchilik qilishi;
. 1. Афзалов М. Узбек халк эртаклари хакида. - Т.: Фан, 1964. - Б. 14-19.
4.ertaknong o’ziga xos badiiy shakiliy qolip hamda tilga ega bo’lishi (ertaklar bir bor ekan, bir yo’q ekan… kabi boshlamalar bilan boshlanib, murod maqsadiga yetibdi kabi tugallanmalar bilan yakunlanadi.)
I. 3.-rasm.Ertak janrining tasniflanishi.
MAQOL – o’zbek xalqining dono, hikmatli ifodalari,yirik madaniyat arboblari,olimlar,davlat arboblarining ibratomuz gaplari, xalqning hayotiy tajribalari asosida yuzaga kelgan dono fikrlarni ixcham shaklda ifodalovchi janr hisoblanadi.Maqollar she’riy va nasriy tuzilishga ega bo’lib,ularda mehnatsevarlik,vatanparvarlik,mardlik,saxiylik,adolat,insof,do’stlik,olijanoblik,chininsoniy g’oyalar,sof muhabbat,ilm olisga da’vat kabilar o’z eksini topgan.Masalan, “Mehnatdan kelsa boylik, turmush bo’lar chiroyli”, “Odob –oltindan qimmat” va h.
|
