Образование и инновационные исследования (2021 год №6)
ISSN 2181-1717 (E)
43
http://interscience.uz
olishi zarur, bizningcha. Ya`ni oʻn bir yillik ta`lim
jarayonida egallangan
bilimlar yoshlarimiz uchun haqiqiy poydevor vazifasini oʻtamogʻi bugunning
dolzarb masalasi boʻlib qolmoqda. Shu masala yuzasidan “Moddiy va ma’naviy
hayotni uyg‘un rivojlantirishimiz kerak. Maktab bu borada asosiy bo‘g‘in
bo‘lishi lozim. Maktab ta’limini rivojlantirish biz uchun buyuk umummilliy
maqsadga, umumxalq harakatiga aylanishi zarur”, deb uqtirib o‘tadi davlatimiz
rahbari yigʻilish davomida. [2,202-203] Ta`lim va tarbiyaga nisbatan bunday
kuchli e`tibor va talab boʻlgan davlat pedagoglari zimmasida mas`uliyatli
vazifalar turadi. Biz bular haqida chuqur izlanib maktab darsliklarining eng
samarador hamda optimal variantdagi mavzular va uni oʻqitish texnologiyalari
bilan boyitishimiz lozim. Shuni ta`kidlash joizki, insoniyatni farovon hayot
shart-sharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni oldindan
aniqlash muammolari
qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning uchun ham insoniyat tashqi dunyoning
turli hodisalarini oʻrganishi tabiiy holdir.
Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni qiziqtirgan
xossalarinigina oʻrganadi. Masalan, geologlar yerning rivojlanish tarixini, ya`ni
qachon, qayerda va qanday hayvonlar yashaganligi, oʻsimliklar oʻsganligi,
iqlim qanday oʻzgarganligini oʻrganadi. Bu ularga foydali qazilma konlarini
topishlarida yordam beradi. Lekin ular yerda kishilik jamiyatining rivojlanish
tarixini oʻrganmaydi bu bilan tarixchilar shugʻullanadi. Atrofimizdagi dunyoni
oʻrganish natijasida noaniq va toʻliq boʻlmagan ma`lumotlar olinishi mumkin.
Lekin bu koinotga uchish, atom
yadrosining sirini aniqlash, jamiyatning
rivojlanish qonunlarini egallash va boshqalarga xalaqit bermaydi. Ular asosida
oʻrganilayotgan hodisa va jarayonning modeli yaratiladi. Model ularning
xususiyatlarini mumkin qadar toʻlaroq aks ettirishi zarur. Model¬ning taqribiylik
xarakteri turli koʻrinishda namoyon boʻlishi mumkin. Masalan, tajriba oʻtkazish
mobaynida foydalaniladigan asboblarning aniqligi olinayotgan natijaning
aniqligiga ta`sir etadi
Model tushunchasi lotincha “modelus” so’zidan olingan bo’lib, tabiiy
fanlar yoki umuman fanda shunday moddiy
qurilma sifatida tushuniladiki,
unga muayyan obyekt haqida ma’lumotlar kiritilganda hosila sifatida yana
shu obyekt yuzaga keladi. Boshqacharoq tushuntirganda, model tabiiy
obyektlarning immitatsiyasidir (oʻxshashi, taqlidi, tabiiy ko’rinishidir) [3,97],
u oʻzbek tilidagi qolip, andoza soʻzlariga mos keladi[3,97].
U hodisalarning
yuzaga kelishi uchun asos vazifasini oʻtaydi va aniq yoki mavhum obyektlar,
kichraytirilgan obyektlar va sxemalarda tadqiq etiladi. Buni oddiy hayotiy misol
bilan tushuntiradigan bo’lsak, olmani xarakterlovchi belgilar, atributlar – uning
dumaloqligi, mevaligi, shirinligi kabilar o’sha tushunchaning fikriy modeli
hisoblanadi. Agar biz olmani loydan yoki sun’iy bir materiallardan yasasak, bu
uning moddiy modeli hisoblanadi [3,57-59]. Model quyidagi asoslarga ko’ra
bilishda muhin hisoblanadi:
Birinchidan modellashtirish har bir fan obyektini soddalashtiruvchi metoddir.
Lingvistik birliklarni modellashtirish bu belgilar tarkibidagi elementlarning
barqaror munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham butunlik tarkibidagi
elementlar o’rtasidagi munosabatlarning barqaror va beqaror turlarga
ajratilishi lingvistik modellashtirish uchun katta ahamiyatga ega. Ikkinchidan
