YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
201
SANOAT TARMOQLARI VA UNDA TARKIBIY O’ZGARISHLARNING
YO’NALISHLARI
Olimov Shohijahon Fozilxon oʼgʼli
Namangan davlat universiteti
Iqtisodiyot fakulteti
Iqtisodiyot yoʼnalishi 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8363319
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sanoat tarmoqlari va undagi tarkibiy o’zgarishlarning
yo’nalishlari o’rganilib, xulosalar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
sanoat, to’qimachilik, yengil sanoat, infratuzilma, sanoat kompleksi.
Kirish.
Mustaqilliq yillarida qishloq xo’jaligida bozor munosabatlarini joriy qilish sohasida
katta ishlar qilindi. Jumladan, ushbu tarmoq batamom davlat tasarrufidan chiqarildi,
mulkchilikning turli shakllari tashkil etildi va buning natijasida o’ziga xos raqobat muhiti
vujudga keltirilmokda. Zamonaviy infratuzilmani rivojlantirish, qishloq joylariga sanoatni
kiritish bo’yicha ham salmoqli ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini
qayta ishlashga ixtisoslashgan yengil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlarida sezilarli yutuqlarga
erishildi. Mamlakatimizda paxta, don mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalari yaxshi
rivojlandi, bu tarmoqlarga tegishli qator ko’shma korxonalar barpo etildi.
Biroq bu borada to’la hal qilinmagan muammolar ham mavjud. Respublikamiz Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, "Bugungi kunda ichki iste’mol bozorini oziq-ovqat va
nooziq-ovqat tovarlar bilan to’ldirish borasida yuzaga kelgan ahvol bizni qoniqtirmaydi. Ichki
bozorimizni to’ldirish va aholini, birinchi navbatda, sanoat iste’mol tovarlari bilan ta’minlash
xususan, so’nggi vaqtda ko’proq importga, boshqacha qilib aytganda, chetdan mol olib
kelishga bog’liq bo’lib qolganini sezish uchun katta mutaxassis bo’lish shart emas".[1]
Mustaqillikning o’tgan davri uchun iqtisodiy siyosatning yo’nalishi va xususiyatlari doirasida
belgilangan milliy iqtisodiyot strukturasida professiv o’zgarishlarni amalga oshirish,
tarmoqlararo va tarmoq ichki mutanosibliklarini (proportsiyalarini) takomillashtirish, fan-
texnika taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlarni ustuvor rivojlantirishni davom ettirish vazifasi
muhim ahamiyatga molikdir.
Davlat strategiyasiga muvofiq ijtimoiy ishlab chiqarish va jumladan, sanoat strukturasini rejali
tarzda takomillashtirish ko’z ilg’aydigan istiqbolda:
-
xalq xo’jaligi va uning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoatni balans-lashtirilgan tarzda va izchil
rivojlantirish;
-
iqtisodiyotni, xususan, sanoatni asosan intensiv rivojlantirish yo’liga o’tkazish, uning
samaradorligini oshirish, moddiy mehnat va moliyaviy resurslar iste’molini
ratsionallashtirish, ularni har tomonlama tejash;
-
iqtisodiyotning, jumladan, sanoatning ijtimoiy yo’nalishini yanada kuchaytirish, milliy
iqtisodning aholi faravonligini oshirish bilan bog’liq bo’lgan xilma-xil vazifalar tomon yanada
chuqurroq burilishini ta’minlash lozim.
Bir butun qismlarning muayyan o’zaro aloqasi, bir-biriga nisbatan joylashuvi bo’lgan
strukturaning ahvolini proportsiyalar (mutanosibliklar) juda ham aniq va konkret tarzda
ifodalaydi. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyatini chuqur bilib olish va ularni rejalar, bashoratlar
va loyihalarda tatbiq etish, ijtimoiy va shaxsiy iste’molni, fan-texnika taraqqiyotining, milliy
iqtisodning tegishli ishlab chiqarishlari va tarmoqlari rivoji istiqbollarini sinchkovlik bilan
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
202
hisobga olish, rejalarni zarur rezervlar bilan mustahkamlash - ana shularning hammasi
rejalashtirish texnologiyasining eng muhim tarkibiy, tuzilmaviy qismlari bo’lib, ularga qat’iy
rioya qilish vazifalarining mutanosibligi, balanslashtirilganligi qo’yilgan maqsadlarga
erishishdagi ishonchliligi, ta’sirchanligining shartidir.
O’zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasida xalq xo’jaligi strukturasini takomillashtirish,
uning tarmoqlarini rivojlantirish yuzasidan muhim topshiriqlar hamda bu tarmoqlarning
marralari batafsil belgilab berilgan.
Takror ishlab chiqarishning hozirgi sharoitlarida iqtisodiy o’sish iqtisodiyot ko’lamining
o’sishi bilangina emas, balki iste’molda ham, ishlab chiqarishda ham strukturaviy siljishlar,
ularning tezligi va samara-dorligi bilan aniqlanadi.
Strukturani aniqlovchi siyosatni shakllantirish iqtisodiyotdagi strukturaviy o’zgarishlarni sifat
jihatdan baholashni aniqlashning printsipial xususiyati iqtisodiyotning o’sish sur’ati
ko’rsatkichlarining degragratsiya yuz berishi muammosini hal etishi zarurligidir, chunki ayni
bir sur’atning o’zi bir necha tarmoqlarning turli o’sish sur’atlarida ifodalanishi mumkin. Bu bir
xil bo’lmagan iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarga olib kachadi. Bu muammo oqibatda u yoki bu
sohaga ustuvorlik (afzallik) berish tizimini yaratilishini taqozo etadi. Masalan, fan-texnika
taraqqiyotida to’liq aks etadigan sohalar ajralib turadi: yoqilg’i-energetika, elektronika,
mashinasozlik, kimyo. SHuning uchun bu tarmoqlar o’sish sur’atlari bo’yicha sanoat o’sishidan
yuqori turishi kerak. Mashinasozlikning tarmoq strukturasida ham jiddiy o’zgarishlar yuz
berishi zarur. Kimyoda orgtexnologiyani qo’llab, nozik organik sintez mahsulotlarini ishlab
chiqarish jadal sur’atlarda rivojlanishi zarur.
Strukturaviy o’zgarishlarning yo’nalishi, ularning jadalligi va ko’lamini aniqlash muhim ish.
Ayni vaqtda iqtisodiy darajasi bir xil yoki iqtisodiyotdagi struktura yo’nalishlari o’zgarishi
o’xshash bo’lgan mamlakatlar guruhi bo’yicha tarmoqlararo komplekslar va ayrim tarmoqlar
ishlab chiqarishi va iste’molining rivojlanishidagi umumiy qonuniyat-larni aniqlash - bu,
barcha analitik materiallar istiqbolni rejalash-tirishning muhim zamini hisoblanadi.
SHu bilan birga, struktura yo’nalishlari o’zaro muvofiqlashtirilishi kerak, chunki rivojlanish
strategiyasiga muvofiq tarmoqlararo komplekslar va tarmoqlarni rivojlantirish
uyg’unlashtirilishi zarur.
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimovning birinchi chaqiriq O’zbekiston
Respuolikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida qilgan ma’ruzasi va keyingi chiqishlarida
mamlakatimizning yangi - XXI asr boshlaridagi asosiy vazifalari aniq belgilab berilgan. Ularda
tabiiyki, yangi asrga qadam qo’ygan mamlakatimizning «iqtisodiyotni isloh etish va jamiyatni
o’zgartirish borasidagi ishlar natijasini xolis baholash» bilan birgalikda «ustuvor yo’nalishlar
va bundan keyingi rivojlanish strategiyasini shakllantirish» masalalariga alohida e’tibor
qaratilgan.
Yangi asrning dastlabki yillaridagi taraqqiyot strategiyasi, jamiyatni yangilash, barcha
sohadagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish borasidagi faoliyat 6 ta ustuvor yo’nalishdan
iborat. Birinchi ustuvor yo’nalish - aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish, ikkinchi
ustuvor yo’nalish - mamlakat siyosiy va iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada
jadallashtirish, uchinchi ustuvor yo’nalish - jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish,
to’rtinchi ustuvor yo’nalish - kadrlar tayyorlash, beshinchi ustuvor yo’nalish - iqtisdiyotda
tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash, oltinchi ustuvor yo’nalish - jamiyatdagi barqarorlik,
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
203
tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz
hududiy yaxlitligini ta’minlashdan iborat.
Ana shu ustuvor yo’nalishlardan biri iqtisodiyotda, shu jumladan, sanoatda ham tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish bo’lib, sanoat boshqaruvi tuzilmasini yaxshilashdan tortib
korxonalarni yangilash va texnik jihatdan qayta jihozlashga, mamlakatning boy tabiiy va
mineral xomashyo salohiyatidan to’la, samarali foydalanishga, eksportga moslangan va
import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqaradigan quvvatlarni barpo etishga qaratilmog’i
darkor.
Iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish jarayonida, ayniqsa, investitsiya dasturini amalga oshirish
muhim ahamiyatga ega. Bu borada mamlakatda mo’’jizaviy ishlar qilinmoqda.
Respublika iqtisodiyotida, shu jumladan, sanoatda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlash natijasida
davlatning qudratini yanada orttirish, mamlakat mustaqilligini mustahkamlash, yurtni obod
etish va xalqning farovonligini yuqori darajaga ko’tarish mumkin.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti ma’lum buyum va mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining o’sishi va
fan-texnika taraqqiyoti natijasidir. Ishlab chiqarish ko’lamining kengayishi esa ixtisoslangan
ishlab chiqarishning kontsentratsiyalashuvi va kichiklashuvi, yangi sanoat tarmoq-larining
tashkil topishi va ilgari bunyod etilganlarni takomillash-tirishni taqozo etadi.
Ijtimoiy mehnat taqsimotining mohiyati va ahamiyati to’g’risida so’z borganda, shuni aytish
kerakki, u tufayli xo’jalik rivojlanishi natijasida sanoatning ayrim va mustaqil tarmoqlari
ko’payadi, bu rivojlanish tendentsiyasi har bir ayrim mahsulotni chiqarishnigina emas, hatto
mahsulotning har bir ayrim qismini ishlab chiqarishni ham va faqat mahsulot ishlab
chiqarishnigina emas, hatto mahsulotni iste’mol qilishga tayyorlashdagi ayrim ishlarni ham
sanoatning alohida tarmog’iga aylantirishdan iborat.
Ijtimoiy mehnat taqsimoti uch shaklda: umumiy, xususiy va ayrim, birlamchi shaklda ro’y
beradi. Xalq xo’jaligining yirik sohalari, ya’ni sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va
aloqaning vujudga kelishi umumiy mehnat taqsimotining mahsulidir. Bu tarmoqlarning har
birida sohalarning mustaqil ravishda ajralib chiqishi xususiy mehnat taqsimoti natijasidir.
Birlamchi mehnat taqsimoti esa, ishlab chiqarishni korxona ichida - tsexlar, uchastkalar va
yangi ish joylari tashkil etish bilan bog’liqdir.
U yoki bu ishlab chiqarish faqat ma’lum texnik - iqtisodiy asos (zamin) yaratilgandagina
alohida sanoat tarmog’iga aylanishi mumkin. Buning uchun, eng avvalo, bir necha turdosh
korxonalar bo’lishi lozim. Ular aniq mustaqil sanoat tarmog’iga birlashtirish imkoniyatini
beradigan ma’lum belgiga ega bo’lishi kerak.
Sanoat tarmog’i - ishlab chiqarish uyushmalari, kombinatlari va korxona (firma)lari
yig’indisidir. Tarmoq hosil etish uchun korxonalar bir necha umumiy xususiyatlarga ega
bo’lishlari kerak:
•
ishlab chiqariladigan mahsulot iqtisodiy mazmunining bir xilligi;
•
ishlatiladigan xomashyo va asosiy materiallarning o’xshashligi;
•
ishlab chiqarish texnik bazasi va texnologik jarayonlarining umumiyligi;
•
ma’lum kasbdagi kadrlar tarkibining umumiyligi;
ijtimoiy mehnatni tashkil etish darajasi va shakllarining bir biriga o’xshashligi va hakozolar.
Sanoat ishlab chiqarishni ilmiy jihatdan asoslangan ravishda tahlil etish va rejalashtirish,
uning samaradorligini aniqlash va boshqarish uchun tarmoqlarni tasniflash, ya’ni ma’lum
guruhlarga ajratish lozim.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
204
Sanoat tarmoqlarini guruhlashda asosiy e’tibor tayyorlanadigan mahsulotning iqtisodiy
mazmuniga qaratiladi. Mahsulotning iqtisodiy jihatdan bir maqsadga javob berishi belgisiga
qarab, sanoat ikki yirik guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi (“A”
guruh), iste’mol buyumlari ishlab chiqaruvchi (“B” guruh).
Ma’lumki, deyarli barcha sanoat tarmoqlarida ham ishlab chiqarish vositalari, ham iste’mol
buyumlari sifatida foydalanish mumkin bo’lgan mahsulotlar tayyorlanadi. Shu sababli
rejalashtirish va hisob-kitob yuritishda ba’zi sanoat tarmoqlari «A» yoki «B» guruhga
kiritilishi mumkin.
Mehnat vositalarning mehnat buyumlariga ta’sir ko’rsatishiga qarab sanoat qazib oluvchi va
ishlov beruvchi tarmoqlarga bo’linadi. Sanoatning bunday ikki qismga bo’linishi ishlab
chiqarish aloqalarini ko’rsatishga, material va yoqilg’i-energetika resurslarini, ishlab
chiqaruvchi va iste’mol qiluvchi tarmoqlar o’rtasidagi nisbatlarni asoslab berishga imkon
yaratadi.
Ishlab chiqariladigan mahsulotning funktsional vazifasiga binoan ham tarmoqlarni guruhlash
mumkin. Bunda alohida guruhlar, bir qator tarmoqlar, masalan, yoqilg’i ishlab chiqaruvchi —
yoqilg’i sanoati, oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlovchi — oziq- ovqat sanoatiga birlashishi
mumkin.
Hozirgi paytda barcha sanoat tarmoqlari 18 kompleks tarmoqqa birlashtirilgan (1-jadval).
1-jadval
| 