73
past bo’lishi mumkin. Bu muhim sharoit elektr qurilmalarida izolyatsiya
oralig’ining masofasini aniqlashda hisobga olinadi.
Standart egri chiziq effekti chaqmoqli impulslarda 2–4% ni tashkil etsa,
kommutatsiya impulslarida esa taqsimlanish standarti boshqa turdagi kuchlanishga
nisbatan balandroq bo’lib, u 4-8% deb baholanadi.
Ikkita shar orasidagi uchqun oralig’i zaif bir jinsli bo’magan
maydonning
klassik ko’rinishi hisoblanadi. Bir jinsli bo’maganlik darajasi sharlar orasidagi
masofaning ularning diametriga bo’lgan nisbatini o’sib borishi bilan oshib boradi.
Shuni ta’kidlash joizki, butun jahon amaliyotida “shar-shar” elektrodli
oraliqdan iborat bo’lgan qurilma o’zgaruvchan, o’zgarmas va impuls
kuchlanishlarining amplitudasini o’lchaydigan umumiy tan olingan o’lchash
asbobi hisoblanadi. SHu sababli ko’pchilik
mamlakatlarda razryadlanish
kuchlanishini eksperimental aniqlashga katta axamiyat beriladi.
Uchqun oraliqli sharli razryadlagichlarni o’lchov qurilmasi qilib tanlab
olinishiga sabab uning quyidagi xususiyatlari bilan aniqlaniladi:
a) SHarlar orasidagi uchqun oralig’ining volt–sekund xarakteristikasi katta
intervallarda gorizontal to’g’ri chiziq ko’rinishida bo’lganligi sababli oraliqning
razryadlanish kuchlanishi qo’yilgan kuchlanishning ta’sir
etish vaqtiga va uning
vaqt bo’yicha o’zgarish qonuniyatiga bog’liq emas.
b) Barcha uchqun oraliqlari ichida eng oson bajariladigani ham sharli
uchqun oralig’i hisoblanadi.
Tajriba asosida olingan natijalarni qayta ishlash natijasida radiusi r bo’lgan
ikkita shar orasidagi razryadlanish kuchlanishini aniqlashning quyidagi empirik
formulasi hosil qilingan:
]
)
r
S
(
r
S
[
.
r
S
)
r
.
(
r
.
U
8
1
1
25
0
54
0
1
2
27
2
0
.
(2.17)
Chaqmoqli va kommutatsiya impulslarida, xuddi shunday o’zgarmas tok
kuchlanishida ham eng past razryadlanish kuchlanishi «sterjen–tekislik»
74
ko’rinishidagi havo oralig’iga to’g’ri keladi va bunda
sterjen musbat qutblangan
deb qabul qilinadi.
Razryadlanish kuchlanishini o’zining boshlang’ich qiymatiga tenglashganda
sterjen tomonidan bir o’ram strimer rivojlanadi. Bunda paydo bo’lgan hajmiy
zaryad q sterjen oldida elektr maydon kuchlanganligining kamayishiga olib keladi,
oqibatda razryadlanishning rivojlanishi tugaydi. Oraliqda kuchlanish o’sib ketadi,
va biroz vaqtdan keyin strimerning yangi charaqlashi sodir bo’ladi. Strimerning
rivojlanish sohasida havoning qizishi natijasida lider kanali tashkil topadi. Lider
elektrod bilan bevosita aloqada bo’ladi. Strimerning
keyingi chaqnashlari
liderning oxiridan boshlanib uning uzunlashishiga olib keladi. Bir muncha
vaqtdan boshlab strimerning chaqnashi uzliksiz bo’lib, razryalanish rivojlanadi.
Strimer tekislikka etib kelganida razryadlanish «teshik faza» ko’rinishida
rivojlanadi. Bu fazada razryadlanish toki keskin o’sib ketadi va manbaining ichki
qarshiligida
kuchlanishning
pasayishining
ortishi
natijasida
oraliqda
kuchlanishning kamayishi kuzatiladi.
«Sterjen–tekislik» elektrodlari orasida razryadlanish kuchlanishining
qiymatini baholash quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:
ZI
ZI
L
L
l
l
U
,
(2.18)
bu yerda
L
l
va
ZI
l
- liderning va razryadning o’yiq fazasi o’rnatilgan
paytdagi
ionlanish sohasining uzunliklari;
L
E
- o’yiq faza boshlanishi paytida lider
kanalidagi o’rtacha elektr maydon kuchlanganligi;
ZI
E
=5 kV/sek.
Uzun havo oralig’ida razryadlanishda ionlanish zonasi deyarli strimerlar
bilan to’lgan bo’ladi. Ko’pincha uni strimer zonasi deb ham atashadi, uning uchun
o’rtacha qiymat
ZI
r
'
o
E
E
5 kV/sm.
Chaqmoqli impulsda ionlanish zonasining uzunligi (strimer zonasi)
deyarli
elektrodlar orasidagi masofaning uzunligi
L
ga teng. YUqoridagi (2.18) ifodaga
mos ravishda uzun oraliqlarning 50% li razryadlanish kuchlanishi chaqmoqli
razryadlanishda quyidagi ifoda bo’yicha baholanishi mumkin:
75
L
U
5
(2.19)
Uzun havo oraliqlarining razryadlanish kuchlanishini baholash uchun o’yiq
fazaning o’rnatilish paytidagi ionlanish
zonasining uzunligi va E
L
ning qiymatini
bilishimiz kerak.
ZI
l
ning tajriba yo’li bilan topilgan qiymatining elektrodlar
oralig’ining uzunligiga bog’liqligi 2.8- rasmda keltirilgan.
2.8- rasm. O’yiq faza boshlanishidagi strimer zonasi uzunligining «sterjen – tekislik»
elektrodlari orasidagi masofaga bog’liqligi
Bu bog’liqlik quyidagi empirik formula orqali ifodalanishi mumkin
)
a
L
ln
(
a
l
l
c
ZI
0
0
1
,
(2.20)
bu yerda
0
a
- o’zgarmas kattalik;
c
l
- strimer zonasining uzunligi. «Sterjen –
tekislik» oraliq uchun
0
a
=1 m, «o’tkazgich–tekislik» uchun esa
0
a
=1,5 m.
Tajriba yo’li bilan olingan natijalar liderdagi bo’ylama kuchlanganlikni
uning uzunligiga bog’liqligini quyidagicha ifodalash imkonini beradi:
)
a
L
ln
a
L
ln(
l
а
E
E
L
L
L
0
0
0
0
,
(2.21)
bu yerda
c
L
l
L
l
,
5
1
0
,
E
L
kV/sm- lider kanalidagi boshlang’ich kuchlanganlik.
(2.20) va (2.21) ifodalarni (2.18)
ifodaga quyib, E. Lemke (Drezden
politexnika universiteti) volt–sekund xarakteristikasining minimal sohasidagi uzun
