Nazorat savollari:
1. Bugungi kunda tashishning yangi texnologiyalariga qanday
zarurat tug'ildi?
2. Logistika to ‘liq holda kim uchun ishlaydi?
3. «Logistika» fani nimani o ‘rganadi?
4.
Logistika tushunchasi, birinchi marta qaysi sohada
qo‘llanilgan?
5. A .Tem ur Oltin O 'rdaga hujum uyushtirish uchun qancha
jangchi to ‘plagan?
6. A .Temur armiyasida ta ’minot masalalari qanday hal etilgan?
7. Hozirgi kunda logistika atamasiga qanday tushunchalar
berilgan?
1.2. Logistika fanining rivojlanish bosqichlari
«Logistika» fanining vujudga kelishi va hozirda keng qo‘llani-
shining bir necha sabablari bor.
Birinchi sabab - bozor iqtisodiyotiga o ‘tish natijasida raqobat-
ning keskinlashishi. Agar avtomobil transportni oladigan bo‘lsak,
bugun avtomobil transporti monopoliyadan chiqarildi va xususiy-
lashtirildi. Bugungi kunda aksionerlik jam iyatiga tegishli bo‘lgan
avtokorxonalar bir- biri bilan, m as’uliyati cheklangan jam iyatlar
(ulam ing soni 3500 tadan ortib ketdi) bilan, mas'uliyati cheklangan
jam iyatlar bir-biri bilan, hatto alohida olingan avtomobillar ham bir-
biri bilan raqobatlashmoqda.
60-yillar boshigacha bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda
ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar moddiy oqimlarni
optimal boshqarishga jiddiy ahamiyat bermas edi. Ishlab chiqarish,
ulgurji savdo bir- biridan ajralgan holda faoliyat ko‘rsatib kelganligi
sababli chiqarilgan tovarlar u yoki bu y o ‘l bilan oxir-oqibat
iste’molchiga yetkazib berilar edi. Bu davrda har xil logistik
funksiyalar
orasida haqiqiy
bogManish
y o ‘q
edi.
Bunday
e ’tiborsizlikning asosiy sababi raqobat asosan ishlab chiqarishni
kengaytirish va takomillashtirish hisobiga vujudga kelar edi.
60-yillar boshiga kelib ishlab chiqarishning rivojlantirish imko-
niyatlari deyarli tugayotgan edi. Bu esa o ‘z navbatida raqobatda
10
yutib chiqishning yangi zamonaviy usullarini ishlab chiqish
yo'llarini yaratishga olib keldi. Tannarxni kamaytirish va yetkazib
berish ishonchliligini oshirish orqali taqsimlash tizimida ishni
yaxshilash yangi tovarlami ishlab chiqishni yo‘lga qo‘ymay ham
raqobatbardoshlikni oshirish mumkin ekanligini ko‘rsatdi. Taqsim
lash sohasiga kiritiladigan pullar ishlab chiqarishga sarflanadigan
pullarga qaraganda bozorda yetkazib beruvchining ahvoliga k o ‘proq
ta ’sir eta boshladi. Logistik tashkil etilgan moddiy oqimlar
zanjiridagi tovaming tannarxi an ’anaviy usulga qaraganda ancha
past bo'lishi aniqlandi.
Bundan tashqari logistikadan foydalanadigan j o ‘natuvchilar
kerakli hajmda va sifatga ega boMgan tovarlami aniq belgilangan
vaqtga yetkazib berishga kafolat bera oladilar.
Shunday qilib logistikani qo‘llovchi subyektlaming raqobat-
bardoshligi quyidagilar hisobiga ta ’minlanadi:
- tovar tannarxining keskin kamayishi;
- yetkazib berish sifati va ishonchliligi.
Ikkinchi sabab - 70-yillardagi energetika inqirozidir. 70—yillar
o‘rtasidagi energetika krizisi logistikaning rivojlanishini tezlashtirib
yubordi.
Quvvat yetkazib berish narxini oshib ketishi ishbilarmonlami
tashishning iqtisodchangligini oshirish usullarini qidirishlariga olib
keldi. Bu yerda yana shuni ham eslatib o ‘tish kerakki, faqat trans
port ishini yaxshilash bilan ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi.
Buning uchun logistik jarayondagi barcha qatnashchilaming o ‘zaro
kelishuvi zarur bo‘ladi.
Logistikani rivojlanishining uchinchi sababi bu ilmiy texnika
jarayonlarini iqtisodiyotga joriy qilinishidir.
80-yillaming
birinchi
yarmida
Fransiyada
mahsulotlar
iste’molida ular oqimi bilan ishlab chiqarish jarayonini avtomatik
ravishda boshqaruvchi tizimlar ishlab chiqarila boshlandi. Hisoblash
texnikasining yaratilishi va keng qo‘llanila boshlanishi alohida
korxonalar va katta hududlami o ‘z ichiga oluvchi axborotlarni
uzatuvchi katta-katta informatsion tizimlaming rivojlanishiga olib
keldi. Xomashyoni boshlang‘ich manbadan barcha oraliq ishlab
chiqaruvchilar, omborlar va transport jarayonlarini to tovar oxirgi
11
iste’molchiga yetib borgunigacha kuzatib borish imkoniyati
yaratildi.
Tahlillar shuni ко‘jsatadiki, «Logistika» fanining rivojlanish
bosqichlarini uchta davrga ajratish mumkin.
Birinchi bosqich-60-yillar. Bu yillarda moddiy oqimlarni
boshqarish va muomala sohasida logistik yondoshuvdan foydalana
boshlandi:
1. Ishlab chiqarish, saqlash va transportirovka qilishda alohida
hisoblangan moddiy oqimlarni bir butun boshqarish tizimi deb
о ‘zaro bog‘lash mumkin.
2.
M oddiy
oqimlarni
alohida
taqsimlash
funksiyalarini
integratsiyalash (o‘zaro bog'lash) sezilarli darajada iqtisodiy samara
berishi
mumkinligi
m a’lum
bo‘ldi.
Jismoniy
taqsimlashni
optimallashtirish masalalari avval ham yechib kelingan. Masalan,
omborlarni va transport korxonalarini optimal joylashtirish, optimal
m arshrutlarni ishlab chiqish va hokazo. Ammo, avvallari bu
masalalar bir- biridan tarqoq holda yechilar edi.
Bu masalalarga logistik yondoshuvning o ‘ziga xos xususiyati bu
moddiy oqimlarni boshqarish masalalarini birgalikda hal qilish,
masalan, ishlab chiqarish korxonalari ombor xo ‘jaligi faoliyatini
transport bilan bir butun holda ko‘rishdir.
Buning uchun endi korxonalarning omborlarida ortish-tushirish
ishlarini mexanizatsiyalash masalalari, bu ishni osonlashtirish uchun
yuklarni iloji boricha yirik birliklarga keltirish (o‘rab-chirmash,
tagliklarga taxlash, konteynerlarni qo‘llash va boshqalar) yukning
turiga qarab optimal transport turini tanlash, transport vositalari
bilan ortish-tushirish mexanizmlarining birgalikda ishlashini tashkil
etish va hokazo.
Logistikani rivojlanishining ikkinchi bosqichi XX asrning 80—
yillariga to ‘g ‘ri keladi. Bu davrga kelib logistikaning rivojlanish
asoslari kengaya boshladi va ishlab chiqarish jarayonlarini qamrab
oldi.
80-yillar quyidagi belgilari bilan ajralib turadi;
- moddiy taqsimlash narxlarining tez sur'atlar bilan oshib
borishi;
- logistik jarayonlam i boshqaruvchi menejerlar kasbiy maho-
ratining o ‘sishi;
12
- logistika sohasiga uzoq muddatli rejalashtirishnmg kiritilishi;
- logistik jarayonlarni nazorat qilish uchun kompyuterlar keng
qo‘liana boshlanganligi;
- moddiy taqsimotlaming markazlashuvi;
- moddiy oqimlar zanjirida zaxiralaming keskin kamayishi va
boshqalar. .
80-yillarni logistika integratsiyasi davri deb atasa bo‘ladi.
Logistika rivojlanishining ikkinchi bosqichida bir-biri bilan
faqat ortish-tushirish operatsiyalari orqali bog‘langan transport va
ombor endi ishlab chiqarish bilan ham o ‘zaro chambarchas bog‘la-
nadi. U lar yagona iqtisodiy maqsadni ko‘zlab yagona muvofiq-
ashgan texnologiya asosida ishlay boshlashdi. Buning uchun
iste’molchilar talabining to ‘liq va o ‘z vaqtida qondirilishini
ta ’minlash maqsadida ularga b o ‘lgan talabning stoxastik qonuniyat-
lari aniqlanadi. Aniqlangan qonuniyatlar asosida kerakli zaxira
miqdori aniqlanadi. Bu esa o ‘z navbatida omborlar sig‘imini
aniqlash imkonini beradi. Bu m a’lumotlar asosida tashish uchun
zarur bo‘lgan harakatlanuvchi tarkib soni aniqlanadi. M ahsulotlami
ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha yetkazib berish ishlarini
bir butun holda o ‘rganish va logistik boshqarish ortish-tushirish
mashina va mexanizmlari bilan harakatlanuvchi tarkib ishini
muvofiqlashtirish, yukning xususiyatlariga mos keluvchi transport
vositasini (o‘ziag‘dargichli, bortli, maxsus va hokazo) tanlash,
tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish masala-
larini hal qilish imkonini beradi.
Yuk j o ‘natiladigan tara qo‘llaniladigan transport vositasiga
qarab tanlanishi bilan bir paytda transport vositasi ham tashilishi
kerak bo‘lgan yukning turiga qarab tanlanadi.
Logistikani rivojlanishining uchinchi bosqichi hozirgi davrga
to ‘g ‘ri keladi va quyidagilar bilan belgilanadi:
- jahon iqtisodiyotida bozor jarayonlarini boshqarishda va
tashkil etishda fundamental o ‘zgarishlar vujudga keldi;
.
- birlamchi xomashyo manbaidan to oxirgi iste’molchigacha
mahsulotlar harakatining barcha davrlarida monitoring o ‘tkazish
moddiy va axborot oqimlarining tezkor o ‘tishini ta ’milash imko-
nlyatini bemvchi hozirgi zamon kommunikatsiya texnologiyalari-
ning mavjudligi;
13
-
logistika sohasida xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqning rivojlanishi
va hokazo.
Shunday qilib, logistika o ‘zining uchinchi bosqichida xo‘jalik
yuritishning barcha jabhalarini integrallashtirish asosida moddiy
oqimlarni o ‘tkazib yuboruvchi yagona tizim sifatida qaray boshladi.
Logistika rivojlanishining uchinchi bosqichini asphalt-beton
zavodi
misolida
quyidagicha tavsi flash
mumkin.
Shag‘alni
ekskavatorlar yordamida transport vositalariga ortish zavod
omboriga yetkazib kelish, shag‘aldan qumni ajratib olish va toshni
maydalash, omborlarda saqlash, asfalt sexiga chaqir tosh, qum va
gudron moyini yetkazib berish va tayyor mahsulotni olish,
mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berish jarayonlari bir butun
sistema deb qarala boshlandi.
Bunday yondoshuv
moddiy oqimlar harakatini
optimal
rejalashtirish va boshqarish masalalari sistemotexnik olimlaming
(injener-konstruktorlar, injener-muhandislar, iqtisodchilar, matema-
tiklar va boshqalar)
birgalikdagi tadqiqotlari asosida amalga
oshirish mumkin.
| 