Nazorat uchun savollar
1. Karyer maydonini ochish usulini tanlash haqida tushuncha
bering.
2. Ochiq kon lahimlarini qazib o ‘tish texnologiyasi, mexani
zatsiyasi va qazib o lis h ishlarini tashkil etish ishlarini izohlang.
3. Lahimlami transport va transportsiz usullarda o‘tilishini
ta ’riilab bering.
16-mavzu. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib
chiqarish tizimlari
K o n lam i ochiq usulda qazib chiqarishda kon-tayyorlov.
q o p lam a jin sla r va foydali q azilm an i qazib olish ishlarini
bajarishning m a ’lum tartibi qazish tizim i deyiladi. M uayyan
karyerda q o lla n a y o tg an qazish tizim i atrof-m uhitni saqlash
talablariga rioya qilgan holda kon qazish ishlarini samarali va xavfsiz
olib borishni ta ’minlashi kerak.
G orizontal va kichik qiyalikga ega b o ig a n foydali qazilm a
yotqiziqlarini qazib olishda kon-tayyorlov ishlari karyem i qurish
davrida amalga oshiriladi. Bunda konni qazish tizimi konni qazib
olish davomida qoplam a jinslar va foydali qazilm ani qazib olish
tartibini tavsiflaydi. C hunki yangi gorizontlarni ochishga hojat
qolmaydi.
69
P o g ‘o n alar balandligi, ishchi va ishlam aydigan p o g ‘o na
m aydoniarining kengligi, qazish fronti uzunligi va uning surilish
tezligi, kirm alarning o ‘lcham lari va hokazolar qazish tizim ining
elementlari hisoblanadi.
P o g ‘onaning asosiy o ‘lcham i uning balandligi b o ‘lib. u
uskunalar unumdoriigi, qazib olingan foydali qazilma sifati, karyer
yon bag‘rining qiyalik burchagi, qazish ishlari fronti, transport
y o ‘llarining uzunligi, kon-kapital ishlarining hajmi kabi q ator
ko ‘rsatkichlarga bevosita ta ’sir etadi. O chiq usulda kon qazish
am aliyotida c h o ‘m ichining hajm i 3-5 m 3 b o ‘lgan ekskavatorlar
qo ‘llanilganda pog‘ona balandligi 11-14 m , cho‘m ichining hajmi
8-12.5 m 3 ekskavatorlar qo ‘llanilganda esa, 16-19 m boiishi, ham
iqtisodiy, ham kon-texnik tom ondan maqsadga muvofiq b o iish i
asoslangan.
Konlarning muayyan kon-geologik va kon-texnik sharoitlarida
pog‘ona balandligi yuqorida keltirilgan om illardan kelib chiqqan
holda aniqlanadi. Pog‘ona ishchi m aydonining b o iis h i m um kin
b o ig a n (ruxsat etilgan) m inim al kengligi q o ilan ilad ig an qazib-
yuklash, transport vositasi va uning harakatlanish sxemasi, pog‘ona
balandligi, jinslarning qattiqligi kabi ko‘rsatkichlami hisobga olgan
holda aniqlanadi. K aryerda yum shoq jinslarni qazish u chun
c h o ‘m ichining hajmi 5-8 m 3 b o ig a n ekskavatorlar (E K G -5 va
E K G -8 ) va te m iry o i transporti q o ila n ilg a n d a p o g 'o n a ishchi
maydonining m inim al kengligi 26-33 m etm i tashkil etadi. Qattiq
(qoyasim on) jinslarda esa, 39-52 va 45-60 m b o iis h i m um kin.
A vtotransport q o ilan ilg an d a 23-30 va 37-52 m ni tashkil etadi.
Pog‘ona uzunligi bo ‘yicha bevosita qazish ishlarini olib borish
uchun tayyorlangan pog‘on a qismi - pog‘o na ish fronti deyiladi.
Pog'ona ishchi frontini tayyorlash uchun pog‘onada transport va
qazish vositalarini ishlashi zarur b o ig a n transport ham da energiya
kom m unikatsiyalar keltirilgan ishchi m aydoncha hosil qilinadi
(19-rasm).
A lohida pog‘onalarning ish fronti uzunligi y ig in d isi karyer
frontini tashkil etadi.
Hozirgi vaqtda konchilik adabiyoti va am aliyotida professor
70
E.F.Sheshko. akad. N.V. M elnikov va akad. V.V. Rjevskiy ishlab
chiqqan ochiq kon qazish tizimlari tasnifidan keng foydalaniladi.
19-rasm.
Pog‘ona ish m aydonchasi sxemasi. U - portlatilgan kon massasi
yoyilmasi, m; С - yoyilm a pastki chizig‘id a n transport yo‘ligacha
b o ‘lgan xavfsizlik m asofasi, m ; T - transport yo‘lining kengligi, m ; P -
yordam chi uskunalar joylashtiriladigan m aydoncha, m x, - xavfsizlik
supasi (berm asi), m.
A guruhiga qoplam a jinslarni transport vositalarisiz karyer
qazish frontiga ko ‘ndalang yo‘nalishda ag‘darmaga tashish tizim
lari kiradi (transportsiz tizimlar).
В guruhiga qoplam a jinslarni karyer qazish fronti b o ‘ylab
ag‘darm aga transport vositalari bilan tashish tizim lari kiradi
(transportli tizimlar).
V g u ru h i y u q o rid a g i h a r ik k a la g u ru h tiz im la rin in g
kom binatsiyalaridan tashkil topgan qazish tizim larini o 'z ichiga
oladi. A guruhiga kiruvchi qazish tizimlari juda sodda va iqtisodiy
sam arador hisoblanadi. A m m o, qoplam a jinslarni qazib olib,
ko‘ndalang yo‘nalish bo‘yicha ag‘darmaga to‘kuvchi ekskavatorlar
parametriarining cheklanganligi guruh tizimlari qo'llanishi doirasini
chegaralaydi. Bu tizimlar qo ‘llanilganda qoplama jinslar va foydali
qazilm ani qazish ishlari o ‘rtasidagi bog‘liqlik o ‘ta qat'iy b o la d i.
Shu sababli qazishga tayyorlangan foydali qazilma m iqdori ham
qat'iy chegaralangan bo lad i.
71
В guruhi qazish tizim lari anchagina m urakkab va sam ara-
dorligi kam roq bcVlsada, qoplam a jinslar bilan foydali qazilmani
qazish o ‘rtasidagi qat'iy bog‘liqlik b o ‘lmaydi. Shu tufayli katta
m iqdordagi foydali qazilm a zaxiralarini qazishga tayyorlash
imkoniyati mayjud bo‘ladi va guruh tizimlari konchilik amaliyotida
keng qo‘llaniladi.
Professor E.F. Shesliko tavsiya etgan ochiq usulda kon qazish
tizim i tasnifi asosida qoplam a jinslarni ag‘darm alarga tashish
y o ‘nalishi yotadi (6-jadval). Bu tasn if bo ‘yicha qazish tizim lari
quyidagi guruhlarga ajratiladi.
Akademik N.V.M elnikov tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifi
asosida qoplam a jinslarni qazib olish usullari yotadi. Bu tasnif
b o ‘yicha ochiq kon qazish tizim lari quyidagicha nom lanadi:
transportsiz qazish tizim i, ckskavator-karycr qazish tizim i,
transport-ag‘darm a qazish tizimi, maxsus qazish tizimi, transportli
va aralash qazish tizimlari.
U shbu qazish tizim larining texnologik mohiyati prof.
E.F.Sheshko tavsifidagi qazish tizimlaridan qariyib farq qilmaydi
(maxsus qazish tizim lari bundan m ustasno). Maxsus qazish
tizim ida foydali qazilm a ustidan qazib olingan qoplam a jinslar
m inorali ekskavatorlar, skreperlar yoki gidrom exanizatsiya va
boshqa vositalar orqali ag‘ darmalarga joylashtiriladi. Biroq bu qazish
tizimi gorizontal va yotiq joylashgan kon ustidagi qoplam a jinslar
yumshoq bo‘lganda qoMlanadi.
Y uqorida qayd etilgan ochiq kon qazish tizim lari tasnifida
keltirilgan qazish t izimlari asosida faqat qoplama jinslarni qazishga
tayyorlash, qazib olish va ag‘darmalarga joylashtirish usullari yotadi.
Foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olish usullari va texnologiyasi
um um an hisobga olinmaydi.
Akademik V. V. Rjevskiy tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifi
esa foydali qazilma konlarining kon-geologik sharoitlari va geometrik
tavsiflarga asoslangan. Ushbu tasnif b o ‘yieha gorizontal, qiya, o ‘ta
qiya va tik joylashgan foydali qazilm a konlarini qazish tizim lari
bir-biridan tubdan farq qiladi. Masalan, gorizontal konlam i qazish
tizim i faqat qoplam a jins va foydali qazilm ani qazib olish tartibi
72
|
