2. Konsolli ag‘darma hosil qiluvchi uskuna ni izohini ta ’riilab
bering.
3. Qoplama jinslar ag‘darmaga nechta yams bo ‘yicha to ‘kilishi
mumkin.
4. Karyer (razrez) maydonini rekuitivatsiya qilish deganda
nim ani tushunasiz va uning mohiyati nimada?
5. Rekultvatsiyaning qanday turlarini bilasiz?
14-mavzu. Karyer maydonini ochish usullari va unig mohiyati
O chiq usulda qazib olish uchun ajratilgan foydali qazilma koni
(uni usti va atm lini o ‘rab olgan qoplam a jinslar bilan birgalikda)
yoki uning bir qismi karyer m aydoni deyiladi.
K aryer ishchi gorizontlari va yer yuzida joylashgan qabul
qilish punktlari o ‘rtasida transport aloqasini ta'm inlash maqsadida
kapital va vaqtincha xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarini barpo
qilish bilan bog‘liq kon ishlarining majmuyi karyer m aydonini
ochish deyiladi.
Ichki va tashqi qoplam a jins ag^darmalari,
om borlar yoki
boyitish fabrikasi foydali qazilma ham da qoplama jinslarining qabul
qilish punktlari hisoblanadi.
K aryer m aydonini ochishda turli ochish usullari, ochish
sxemalari va ochish tizim laridan foydalaniladi.
O chish usullari och u v ch i la h im la m in g rusum lari bilan
tavsillanadi.
Karyer m aydonini ochish, asosan ochiq kon lahim -
lari orqali am alga oshiriladi, ayrim hollarda esa yerosti lahimlari
yoki ochiq kon lahimlari bilan yerosti lahimlarini qo ‘llash asosida-
aralash usulda bajariladi.
O chish sxem alari - bu m a'lu m davr ichida ochuvchi kon
lahim lari bilan qazib olingan k on massasini tashib keltirish
gorizontlari o'rtasidagi transport aloqalarini ta ’m inlovchi kon
lah im larin in g yig^indisidir. O ch ish
sxem asi och u v ch i kon
lahim larining rusumi. soni va joylashish holati bilan tavsiflanadi.
Ochish tizimi - karyer ishlash davrida ochish sxemasini ketma-
ket o ‘zgarib borishini k o ‘rsatadi va karyer ishchi gorizontlarini
61
ochishda qo ‘llaniladigan ochish usullari va ochish sxemalarining
yig‘indisi bilan tavsillanadi.
K aryer m aydonini ochuvchi kapital transheyalar tashqi va
ichki b o iis h i m um kin. Tashqi transheyalar karyer m aydoni
chegaralaridan
tashqarida, ichki transheyalar esa karyer m ay
doni hududida barpo etiladi. Kapital transheyalar - bu ishchi
gorizontlarni ochishga m o ljallan g an qiya ochiq kon lahim lari
b o ‘lib, yer yuzining releliga nisbatan ularning ko‘ndalang kesim
yuzalari ko‘rinishi trapetsiya yoki noto‘g ‘ri to ‘rtburchak (uchbur-
chak) shaklda b o iish i mumkin.
Kapital transheyalarning asosiy elem entlarini quyidagilar
tashkil etadi: transheya asosining kengligi Vk„
chuqurligi N u ,
b o ‘ylam a nishabligi ik „ va yonbag‘irlari (bortlari) qiyalik bu r
chagi a kt, plan bo ‘yicha uzunligi Lk t, va qurilish hajmi VLt.
Bu transheyalar trassasi q o ‘llaniladigan transport vositasining
harakatlanishiga m os keladigan qiyalikga ega b o la d i. Kapital
transheyalarni o ‘tish foydali qazilma yotqiziglga yetib borgandan
so‘ng gorizontal yo‘nalishda davom ettiriladi va transheyaning bu
qismi kesuvchi transheya deb yuritiladi.
a
b
d
e
I
I
I I
17-rasm.
P og‘o n a kon ishlari from ining tip la ri (turlari): a,d-flanga
joylashgan boslii berk ochuvchi la him b o ‘yicha transport qaytm a
harakatlanishiga asoslangan p o g ‘o n a ish fronti, b-m arkazga joylashgan
boshi berk ochuvchi laliim b o ‘yicha transport qayta harakatiga
asoslangan pog‘o na ish fronti, e - flanglarga joylashgan ochuvchi
lahim lar b o ‘yicha b ir y o ‘nalishda transport
harakatlanishiga asoslangan
po g 'o n a ish fronti.
62
Kesuvchi transheya o ‘tish jarayonida dastlabki ishchi gorizontal
(pogkonalar) hosil qilinadi. Pog'onaning ish frontiga nisbatan
ochuvchi transheyalar karyer m aydoni m arkazida yoki uning
chekkalarida joylashgan bo ‘lishi m um kin (17-rasm).
O chiq kon ishlarini olib borishda. asosan ikki tipdagi kon
lahimlari - kapital va kesuvchi transheyalardan foydalaniladi.
Yer yuziga yaqin. gorizontal va
kichik qiyalikda joylashgan
foydali qazilm a konlari kaiyer m aydoni, agar pog‘onalar soni
uchtadan oshmasa tashqi transheyalar bilan ochiladi. Qiya va o ‘ta
qiya kon yotqiziqlarini ochiq usulda qazib chiqarishda, aksariyat
hollarda, karyer m aydoni ichki transheyalar orqali ochiladi.
Gorizontal konlarini ochiq usulda qazib olishda barcha ishchi
gorizontlar bir y o ia ochiladi. Biroq qiya va o ‘ta qiya konlami qazib
olishda karyer maydonini ochish ishlari karyer maydonidagi foydali
qazilma zaxirasini batam om qazib olinguncha (karyerning ishlash
m uddati davom ida) davom ettiriladi. Qiya va o ‘ta qiya kon
yotqiziqlarini qazib olishda qirquvchi transheyalarning bir tom oni
emas, balki liar ikkala yon tomonlari kengaytirib boriladi. Natijada
qazish gorizontida m ashina uskunalarni bem alol joylashtirishni
ta ’m inlaydigan m aydon hosil qilinadi.
M uayyan kon ishlarida
transheyalarni Ь аф о qilish turli usullarda amalga oshiriladi.
