80
28. Atmosfera basımınıń bar ekenliginiń sebebi nede?
A) Molekulalardıń qozǵalıwshańlıǵı.
B) Olardıń óz ara tásirleniwi.
C) Hawanıń awırlıq kúshi.
D) Onıń Jer betine súykelisi.
29. N
ormal atmosfera basımında porshenli nasos járdeminde suwdı
qanday biyiklikke shekem kóteriw múmkin?
A) 101,3 m.
B) 10,13 m.
C) 101,3 sm.
D) 10,13 sm.
30.
Tutas ıdıslarǵ
a tiyisli formulanı kórsetiń.
A)
p=
ρgh. B)
F=
ρ
s
gV
j
. C)
h
h
1
2
2
1
=
ρ
ρ
.
D)
A= mgh.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Bunda Siz II bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaǵı
menen
tanısasız.
Kúsh
Denelerdiń óz ara tásirinde tezliklerin yaki kórinisin
ózgertetuǵın sebep. Kúsh birligi Nyuton (N)
Mexanikalıq
qozǵalıs
Denelerdiń keńislikte jaylasqan ornınıń waqıt ótiwi menen
basqa denelerge salıstırǵanda ózgeriwi. Mexanikalıq qozǵalıs
túrleri: ilgerilemeli, aylanbalı, terbelmeli. Íqtıyarlı teń waqıtlar
ishinde tuwrı sızıq boylap birdey aralıqqa kóshiwine tuwrı
sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs delinedi. Hár túrli aralıqqa
kóshetuǵın bolsa, teń ólshewsiz qozǵalıs delinedi.
Tezlik
Waqıt birligi ishinde basıp ótilgen jol:
υ
=
s
t
,
s – basıp ótilgen
jol,
t – waqıt.
Tezlik birligi
metr
sekund
m
s
.
Traektoriya
Deneniń háreket dawamında keńislikte qaldırǵan izi.
Materiallıq
noqat
Kórinisi hám ólshemleri esapqa alınbaytuǵın fizikalıq dene.
Dinamometr Kúshti ólshew ásbabı. Islew principi boyınsha mexanikalıq,
gidravlikalıq, elektrlik túrlerge bólinedi.
Sanaq denesi Qarastırılıp atırǵan qozǵalıs ushın qozǵalmaytuǵın dene.
Qalǵan denelerdiń qozǵalısı usı denege salıstırıp úyreniledi.
Tárezi
Denelerdiń massasın anıqlaytuǵın ásbap. Islew principi boyın-
sha iyinli, prujinalı, gidrostatikalıq hám t.b. túrlerge bólinedi.
81
Basım
Betke perpendikulyar baǵıtlanǵan kúshtiń sol maydanǵa
qatnası menen ólshenetuǵın shama:
p
F
S
=
, XBS da birli-
gi – Paskal (Pa). Onnan basqa millimetr sınap baǵanası,
normal atmosfera birliklerinde de ólshenedi.
Normal atmos-
fera basımı 1 atm = 760 mm. sın. baǵ. = 101325 Pa.
Awırlıq kúshi Deneni Jer ózine tartatuǵın kúsh.
Gidrostati-
kalıq basım
Suyıqlıqtıń ıdıs túbine beretuǵın basımı:
p=
gh;
ρ – suyıqlıq tıǵızlıǵı;
h – suyıqlıq baǵanası biyikligi.
Tutas ıdıslar Tómengi jaǵınan suyıqlıq ótetuǵın tútikshe menen tutasqan
ıdıslar. Birdey suyıqlıq quyılǵan tutas ıdıslarında suyıqlıq
qáddileri teń boladı. Vodoprovod sisteması, chaynikler oǵan
mısal bola aladı.
Paskal
nızamı
Suyıqlıq yaki gazge berilgen sırtqı basım barlıq tárepke
ózgerissiz
jetkerip
beriledi.
Paskal
nızamı
tiykarında
gidravlikalıq presler isleydi.
F
F
S
S
2
1
1
2
=
,
S
1
hám
S
2
– prestegi kishi hám úlken porshenler maydanları,
F
1
hám
F
2
prestegi kishi hám úlken porshenlerdegi kúsh.
Manometr
Suyıqlıq hám gazlardaǵı basımdı ólsheytuǵın ásbap.
Barometr
Atmosfera basımın ólsheytuǵın ásbap. Suyıqlıq baromet-
rlerinde suyıqlıq baǵanasınıń basımı atmosfera basımı menen
teńlestiriledi. Suyıqlıqsız (aneroid)
barometr juqa metall
qutınıń basımı tásirinde qısılıwına tiykarlanıp isleydi.
Atmosfera
basımı
Jerdi qorshap turǵan hawa qabıǵınıń Jer betine hám onda
jaylasqan barlıq predmetlerge túsiretuǵın basımı. Teńiz
qáddinen baslap ólshenedi. Ondaǵı basım 101360 Pa yaki
760 mm. sın. bag. na teń. Biyikliktiń artıwı
menen kemeyip
baradı.
Arximed
kúshi
Suyıqlıq yamasa gázge batırılǵan deneni suyıqlıq yaki gaz
tárepinen joqarıǵa kóteriwshi kúsh
F
A
=
s
V
d
g;
F
A
– Arximed
kúshi;
s
– suyıqlıq tıǵızlıǵı;
V
d
– deneniń suwǵa batqan
bóleginiń kólemi;
g = 9,81
N
kg
.
Mexanikalıq
jumıs
Turaqlı
F kúsh tásirinde dene kúsh baǵıtında
s aralıqqa
jılısıwında
F · s kóbeymesi menen anıqlanatuǵın shama.
A =
F · s. Jumis birligi Djoul (Dj).
82
Energiya
Denelerdiń jumıs orınlay alıw qábiletin sıpatlaytuǵın shama.
Onıń mexanikalıq, jıllılıq, elektr, jaqtılıq, atom energiyası
sıyaqlı túrleri bar. Energiya birligi Djoul (Dj). Mexanikalıq
energiya eki túrde potencial hám kinetikalıq energiya kórin-
isinde júzege: keledi.
E
mgh E
p
k
m
=
=
;
υ
2
2
.
Quwatlılıq
Orınlanǵan jumıstıń usı jumıstı orınlaw ushın ketken
waqıtqa qatnası menen anıqlanatuǵın fizikalıq shama.
N A
t
=
. Quwatlılıq birligi 1 W (Watt).
2-keste
№
Tezligi,
km/saat
№
Tezligi,
km/saat
1
Tasbaqa
0,5
13
Kenguru
48
2
May qońızı
11
14
Jirafa
51
3
Shıbın
18
15
Qasqır
55–60
4
Pal hárre
25
16
Qarlıǵash
54–63
5
Shımshıq
35
17
Qoyan
60
6
Iynelik
36
18
Kepter
60–70
7
Ala kit
38–40
19
Lashın
64–77
8
Akula
40
20
Arıslan
65
9
Ayıw
40
21
Qılısh-balıq
80
10 Afrika pili
40
22
Afrika túyequsı
80
11 At
46
23
Kiyik
95
12 Suwın
47
24
Qaplan
112
•
Xalıqaralıq birlikler sisteması qabıl etilmesten burın
shamalar
insan denesiniń ólshemleri menen salıstırıp ólshengen. Mısalı,
Orta Aziyada
gez dep atalatuǵın uzınlıq birligi úsh usılda anıqlanǵan.
1) sozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan qol iynine shekem bolǵan
aralıq; 2) qaptalǵa sozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan kókirek
ortasına yaki murın ushına shekem bolǵan aralıq; 3) qaptalǵa
sozılǵan qol barmaqlarınıń ushınan ekinshi iyinge shekem bolǵan
aralıq.
1 gez (Xorezm, jer ólshewde) ≈
106–107 sm; 1 gez (Xorezm,
gezleme ólshewde) ≈
61 sm 1 gez (Buxara, qurılısta) ≈
79 sm; 1 gez
(Samarqand,
Tashkent, Ferǵana) ≈
68,6–70,7 sm.
