XIV BOB. M EXANIK SIST E M A VA M O D D IY N U Q TA D IN A M IK A SIN IN G U M U M IY TEOREM ALARI 72 - §. M exanik sistem a. Ichki va tashqi kuchlar H a ra k atla ri o ‘z a ro b ir-b irig a b o g ‘liq b o ‘lgan m od diy n u q ta la r
sistem asi mexanik sistema deyiladi. M exanik sistem a erkin va b o g ‘-
langan h olatd a b o ‘lishi m um kin.
M exanik sistem a nuqtalarining harakati h ech qanday sabab bilan
chegaralan m ag an, y a ’ni n u q talar orasidagi b o g ‘lanishlar o ‘zaro t a ’sir
k uchid an iborat b o ‘lsa, m azku r sistem a erkin sistema b o ‘ladi.
M exanik sistem a nuqtalarin ing harakati b iro r sabab bilan cheg a-
ralang an , y a’ni m azk u r sistem a nu qtalarig a bogM anishlar
q o ‘y ilg a n b o ‘lsa, u bog‘lanishdagi sistema deb ataladi.
Erkin m exan ik sistem ag a m isol qilib Q uyosh sistem asini olish
m u m k in , chu n ki Q uyosh va p lan e tala r o ‘zaro b u tu n olam to rtilish
kuchi t a ’sirida b o ‘ladi.
B o g ia n ish d a g i m exanik sistem aga h a r qan d ay m ash in a m ex a-
nizm larini misol qilib keltirish m um kin. C hunki m ashina m exanizm -
larining qism lari b ir-b irlari bilan sham irlar, steijenlar, qayishlar yoki
tishli g ‘ildiraklar vositasida b o g ‘langan b o ‘ladi.
S istem an ing ixtiyoriy ikki nuq tasi orasid ag i m asofa o 'z g a rm a y
qolsa, u о 'zgarmas sistema deb ataladi. B unday sistem aga q a ttiq jism
m isol b o ‘la oladi.
M exanik sistem aga t a ’sir qiluvchi k u ch lar shartli ravishda ichki
va tash q i k u c h la rg a a jra tila d i. M ex an ik siste m a n i tashkil e tu v c h i
n u q talarn in g o ‘z a ro t a ’siri i c h k i k u c h l a r deyiladi.
M exanik sistem a tarkibiga kirm aydigan jism (n u q ta)lar to m o n i-
d a n q o ‘yilgan k u c h la r t a s h q i k u c h l a r deb ataladi.
Ichki k u ch lar F ' , tashqi kuchlar Fe , shuningdek, ichki k u ch lar
bosh vektori R‘ , tash q i k u ch lar bosh vektori Re bilan belgilanadi.
Biror sistem a u ch u n tashqi deb hisoblanadigan kuch ikkinchi sis
tem a g a nisbatan ichki kuch b o ‘lishi ham m u m kin. M asalan, b u tu n
Q uyosh sistem asining h arak ati tekshirilg an da p lan etalarn in g o ‘zaro
to rtish ish kuchi ichki kuch hisoblanadi. Y erning o ‘z orbitasi b o ‘ylab
Q u y o sh a tro fid a g i h a ra k a ti te k sh irilg a n d a to rtis h is h k u c h i tash q i
k uch b o ‘ladi.
Ichki kuchlar xossalarini ko‘rib chiqam iz.
1.
Sistem a ichki kuchlarining bosh vektori nolga teng. H aqiqatan,
N y u to n n in g 3-qo n u n ig a ko‘ra sistem a ixtiyoriy ikki Л/, va M 2 n u q ta
larining o ‘zaro t a ’sir kuchlari m iqdor jih a td a n ten g va bir t o ‘g ‘ri c h i
ziq b o ‘ylab qaram a-qarshi tom onga yo‘nalgan (149-rasm): F{2 = ~F{\ ■ 140
B inob arin , F{2 + F{x = 0. Bu xulosani
sistem aning b a rc h a nuqtalari u c h u n ta tb iq
etish m um kin. S h un d ay qilib:
