Халқаро илмий-техник анжуман мақолалар тўплами
281
Dunyo mamlakatlarida tobora ko‘payib borayotgan aholini sifatli va yuqori kalloriyaga ega
to‘yimli oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash dolzarb sanaladi. Bu yo‘nalishda yong‘oqchilik
sohasi alohida o‘rin tutadi. Chunki, yong‘oqchilik sohasi oziq-ovqat ta’minoti, iste’mol va aholi
daromadlarining muhim manbai hisoblanib, dunyo mamlakatlarining aholisini oziq-ovqat
ta’minotini yaxshilash vositalaridan biri sifatida katta ahamiyatga egadir. Ammo, aksariyat
davlatlarda ekologik jarayonlarning yomonlashishi, yillik o‘rtacha haroratning ko‘tarilishi,
yog‘ingarchilikning yillik o‘rtacha darajasining pasayib, qurg‘oqchilik holatlari ko‘payishi kabi
omillar yong‘oq
yetishtirish, hududlarning tuproq-iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda
yong‘oq turlarini optimal joylashtirish va yong‘oq yetishtirish hajmini oshirishga, shuningdek,
yong‘oq mevasining sifati pasayishiga olib kelishi hamda kasallanishiga sabab bo‘lmoqda.
Global iqlimni o‘zgarishi sharoitida dunyoning yetakchi ilmiy-tadqiqot markazlari va
muassasalari tomonidan yong‘oq yetishtirish borasida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Xususan, yong‘oqning serhosil turlarini hududlarning tabiiy-iqlim sharoitlarga mos holda tanlab
olish va ko‘paytirish, yong‘oq va yong‘oq mahsulotlarini sotish tizimida zamonaviy marketing
usullarini
joriy etish, sohada innovatsion faoliyatni rivojlantirish, ilmiy-tadqiqot ishlarining
samaradorligini oshirish, yuqori sifatli mahsulotni sanoat usulida yetishtirilgan tanlangan navlar
ko‘chatlaridan olish, intensiv yong‘oqchilikning tashkil etish hamda ishlab chiqarishning texnik
va texnologik parametrlar bo‘yicha platformalar yaratish kabi ilmiy tadqiqot yo‘nalishlari shular
jumlasidandir.
Mamlakatimiz tog‘li hududlarining iqlim sharoiti yong‘oq, bodom, pista kabi daraxt
ko‘chatlarining o‘sishi va yuqori hosil berishi uchun nisbatan qulay makon hisoblanadi. Shu bois,
yong‘oq yetishtirish va ushbu mahsulotni qayta ishlash tarmog‘ini rivojlantirishga yo‘naltirilgan
keng tarmoqli tarkibiy islohotlar amalga oshirildi. Ammo “... sohada ayniqsa, meva-
sabzavotchilikni rivojlantirishda samarali bozor mexanizmlari tizimli yo‘lga qo‘yilmaganligi,
ilmiy
yondashuvning
yetarli
emasligi
tarmoqning
mavjud
imkoniyatlaridan
to‘liq
foydalanilmasligiga olib kelmoqda. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 1 gektar maydonda yetishtirilgan
paxta xom ashyosiga nisbatan uzumdan 7 baravar, gilosdan 6 baravar, yong‘oqdan 5
baravar
ko‘p daromad olish imkoniyati mavjud”
20
. Shuningdek, respublikada yillik yong‘oq iste’moli bir
kishiga o‘rtacha 1,8-2,4 kg
21
ni tashkil etgani holda tibbiy me’yorga nisbatan bu ko‘rsatkich 6,2
barobarga kam. Shu bois, bugungi kunda intensiv yong‘oqchilikni rivojlantirish hamda tarmoq
samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy jihatlarini tadqiq etish asosida ilmiy-amaliy
asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish dolzarblik kasb etmoqda.
Iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichini aniqlashda, birinchi galda, yong‘oq yetishtirish va
sotish xarajatlari tarkibida qaysi xarajatlarning ulushi nisbatan yuqoriligi atroflicha tahlil qilinsa,
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tahlillarning ko‘rsatishicha, grek yong‘og‘i
yetishtirish
xarajatlarning tarkibida dastlab yong‘oqzorlar barpo etish davrida eng katta xarajat ulushi
sifatida ko‘chat va ko‘chat yetkazib berish uchun sarflanadigan xarajatlar, agrotexnologik
xarajatlar tashkil qilmoqda.
Umuman olganda, bizningcha, yong‘oq yetishtirish va sotishning iqtisodiy samaradorligini
baholashda birinchidan, yong‘oq yetishtirish va sotish xarajatlarining tarkibiy qismlarini aniqlab
olib, to‘g‘ri hisobini yuritish kerak.
Bundan tashqari, yong‘oq yetishtirishning xususiyatlari,
iqtisodiy jihatlari, ekilgan
ko‘chatlar soni va ekish sxemasi, kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurash tizimining
20
С.Хасанов Ўзбекистонда мева-сабзавотликни ривожлантириш тенденциялари ва истиқболлари.
// Ж.: Экономическое обозрение, 2020. - №6 (246). - 56-61-бет.
21
F.Ahrorov, H.Avezov O‘zbekistonning yong'oq ishlab chiqarish salohiyati va istiqbollari: Samarqand
viloyati kesimida. Current issues of bio economics and digitalization in the sustainable development of
regions. International scientific - practical conference. 764-769- betlar
.
Халқаро илмий-техник анжуман мақолалар тўплами
282
mavjudligi, ichki va tashqi bozordagi mahsulotga bo‘lgan talabning barqarorligi,
bozordagi
narxning shakllanish xususiyatlari va boshqa jihatlarga chuqur e’tibor bergan holda atroflicha
tahlil qilib, so‘ngra iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichini ilmiy-nazariy jihatdan to‘laqonli
asoslash mumkin.
Mazkur 1 kg yong‘oq mevasini intensiv tarzda yetishtirish uchun zarur bo‘lgan tomchilatib
sug‘orish tizimi jihozlari qiymati, 1 tup intensiv yong‘oq daraxtidan olingan yong‘oq miqdori, 1
kg yong‘oq yetishtirish uchun talab etiladigan suv hajmi, 1 tup yong‘oq daraxtiga ishlov berish
uchun to‘g‘ri keladigan mehnat sarfi, 1 tup yong‘oq daraxtida yetishtirilgan yong‘oqning
tovarlilik darajasi, 1 tup yong‘oq daraxtida yong‘oq yetishtirishning xarajatlar rentabelligi kabi
samaradorlik ko‘rsatkichlari intensiv yong‘oqchilik xo‘jaliklarida yong‘oq yetishtirishning
iqtisodiy samaradorligini hisoblash va tahlil qilish imkonini beradi (1-rasm).
Keltirilgan iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlar tizimi bo‘yicha har bir ko‘rsatkichni
alohida hisoblash usullarini keltirib o‘tamiz:
