10-MAVZU: RADIOFARMATSEVTIK PREPARATLAR
Ma’ruza maqsadi: Radiofarmatsevtik preparatlarga oid nazariy va amaliy savollarni o1zlashtirish.
Tayanch atama va iboralar: radiofaollik, izotoplar, ochiq radiofarmatsevtik preparatlar, radionukleidlar, diagnostik radiofarmatsevtik preparatlar
Asosiy matn
Radiofarmatsevtik preparatlar (RFP )xaqida tushuncha, ularning ta’rifi, tibbiyotdagi axamiyati
RFP (radiaktiv preparatlar (radioindikatorlar) - tarkibida radioaktiv modda (radioaktiv izotop) saqlagan va tibbiy-biologik tekshirishlar, turli kasalliklarning (asosan rak) diagnostikasi va davolash uchun mo‘ljallangan preparatlar.
Radiofaollik 1896 yilda A.Bekkerel tomonidan kashf etilgan va Mariya Sklodovskaya-Kyuri va Per Kyuri tomonidan o‘rganilgan. Ular 1898 yili radiy elementni kashf etishgan.
Radiofaollik – bu ayrim barqaror bo‘lmagan nuklidlarni, ya’ni yadrosida ma’lum son proton va neytronlar saqlovchi, shuning uchun ma’lum atom raqamiga va atom massasiga ega atom turlarini, yadroda kechayotgan o‘zgarishlar sababli boshqa elementlarga aylanishdagi , , -nur tarqatishi.
-nurlanish bu geliy atomi yadrosining musbat zaryadlangan oqimi bo‘lsa, -nurlanish -- elektronlar yoki + pozitronlar oqimi , -nurlanish esa rentgen nurlanish kabi kalta to‘lqin uzunligidagi fotonlar oqimidir. Radiofaol moddalar sirtdan ta’sir ko‘rsatishi mumkin, yoki ular ichilganida organizmning me’yordagi hayot kechirish ma’romini buzadi. Bular ichida og‘iz orqali ichilganda eng zaharli ta’sir qiluvchi bu -nurlanishdagi izotop moddalar hisoblanadi, ularga nisbatan -nurlanish 100 marta va -nurlanish esa 1000 marta kam zaharli bo‘ladi. Biroq -nurlar katta o‘tuvchanlik hossaga ega: -nurlarni esa hatto oddiy qog‘oz varog‘i to‘xtatadi, -nurlarni esa faqat 1 m qalinlikdagi beton to‘sishi mumkin. Organizm uchun eng zararli ta’sirni va -nurlar ko‘rsatadi. -nurlar organizmga sirtdan ta’sir ko‘rsatadi: ular organizm to‘qima va biologik suyuqliklar tarkibiga kiruvchi elementlardan (kalsiy, natriy, fosfor va h.k.) radiofaol izotop hosil qiladilar. 19
SI sistemasi bo‘yicha radiofaollikni o‘lchash birligi – bekkerel (Bk), 1 Bk – bu bir soniyada sodir bo‘ladigan bitta parchalanishga teng. SHunga asoslanib radiofarmatsevtik vositalarni XI-DF sida o‘lchov birligi bekkerelda keltirilgan (Bk), biroq X-DF da radiofarmatsevtik preparatlarni o‘lchami kyurida (Ki) ifodalangan: 1 Bk = 2,703 . 10-11 Ki ga teng yoki 1 Ki = 3,7 . 1010 Bk ga teng.
Radiofaol moddalar asta-sekin organizmdan oshqozon-ichak (90%), buyrak (10%) va ayrim hollarda og‘iz shilliq qavati, teri orqali chiqib ketadi. Kichik yarim parchalanish davriga ega bo‘lgan natriy, yod, fosfor, temir kabi izotoplar organizmdan tez chiqib ketadi.
Bugungi kunda tibbiyot amaliyotida tashhiz qo‘yish va davolash maqsadida va -nurlanishga asoslangan radiofarmatsevtik preparatlar keng qo‘llanilmoqda.
RFP lar uchun radionuklidni tashlash uning radiatsion-fizikaviy ko‘rsatkichlariga (yarim parchalanish davri, nurlanish turi va energiyasi, tahlil uchun qulayligi) bog‘liq.
RFP larda radioaktiv izotoplar ko‘pincha turli noorganik va organik moddalar bilan birikma xolda qo‘llaniladi. An’anaviy dorilardan RFP lar farmakodinamik ta’siri yo‘qligi bilan farqlanadi, chunki radioaktiv izotoplar juda kichik dozalarda qo‘llaniladi.
Parchalanishi sababli ridiofaol yadrolar soni ikki marta kamayish vaqti – yarimparchalanish davri deb ataladi. Turli radiofaol izotoplarda bu vaqt bir necha soniyadan, to milliard yilgacha davom etishi mumkin.
|
