1
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
«
IQTISODIYOT FAKULTETI
«KASB TA’LIMI» KAFEDRASI
«Moliyaviy hisob»
fanidan
MA´RUZA MATNI
Matkarimov Davron
Urganch – 2012
2
KIRISH
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida investision faollikni sezilarli darajada
pasayishi, korxonalarning investisiya resurslari kamayishi, ularni industriyadan keyingi jamiyat
iqtisodiyotiga texnologik shitob bilan kirib borishining asosi hisoblangan katta hajmdagi va uzoq
muddatli investisiyalarni amalga oshiradigan haqiqiy investorlar bo`lmagani bois asosiy fondlarning
eskirishi namoyon bo`ldi.
Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov «O`zbekiston o`zining ishonchli va to`lov
qobiliyatiga ega hamkor ekanini, mamlakatimizda chet el sarmoyasini jalb etish bo`yicha har
tomonlama qulay shart-sharoitlar yaratilganini amalda isbotlamoqda.
2007—2008 yillar davomida o`zlashtirilgan chet el investisiyalari hajmi 2,5 barobardan
ko`proq oshganining o`zi ham buni tasdiqlab turibdi.
Umuman, 2009 yilda mamlakat iqtisodiyotiga kiritiladigan xorijiy va ichki investisiyalarni
hisobga olganda, kapital qo`yilmalarning umumiy hajmi mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining
kamida 25 foizini tashkil etadi»
1
deb ta’kidlaganlaridek, qisqa vaqt mobaynida bozor
munosabatlarining qaror topishi va rivojlanishi uchun ob’ektiv ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va
siyosiy shart-sharoitlar yaratildi. Jumladan, xo`jalik yuritishning yangi tashkiliy-huquqiy shakllari
paydo bo`lishi, tadbirkorlikka erkinlik hamda korxonalarga o`z moliyaviy resurslaridan
foydalanishda mustaqillik berilishi, vatanimiz va chet el investorlarining investisiyalarini jalb qilish
uchun huquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlar yaratilganligi, ho`jalik yurituvchi sub’ektlarning
iqtisodiy aloqalari uyg`unlashuvi, yangicha moliya vositalari va omillarining vujudga kelishi uzoq
muddatli investisiyalashning ilgari amalda bo`lgan tashkiliy mexanizmini tubdan isloh qilmokda.
E’tiborlaringizga havola etilayotgan ushbu ma’ruza matnlarida xo`jalik yurituvchi
sub’ektlarda moliyaviy hisobni tashkil qilish tartiblari ko`rsatib berilgan. To`plamga kiritilgan har
bir mavzu oxirida unga doir tayanch atama va iboralar, o`z o`zini nazorat qilish maqsadida testlar,
situasion
masalalar
berilgan,
shuningdek
mavzu
savollarini
chuqur
o`zlashtirishga
ko`maklashadigan me’yoriy hujjatlar, davriy adabiyotlar va boshqa manbalar ro`yxati keltirilgan.
1
И.А.Каримов. И.Каримов. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида
уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари.-Т.: Ўзбекистон, 2009 й.10-бетлар.
.
3
1-MAVZU: BUXGALTERIYA HISOBINING KONSEPTUAL ASOSLARI VA UNI TASHKIL
KILISHNING UMUMIY TARTIB KOIDALARI
Reja:
1. Buxgalteriya hisobining konseptual asoslari.
2. Buxgalteriya hisobini tashkil kilish va yuritishni tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlar.
3. Buxgalteriya hisobining axborotlaridan foydalanuvchilar.
4. Buxgalteriya hisobining tarkibiy tuzilishi – moliyaviy va boshkaruv hisobi.
5. Hisobot kursatkichlariga kuyiladigan talablar.
6. Buxgalteriya hisobini yuritishda hisob siyosatining urni va axamiyati.
7. Hisob siyosatining uslubiy asoslari va uni kullash tartibi.
1.Buxgalteriya hisobining konseptual asoslari.
Ijtimoiy tarakkiyotning ishonchli zaminini yaratish ijtimoiy munosabatni demokratiyalashni,
odamlarning tashabbusi va amaliy faoliyatiga chinakam erkinlik berishni, yuksak unum bilan
mexnat kilish omillarini ishga solishni talab kiladi. Bu vazifalarni muvaffakiyatli bajarish uchun
ishlab chikarishni xar tomonlama jadallashtirish va uning iktisodiy samaradorligini oshirish
borasidagi belgilangan chora-tadbirlar katorida xalk xujaligini boshkarishni yanada
takomillashtirish xujalik mexanizmini bozor iktisodiyotiga moslash imkoniyatlaridan tulik
foydalanish imkonini beradigan samarali va ixcham bulgan boshkarish tizimini yaratish aloxida
axamiyatga egadir.
Iktisodiy usullarning boshkarish tizimiga utish sharoitida xujalikni yuritishning yangi
usullariga ya’ni, birinchi navbatda anik tula xujalik hisobini joriy etish imkonini beradigan uzining
xarajatlarini uzi koplash, uzini uzi mablag bilan ta’minlash, davlat korxonalari bilan bir katorda
kichik, mustakil jamoa, kushma va shaxsiy korxonalarni yaratish tizimiga asta-sekin utish talab
etiladi.
Rejalar va topshiriklarning kanday bajarilayotganligi ustidan uzluksiz va kattik nazorat
urnatmay turib, xujalikni maksadga muvofik boshkarish mumkin emas.
Ishlab chikarishni boshkarish deganda eng avvalo belgilangan vazifalarni amalga oshirish
maksadida kishilar jamoasiga maksadga muvofik ravishda ta’sir etish tushuniladi. Buning uchun
tadbirlar ishlab chikiladi, ishlab chikilgan rejalar va topshiriklarga asosan ushbu vazifalarni bajarish
yullari aniklanadi, vazifalarning bajarilishini ta’minlaydigan ishlab chikarish tashkil kilinadi, uning
ustidan nazorat yuritiladi va tezlikda tartibga solib turiladi. Boshkarish tizimi, umuman olganda,
boshkarish uchun zarur bulgan karorlarni kabul kilish va ularning bajarilishini ta’minlashdan iborat.
Boshkarish karorlarini ishlab chikish uchun albatta, tegishli axborotlar bulishi shart. Xar bir
boshkarish karori (echim) boshkarish masalalariga taallukli tegishli axborotlarni taxlil etish asosida
kabul kilinadi.
Xar bir boshkariluvchi ob’ekt tomonidan foydalaniladigan axborotning barcha tarkibi undagi
boshkarishning axborot tizimini tashkil kiladi. Bu axborot tizimi boshkarish tizimining barcha
ustunlariga zarur bulgan boshkarish axborotni yigish, ishlash va topshirish usullari va texnika
vositalarining yigindisidir. Boshkarish axboroti tarkibida iktisodiy axborot xam uzining mikdori
jixatidan, xam boshkaruv karorlarni kabul kilishga ta’siri jixatidan salmokli urin egallaydi.
Sub’ektlarning xujalik faoliyatini yuritish uchun uzaro boglik bulgan ma’lumotlar
yigindisidan foydalaniladi. Bu ma’lumotlar sub’ektning va uning ayrim tarmoklari faoliyatiga
mikdoriy va sifatiy tavsifnoma beradi va shu ma’lumotlar asosida ularning ishlashi rejalashtiriladi,
hisob va hisobotlari uyushtiriladi va bajarilgan ishlar baxolanib, tegishli tartibda ragbatlantiriladi.
Iktisodiy ma’lumotlar rejali va hisobot ma’lumotlariga bulinadi.
Bozor iktisodiyoti sharoitida sub’ektlarning faoliyatini rejalashtirish demokratik prinsipga
muvofik ilmiy asosda rejalarni ishlab chikarishni takozo kiladi va mexnat jamoasining keng
ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Bunda xar bir sub’ekt tarmokning uzoq muddatli vazifalaridan
4
kelib chikib va xududni kompleks rivojlantirish rejalarini hisobga olib uzining ishlab chikarish va
ijtimoiy tarakkiyotining istikbollarini ishlab chikadi.
Hisobot ma’lumotlari ma’lum bir davrda erishilgan xakikiy natijalarni aks ettiradi, uning
asosiy kismi buxgalteriya hisobida kursatiladi. Xozirgi paytda barcha iktisodiy axborotning deyarli
3
/4 kismini buxgalteriya hisobi beradi.
Sub’ektlarda buxgalteriya hisobini shunday tashkil etish lozimki, u iktisodiy ma’lumotlar
tizimini iloji boricha tula aks ettirishni ta’minlashi kerak.
Buxgalteriya hisobi ayrim sub’ektlarda sodir bulayotgan xujalik mablaglari va jarayonlarining
xarakatini ma’lum xujjatlar bilan asoslangan xolda ruyxatga olish va pulda baxolab
umumlashtirilgan tarzda yoppasiga va bevosita kuzatish tizimidir. U sub’ektning xujalik faoliyatini
boshkarish va unda xujalik hisobini joriy ettirishning muxim vositasi hisoblanib, sub’ektning
mablaglaridan tugri va unumli foydalanish va uning butligini ta’minlash ustidan xam dastlabki,
xamkorlik) va kelgusi nazoratni yuritish imkonini beradi.
Buxgalteriya hisobi yordamida mavjud moddiy kiymatliklar, pul mablaglarining xarakati
kuzatiladi va nazorat kilinadi, maxsulot ishlab chikarish va sotish bilan boglik xarajatlar aniklanadi,
xujalik faoliyatining moliyaviy natijalari va sub’ektlarning umumiy mulki xakidagi ma’lumotlar
yigiladi.
Buxgalteriya hisobi xar kanday tizimda xam kuyidagi uchta funksiyani bajaradi 1) axborot
berish, 2) nazorat kilish, 3) boshkaruv yechimlarini ishlab chikish. Bu funksiyalarni bajarishda
buxgalteriya hisobi xar xil usullar, texnika va shakllardan foydalanishi mumkin. SHuning bilan
birga, buxgalteriya hisobi xar xil ijtimoiy tizimlarda muayyan ijtimoiy tizimning maksadlariga
karab xar xil vazifalarni bajarishi mumkin.
Keyingi paytlarda ba’zi iktisodiy adabiyotlarda funksiya bilan vazifa tushunchasi
chalkashtirilib talkin kilinmokda, vaxolanki funksiya suzi lotincha yunalish, faoliyat, majburiyat
yoki ishni anglatib, u yoki bu narsa nima uchun xizmat kiladi? degan savolga javob beradi, vazifa
esa funksiya emas, balki amalga oshirilishi yoki yechilishi lozim bulgan narsani anglatadi.
Buxgalteriya hisobining vazifalarini yaxshi tushunib olish uchun uning ob’ektlarini bilib olish
lozim buladi. Sub’ektlardagi buxgalteriya hisobining ob’ektlarini kuyidagi turt guruxga bulish
mumkin:
Sub’ektning mablag (resurs)lari: mexnat vositalari, tovar-moddiy boyliklar, pul mablaglari,
tayyor maxsulot, ustav fondi (kapitali), boshka xar xil jamgarmalar, kelgusidagi xarajatlar va
tulovlarning zaxiralari, sub’ektlarning jamgargan foydasi hisobidan yaratilgan xar xil zaxira
(rezervlar)lar va xokazolar. Bu mablaglar ishlab chikarish jarayoni uchun tegishli sharoit yaratib be-
radi.
Sub’ektlarda sodir bulayotgan muxim jarayonlar: tovar-moddiy boyliklarni tayyorlash va sotib
olish, maxsulot ishlab chikarish, tayyor maxsulot, bajarilgan ish va kursatilgan xizmatlarning
relizasiyasi, kapital kurilish va boshka jarayonlar.
Hisoblashish muomalalari: budjet, mol yetkazib beruvchi va pudratchilar, xaridorlar, ishchi va
xizmatchilar, davlat banki va boshka banklar xamda boshka tashkilot va shaxslar bilan
hisoblashishlar.
Buxgalteriya hisobi iktisodiy adabiyotlarda ma’lum xujalik sub’ekti tugrisidagi moliyaviy
axborotni ulchash, ishlash va topshirishni amalga oshirish tizimi deb xam ta’riflanadi.
Buxgalteriya hisobi xujalik faoliyati bilan karorlar kabul kiluvchilar urtasida aloka boglash
uchun xizmat kiladi. U xujalik faoliyatini, uning ma’lumotlaridan keyinchalik foydalanish
maksadida ma’lum tartibda kayd kilib ulchaydi, olingan ma’lumotlarni ishlab, ma’lum vaktgacha
saklaydi, sungra ularni kerakli axborotga aylantirish uchun kayta ishlab chikadi va keyinchalik bu
axborotni hisobotlar vositasida karorlarni kabul kiluvchilarga foydalanish uchun topshiradi. Ba’zi
iktisodiy adabiyotlarda buxgalteriya hisobini boshkaruv axborot tizimining moliyaviy markazi deb
xam ta’riflashadi. U boshkaruv xodimlariga xam va tashki foydalanuvchilarga xam sub’ekt faoliyati
xakida tula ma’lumotga ega bulishlik imkoniyatini yaratadi.
Xayotda kupincha buxgalteriya hisobi bilan hisobchilik tushunchasi chalkashtirib yuborilgan.
Vaxolanki hisobchilik - buxgalteriya hisobini yuritish jarayoni, xujalik muomalalarini kayd kilish
va hisob xujjatlarini saklash jarayonidir. Bu beixtiyor va kayta-kayta bajariladigan ish buxgalteriya
5
hisobining bir kismidir. Buxgalteriya hisobi esa uzida axborotdan foydalanuvchilarning talablariga
javob beradigan axborot tizimini yaratishni xam kamrab oladi. Uning asosiy maksadi axborotni
taxlil kilish, tushuntirish va foydalanishdir. Buxgalteriya hisobi tizimlar ijrosini aks ettirish,
smetalar tuzish, muomalalarni taxlil kilish, auditorlik tekshiruvlar utkazish, soliklarni uz vaktida
hisoblash va uni rejalashtirishdan iborat.
SHuning uchun hisobchi bilan buxgalterni mutlako solishtirib bulmaydi. CHunki hisobchi
buxgalteriya hisobida amalga oshiriladigan ba’zi vazifalarni jumladan, arifmetik hisoblash, jamlash,
kuchirish, ruyxatga olish, xujjatlarni tuldirish va undagi yozuvlarni tekshirish va boshka shu kabi
ikkinchi darajadagi ishlarni bajarsa, buxgalter xujalik muomalalariga tegishli buxgalteriya
provodka(utkazma)larini berish, ularni tegishli hisob registrlariga yozish, reja va smetalarni tuzish,
maxsulotning rejadagi va xakikiy tannarxini aniklash, ularning xar biri bo`yicha rentabellik dara-
jasini aniklash va buxgalteriya hisobi va hisoboti axborotlarini taxlil va audit kilib, undan mantikiy
xulosalar chikaruvchi, boshkaruv karorlarini ishlab chikib, xayotga tadbik eta biladigan
mutaxassisdir. SHuning uchun xam rivojlangan mamlakatlarda bunday buxgalterlarni diplomli
buxgalterlar deb atab, ularni hisobchilardan ancha yukori kuyishadi va ularning mexnatlarini
ragbatlantirishda shu afzalliklarini hisobga olishadi.
2. Buxgalteriya hisobini tashkil kilish va yuritishni tartibga soluvchi me’yoriy xujjatlar.
Buxgalteriya hisobi iktisodiyotning xar bir rivojlanishi boskichida xalk zimmasiga tushgan
barcha xujalik va barcha siyosiy vazifalarni bajarish xizmatidadir. SHuning uchun buxgalteriya
hisobi boshkarish va nazorat kilish vositasi va xujalik faoliyati xakida anik va juda sifatli axborot
manbai sifatida ayniksa xozirgi paytda muxim vazifa hisoblangan moddiy, mexnat va moliyaviy
resurslardan okilona xamda tejab-tergab foydalanish ustidan kat’iy nazoratni amalga oshirish,
xujasizlik va isrofgarchilikka karshi kat’iy kurash olib borish, bunday xodisalarning oldini olish
choralarini kurish, ugriliklar va konunlarni kupol ravishda buzish xollarining oldini olish va ochib
tashlash kabi vazifalarni amalga oshirishda katta axamiyat kasb etadi. SHuning uchun buxgalteriya
hisobining shu kunlardagi asosiy maksadi bozor iktisodiyotini boshkarish va oyokka turgazish
sharoitida boshkaruv karorlarini tayyorlash, asoslab berish va kabul kilish, sub’ektlarning
moliyaviy-xujalik faoliyati xakida sifatli uz vaktida tayyorlangan axborot bilan ta’minlashdan
iborat.
YUkorida aytilganlarga asoslanib, buxgalteriya hisobining vazifalariga kuyidagilarni kiritish
mumkin:
- asosiy fondlar, tovar-moddiy boyliklar, pul mablaglarining kelib tushishi va ularning
xarakatini tula va uz vaktida aks ettirilishini ta’minlash;
- maxsulot ishlab chikarish, ularni sotish, mexnat unumdorligi, foyda, rentabellik, mexnat
xaki fondi, kapital sarflar, budjet va boshka tashkilotlar bilan hisoblashish va boshka kursatkichlar
bo`yicha rejaning bajarilishini anik aks ettirish, kuzatish va ularning natijalarini topish;
- sub’ektning va uning ayrim bulimlaridagi ishlab chikarish, kurilish-montaj va boshka
ishlar bilan boglik xarajatlarni tula aks ettirish, nazorat kilish xamda ishlab chikarilgan maxsulot,
bajarilgan ish va xizmatlarning iktisodiy jixatdan asoslangan hisobot kalkulyasiyasini tuzish;
-sub’ekt va uning ayrim bulimlarining raxbarlarini moliyaviy-xujalik faoliyatining barcha
bulinmalariga doir tula va anik iktisodiy axborot bilan tezlikda ta’minlab turish;
- ta’sischilar, aksiyadorlar, sarmoya egalari, yukori tashkilot, moliya, solik, statistika va
boshka buxgalteriya hisoboti ma’lumotlaridan foydalanuvchi tashkilot va shaxslarga uz vaktida
topshirish uchun anik hisobotlarni yaratish;
- boshkaruv karorlarini iktisodiy jixatdan asoslab berish uchun umumlashtirilgan
axborotning tartiblashtirilgan okimini taminlash;
- tula xujalik hisobini sub’ekt mikyosida xamda uning ayrim ishlab chikarish bulinmalari
va brigadalarida joriy etish va mustaxkamlash;
- sub’ektning mablaglaridan tula va unumli foydalanish, undagi mulklarning butligini
ta’minlash, iktisodiy tejash tartibiga rioya kilish, sub’ekt jamoasining ijtimoiy-iktisodiy
6
rivojlanishini jadallashtirish ustidan nazorat yuritish uchun tegishli axborotlar bilan ta’minlash.
Bu vazifalarni tula-tukis bajarish uchun buxgalteriya hisobchilikning ilgor shakllaridan
foydalanishi lozim buladi.
Mamlakatimizning sub’ektlarida buxgalteriya hisobi 1996 yil 30 - avgustida Uzbekiston
Respublikasining Prezidenti tomonidan tasdiklangan "Buxgalteriya hisobi tugrisida"gi Uzbekiston
Respublikasining konuniga asoslanib tashkil etiladi.
Bu Konunga kura Respublikamizning sub’ektlarida buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga
solish, buxgalteriya hisobining standartlarini ishlab chikish va tasdiklash Respublika Moliya
vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobini yuritish tartibi esa me’yoriy xujjatlarda
keltirilgan tegishli koidalariga asoslanadi. SHu jumladan kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari
uchun buxgalteriya hisobini soddalashtirib yuritish standarti xam, buxgalteriya hisobining milliy
standartlari bilan belgilanadi.
Buxgalteriya hisobini yuritishning ushbu koidalari bu boradagi jaxon standartlariga
moslangan bulib, rivojlangan bozor iktisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarning sub’ektlarida
yuritilayotgan buxgalteriya hisobi va hisoboti uchun zarur bulgan eng asosiy tamoyillari
/konsepsiyalari/ni mamlakatimizning sub’ektlarida joriy etishga karatilgan.
Umuman olganda, rivojlangan mamlakatlarda xozirgi paytda buxgalteriya hisobining 20 dan
ortik tamoyillari mavjud.
Ma’lumki, rejali-ma’muriy iktisodiyot sharoitida buxgalteriya hisobining asosiy vazifasi
yukorida turuvchi vazirliklar, idoralar, statistika va solik organlari kabi davlat boshkaruv organlari
uchun axborotlarni yigish va ishlashdan iborat edi. Korxona faoliyati tugrisidagi eng muxim
masalalar, jumladan, rejalashtirish, narx-navolarni belgilash, mol sotib olish va ularni
iste’molchilarga yetkazib berish, korxona xodimlarining belgilash va boshka shu kabi masalalar
yukorida turuvchi davlat organlari tomonidan xal kilinar edi. Korxonalar davlat mulkchiligini
boshkarishning aloxida bir boskichi sifatida karalar, buxgalteriya hisobi esa mulkning but saklanishi
tugrisidagi axborot bilan ta’minlar edi.
Davlat yagona mulk egasi va korxonaning investori bulib hisoblanar edi. Bunday sharoitda
korxonaning hisoboti davlat topshiriklarini bajarish, davlat budjetiga kilinadigan ajratmalarning
tugriligini tekshirish va statistika axborotlarni yigish vositasi bulib xizmat kilar edi. SHuning uchun
buxgalteriya hisobi va hisoboti oldiga kuyiladigan asosiy vazifalar kuyidagilardan iborat edi:
-kat’iy birxillik (unifikasiyalanganlik);
-ishlab chikarish topshiriklarining bajarilishini aks ettiradigan kursatkichlarga muljal kilish;
- solik solish bazasini va budjetga boshka ajratmalarni hisoblash ;
Sub’ektlarning faoliyati bozor iktisodiyotida oldingiga karaganda ancha fark kiladi. Bu farklar
kuyidagilar bilan boglik:
1) Bozor iktisodiyoti sharoitida mulkchilikning tarkibi uzgarib, davlat mulkchiligi jamiyatdagi
mulkchilikning fakat bir turiga aylanadi, sub’ekt faoliyatidan manfaatdor bulgan kuplab yangi
mulkchilik yuzaga keladi, chunki ular bu sub’ektga uz mablaglarini kuyadilar.
2) Sub’ektlar rakobatchilikda yengib chikish va samarali moliyaviy natijalar beradigan
karorlarni kabul kilishga xarakat kiladilar va shu maksadda bozor kon’yukturasini urganadilar, uz
faoliyatini mustakil rejalashtiradilar, mol yetkazib beruvchi va xaridorlarni topadilar, narx-navolarni
mustakil belgilaydilar va xokazo.
3) Budjetdan moliyalash va davlat kreditlarini olishdan tashkari endilikda sub’ektlar fakat
xaridorlar va tovarlarni sotish bozorlari uchun rakobatchilik kurashida katnashibgina kolmay, undan
tashkari, tijorat banklarining kredit resurslari xamda potensial investorlarning shunday mablaglari
uchun rakobatchilik kurashini olib boradilar.
SHuning uchun sub’ektda birinchidan boshkaruv karorlarini chikarish va ularning natijalarini
baxolash uchun uz vaktida va tulik bulgan axborotni olish extiyoji tugiladi. Ikkinchi tomondan,
sub’ektlar tegishli axborotni shu sub’ektlarga uz mablaglarini kuygan mavjud investorlar va bulgusi
investorlarga xam topshirishi kerak buladi. SHu bilan birga bozor iktisodiyoti sharoitida solik
ajratmalarining tugriligi xakida xam hisobot berish saklanib koladi.
SHunday kilib, buxgalteriya hisobi bozor iktisodiyotiga utish munosabati bilan hisobchilik va
statistika funksiyalarini bajaruvchi vositasidan sub’ektlarning faoliyati tugrisidagi axborotni yigish,
7
ishlash va topshirish kuroliga aylanadi. Bu axborotdan manfaatdor tomonlar uz ixtiyoridagi
vaktincha ortikcha mablaglarni samaralirok investisiya kilish tugrisidagi asoslangan karorlar kabul
kilish uchun foydalanadilar.
Bozor iktisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda buxgalteriya hisobini biznes tili deb atashadi.
Uni urganish xar kanday tilni urganishga juda uxshab ketadi va buxgalteriya hisobida ishlatiladigan
kupchilik suzlar xayotda kullaniladigan xuddi shunday suzlarga karaganda boshkacha ma’noga ega
bulganligi sababli uni urganish biroz kiyinrok tuyuladi.
Xar kanday til xam buxgalteriya hisobidek, jamiyatning uzgarib borayotgan extiyojiga
javoban rivojlanib va uzgarib boradi. Buxgalteriya hisobida kullanib kelinayotgan koidalar xam
yoki ularning bir kismi jamiyatning uzgarib borayotgan extiyojlarga karab uzgartirilishi mumkin.
3. Buxgalteriya hisobining axborotlaridan foydalanuvchilar.
Buxgalteriya hisobi va uning ma’lumotlaridan xayotda juda keng mikyosda foydalaniladi. Bu
axborotlardan foydalanuvchilarni uch guruxga bulish mumkin: 1) sub’ektning boshkaruvchilari; 2)
sub’ektdan tashkarida turib, undan moliyaviy manfaatdor bulganlar; 3) sub’ektning moliyaviy
xujalik faoliyatidan tugridan-tugri moliyaviy kizikishda bulmagan shaxslar, guruxlar yoki agentlar.
Sub’ektning boshkaruvchilarini odatda ma’muriyat deb nomlashadi. Ma’muriyat korxona
yoki tashkilotning faoliyatini boshkarish va uning oldida turgan maksadlariga erishish uchun tula
javob beradigan shaxslar guruxiga aytiladi. Sub’ektning maksadlari, kuchi turli-tuman bulishi
mumkin, lekin rakobatchilikning juda kiyin bulgan sharoitlarida kompaniyaning muvaffakiyati va
rakobat bordoshligi ma’muriyatdan barcha kuchni ikkita eng muxim bulgan maksadga, ya’ni
foydalilik (rentabellik) va likvidlikni ta’minlashga karatilishini talab kiladi. Foydalilik investisiya
kilinadigan kapitalni ishga jalb kilish va ushlab kolish uchun zarur bulgan foydani yetarli darajada
ishlab topish kobiliyatini anglatadi. Likvidlik esa korxona yoki tashkilotlarning uz karzlarini tulay
olish yoki boshka majburiyatlarini uz vaktida bajaraolish imkoniyatlarini anglatadi. Bevosita
(tugridan-tugri) moliyaviy manfaatdor bulgan foydalanuvchilar investorlar xakikiy investorga
aylanadigan xozirgi paytda va kelgusida shaxs va tashkilotlardan iborat bulib, ular sub’ektning
moliya hisobotlarini taxlil kilib, kompaniyaning «Kelgusidagi moliyaviy istikbollari kanday, unga
mablaglarni kuyishga arziydimi yoki yukmi?» kabi savollarni yechishga xarakat kiladilar.
Kreditorlar sub’ektning foizlarni tulashga va uz vaktida karzlarini uzishga yetarli mablaglarining
borligini aniklashga xarakat kiladilar.
Egri (bilvosita) moliyaviy manfaatdor bulgan foydalanuvchilar xar xil davlat xizmatchilari va
jamoat guruxlaridan iborat bulib, ular sungi paytda buxgalteriya hisobi axborotlaridan
foylanuvchilarni tashkil kilmokda.
Tashki foydalanuvchilarni asosan kuyidagi kursatkichlar kiziktiradi:
Sub’ektning aktivlari va passivlarining tarkibi:
Sub’ektning likvidligi:
Uzining va jalb kilingan kapitalning xissasi:
Aktivlarning aylanish tezligi:
Barcha aktivlar va realizasiya kilingan maxsulotning rentabellik darajasi;
Sub’ektning ixtiyorida koladigan sof foyda:
Tulangan dividendlarning xissasi (agar aksiyadorlik kompaniyasi bulsa).
Buxgalteriya hisobining xalkaro standartlaridan birida buxgalteriya hisobi va hisobotning
ma’lumotlari undan foydalanuvchilarning talablariga moslangan va tushunarli bulishligi, agar ular
ma’lumotlarni tushunaolmasalar buxgalteriya xodimlari ogzaki yoki xat bilan tushuntirib berishlari
lozimligi ta’kidlangan. Mamlakatimizning bozor iktisodiyotiga utishi munosabati bilan unga xos
bulgan yangi iktisodiy tushunchalar, mulkchilikning yangi turlari va ilgari bizga tanish bulmagan
yangi iktisodiy xodisalar xayotimizga kirib keldi. Masalan, bozor iktisodiyoti sharoitidagi
mulkchilikning yangi turlari bulgan xususiy, shaxsiy, jamoa, aksiyadorlik, shirkat va boshka shu
kabi tashkilotlarning yuzaga kelishi, xujalikni yuritishdagi xar xil tavakkalchiliklar va bekorliklar,
jumladan xaridorning pul utkazmay kuyishi, maxsulot iste’molchilarining topilmay kolinishi,
8
narxlarning keskin uzgarib ketishi va xokazolarga duch kelishi mumkin. Bundan tashkari,
buxgalteriya hisobida kimmatbaxo kogozlarga invastinsiyalar kilish, uz aksiyalarini chikarish va
sotish, valyuta va xarakatsiz mulklarga doir muomalalar, dividendlar olish va tulash kabi bizga
ilgari tanish bulmagan yangi turdagi xodisalar yuzaga keladi.
Mana shu yangi xodisalar va hisob obe’ktlarini hisobga olib, ularga tugri talkin berish
uchun buxgalteriya hisobi shu ma’lumotlarni yigish, ishlash umumlashtirishning samarali tizimiga
ega bulishligi kerak. SHu munosabat bilan 1989 yilning iyun oyida Moskvada, keyinchalik
Toshkentda Transnasional kompaniyalar bo`yicha Markaziy bank va Birlashgan millatlar tashkiloti
tomonidan Buxgalteriya hisobi muammolari bo`yicha xalkaro seminar va konferensiyalar utkazilib,
sobik S va shu jumladan Uzbekistonda buxgalteriya hisobini xalkaro stndartlarga mos ravishda
yurgazish masalalari muxokama kilindi, buxgalteriya hisobini yangicha yuritishga doir kator
xujjatlar ishlab chikildi va ulardan biri, buxgalteriya hisobini tashkil etishning eng asosiy
kurollaridan biri bulgan va Sning kupchilik regionlarida, Uzbekiston Respublikasida xam 1992
yildan boshlab joriy etilgan yangi schyotlar rejasidir. Bu schyotlar rejasida bozor iktisodiyotiga xos
bulgan deyarli barcha yangi tushunchalar hisobga olingan bulib, uni ishlab chikishda barcha
Mustakil Davlatlar Xamdustligi (MDX) mamlakatlari va rivojlangan bozor iktisodiyotidagi
davlatlarning olim va mutaxassislari katnashgan.
Undan tashkari, hisobot davri uchun tuziladigan hisobot shakllarining soni, ulardagi
kursatkichlar ancha kiskartirilib, kapital bozorini rivojlantirish, xususiylashtirish, ichki va tashki
investisiyalar okimini oshirish, xususiy sektor faoliyatining samaradorligini baxolash uchun
ishonchli axborot asosini yaratish imkonini bermokda.
Bozor iktisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining axborotidan asosiy foydalanuvchilarning
manfaatini kuyidagi tarzda ifodalash mumkin.
Umuman olganda, buxgalteriya hisobi fani boshka iktisodiy fanlar singari jamiyatning
rivojlanib borishi bilan u xam xujalikni boshkarishning asosiy kurollaridan biri sifatida doimo
rivojlanib boradi. Buni masalan, buxgalteriya hisobining boshka soxadagi uzgarishlar va
takomillashishini inobatga olmay turib, schyotlar rejasining uzgarishlarida xam kurish mumkin.
Jumladan schyotlar rejasidagi eng katta uzgarish 1960 yilning 1-yanvarida sodir bulgan. Bunda
buxgalteriya hisobining sintetik schyotlarining soni ancha kiskartirilib, ularning kodi (rakami) uch
rakam (000)li belgidan ikki (00) rakamli belgiga aylantirilgan. Bu esa buxgalteriya hisobini sodda-
lashtirshdan tashkari, uni mexanizasiyalash va avtomatlashtirishda uz vaktida juda kul kelgan.
Schyotlar rejasida keyingi kisman uzgarishlar 1985, 1986 va 1987 yillarda yuz bergan. Bu
uzgarishlar xujalik mexanizmida sodir bulgan uzgarishlar va takomillashtirishlar munosabati bilan
yuz bergan.
Schyotlar rejasining oxirgi uzgarishi fakat bizning Respublikamizda 1995 yil 1 yanvardan
boshlab Maxsulot (ish, xizmat) ishlab chikarish va realizasiyasi bo`yicha xarajatlar tarkibi va
moliyaviy natijalarnining tarkib topishi xakidagi Nizomning xayotga tadbik etilishi munosabati
bilan sodir buldi. Mazkur Nizom uz faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarning
ishlab chikargan maxsuloti (ish, xizmat)ning tannarxiga kushiladigan xarajatlarning bir xilligini
ta’minlash maksadida ishlab chikilgan.
| 