|
,2. Bilogik kurashda hasharotlarning qo’llanilishi
|
| bet | 4/5 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 1,07 Mb. | | #233769 |
Bog'liq Kurs ishi2,2. Bilogik kurashda hasharotlarning qo’llanilishi.
O’rgimchaksimonlar (Arachnicia) sinfi kanalar (Acari) kenir sinfiga oid 300 dan ortiq oila vakillarining yarmidan o niqrcg’. bevosita hasharotlar va kanalar bilan bog‘liqdir. Ularning ayrim kr' bo‘g‘imoyoqlilardan harakatlanish maqsadida foydalansa, boshqalar o'rm on to'shamalari va chiriyotgan yog‘ochda hayot kechirib, mayda tuban hasharotlar va sovutli saprofag-kanalar bilan oziqlanadi. Suvda hayot kechiruvchi bo‘g‘imoyoqlilarda ko'pchilik suv kanalarining lichinkalari parazitlik, nimfa va voyaga yetgan zotlari esa yirtqichlik qiladi. Tuproqda yashovchi yirtqich gamaz kanalari (Rhodacaridae, Parasitidae va Lae/aptidae oilalari) nem atodalar bilan oziqlanishi to ‘g‘risida bir qancha m a’lum otiar yig‘ilgan. Bularning ko'pchilik qismi faqat yirtqichlik bilan hayot kechirsa, ayrimlari kemiruvchi hasharotlar va о‘rgimchakkanalagа parazitlik qilib, biologik kurashda amaliy ahamiyatga egadir. Yirtqichlardan, ayniqsa fitoseyidlar guruhi bir muncha yaxshi organilgarn O'zbekiston mevali bogiarida fitofag kanalar va hasharotlar hisobiga oziqlanuvchi 16 turdagi yirtqich kanalar (Uim asbave'’. 1997), g'o'zada esa bunday kanalarning 43 turi aniqlangan (Sizova, 1983). Keyingi yillarda yirtqich kanalarni, ayniqsa fitoseyidlar;’' o ‘rganishga qiziqish katta bo iib , hozir ularning 1200 dan ortiq turi aniqlangan. (2.2.1-rasm)
2.2.1-rasm. Trips bilan oziqlanayotgan Ambliseyus kukumeris(Ambliseyus cucumeris)
Fitoseyidlarning ko‘pchiligi g‘o'za va boshqa ekinlarda keng tarqalgan o ‘rgim chakkanalar bilan oziqlanib hayot kechiradi. natijada ularning biosenozdagi miqdorini madaniy o'simliklarga zarar keltirmaydigan darajada ushlab turishga ijobiy ta'sir korsatadi.
Filoseyidlar (Phytoseiidae) oilasi. Ular uncha yirik bolmagan (0,25—0,6 m m ) o‘lcham dagi, ovalsimon, rangsiz yoki sariq tusli yirtqichlardir. Tanasining yelka qismi bitta yirik qalqon bilan qoplangan. Fitoseyidlar biosenozda eng ko'p tarqalgan kanalar bo‘lib, o'rgim chakkana uchragan barcha stasiyalarda ko‘payadigan va turli xildagi tetranix kanalar bilan oziqlanadigan fakultativ yirtqichlar hisoblanadi. Tabiatda tarqalgan fitoseyidlarning kanaxo‘r hasharotlardan farqi shundaki, ular o‘sim!ik o'sadigan va oddiy o'rgim chakkana, qizil meva kanasi va boshqa turdagi o ‘rgimchakkanalar ko'payadigan davrdagina rivojlanmasdan, balki qishda g‘o ‘za va boshqa ekinlar vegetatsiyasidan keyin to ‘kilgan barglarda rivojlanadigan zam burug'lar sporalari, o‘simlik gullari changi va bitlari bilan ham oziqlanadi, shuning uchun ham fitoseyidlarni ham m axo‘r yirtqich deyish m um kin. 0 ‘simlik gulining changi bilan oziqlanadigan fitoseyid turi noqulay sharoitda nafaqat yashay oladi, balki bu sharoitda ko'payish xususiyatiga ham ega, bularga Amblyseius avlodining bir qancha vakillarini misol tariqasida ko‘rsatib (Vtish kifoya: Amblyseius swirskii, A. subsolidus, A. reductus, A. fmlandicus, A. andersoni va h.k. Fitoseyidlar o ‘rgimchakkanadan tashqari mayda turdagi hasharotlar bilan ham oziqlanadi.(2.2.2-rasm)
2.2.2-rasm. Oqqanot pupariysi bilan oziqlanayotgan Ambliseyus svirski (Amblyseius swirskii)
Fitoseyidlarning ayrim turlari o‘simlik bitlarini so‘rib oziqlanadigan kanalardan tashqari m ayda h asharotlar va ularning tuxumlari bilan ham oziqlanadi. Bularga Amblyseius mckenziei, A. cucumeris va boshqalar kiradi (2.2.3-rasm). Bu kanalar tamaki tripsi lichinkasi va ayrim oqqanotlar tuxumlari bilan oziqlanib, hayot kechirishi mumkin.
2.2.3-rasm. Fitofag kana bilan oziqlanayotgan Ambliseyus makkenzi (Amblyseius mackenziei — qizil tusli)
O’zbekiston sharoitida quyidagi tu rla r biologik kurashda amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, ularni g‘o‘za ekiniga-mavsumiy tarqatish mumkin. Phytoseiulus sorniger kanasi tut daraxtida, olma, qayrag‘och, tokda, g‘o ‘za dalalari uvatlaridagi o ‘tsim on o'simliklarda uchraydi. Qalin bargli o ‘sim lik la rn i afzal k o ‘radi. Bu yirtqich hayoti davom ida barcha fazalardagi o ‘rgim chakkanalarning 200 tadan o rtiq ro g in i yo‘qotadi. Harorat 28 °C gacha ko‘tarilganda va ayni vaqtda namlik 50% gacha p asay g an d a x oT aligi yana ham oshadi. Yirtqichning ko'payish xususiyati o ‘rgim chakkanadan farqli o la ro q tor gidrotermal sharoitlarda — 17—20 °C harorat va 60—80% havo nisbiy n am lig id a k o ‘paya o lish id ir. O lm ad a y irtq ic h n in g tuxum lari dastlab mart oxiri aprel boshlarida paydo bo‘ladi. 0 ‘rtacha sutkalik harorat 8,5 °C gacha p asayganda va yonigiik 10 soatgacha kam ayganda yirtqich kanalar qishlovga kiradi. U ru g la n g a n urg‘ochilar xazon ham da daraxt po‘stloqlari ostida qishlab chiqadi. Toshkent viloyatida yirtqich kana 12—17 avlod berib ko'payadi. l.Yu.Sizova (1983) aniqlashicha, yirtqich: o lja (o‘rgimchakkana) nisbati 1:10 bo‘lganda. Ph. corniger zararkunanda miqdorini zararsiz darajada ushlab turadi.
Akariform (Acariform es)lar turkum i ikkita — qizil tanlilar (Trombidiformes) va sarkoptoidlar (Sarcoptiformes) — kenja turkumlariga boiinadi. Qizil tanlilar kenja turkum i tarki4iga 50 dan ortiq oilaga mansub yirtqich kanalar kiradi. Sarkoptoidlar (Sarcoptiformes) kenja turkumiga m ansub boigan yirtqich kanalarning qizil tanalilardan farqi, ularda nafas olish a ’zolari yaxshi taraqqiy etgan, qizil tanalilarda esa nafas olish a ’zolari yaxshi taraqqiy topm agan. Bu turdagi yirtqich kanalar vakillariga gemisarkoptid va kanestrniid oilasiga mansub bo'lgan kanaXo'r yirtqichlar kiradi.
Qizil tanlilar (Trombidiidae) oilasi. Yirik va o‘rta o ‘lchamdagi (1,5—4 mm) kanalar bo‘lib, odatda, qizil rangli, tanasi keng oval shaklli, parsimon yoki shoxlangan, tukchalar bilan qoplangan. Bu unga baxm alsim on tus beradi. Stigm alari xeliseraning asosida joylashgan. Ayrim turlari umurtqalilar qoni bilan oziqlanadi, boshqalari esa bo'g'imoyoqlilar hisobiga yashaydi. Ular orasida ko'pincha lichinkalari hasharotlarda parazitlik qiluvchi, voyaga yetganlari esa hasharotlar tuxum va lichinkalari bilan oziqlanadiganlari mavjud. Jumladan, Eutrombium trigonum chigirtkalarning tabiiy kushandasi hisoblanadi va h.k.
Anistidlar (Anystidae) oilasi. Vakillari o ‘rtacha o'lcham li (0,5—1,3 mm), qizil, sariq, gunafsha tusli. Oila vakillari orasida kanalar va hasharotlarning yirtqichlari uchraydi. Keng tarqalgan tur sifatida reza meva anistisi (Anystis baccarum) ni ko'rsatish mumkin. Laboratoriya sharoitida bu yirtqich, qizil meva, oddiy o'rgimchakkana, qo'ng'ir meva va boshqa bir qancha kana va hasharotlarning turli rivojlanish stadiyalari bilan oziqlanishi qayd qilingan. Buyuk B ritaniya va K anadada olingan m a’lum otlarga ko'ra A. agilis turi ham turli kanalar, o'sim lik bitlari, mayda qurtlar, arrakashlaming kichik yoshdagi soxta qurtlari bilan oziqlanadi.
Xeyletidlar (Cheyletidae) oilasi. M ayda va o'rta o'lcham li (0,2—1,6 mm), oval, kamdan kam cho'zinchoq shaklda, sarg'ish yoki qizg'ish rangli kanalardir. K o'pchilik turlarida jinsiy polimorfizm yaxshi rivojlangan. Xeyletidlar oilasiga mansub bo'lgan yirtqich kanalar asosan zararli kanalar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi, ko'p hollarda un kanasida yirtqichlik qiladi. Ayniqsa keng tarqalgan yirtqich kana Cheyletus eruditus m a’lum sharoitlarda don saqlanadigan binolarda om bor kanalari sonini tartibga solib turadi. H indistonda Acaropsis docta kanasi don zaxirasi zararkunanda hasharotlarining tuxumlari bilan oziqlanadi. U, ayniqsa, kapr qo'n g 'izi tuxum ini xush ko'radi. Bitta urg'ochi 10 kun davom ida o 'rta c h a 19,2, erkagi esa 10,2 dona tuxum bilan oziqlanadi (Kepel, Benot, 1973).
Stigmeidlar (Stigmaeidae) oilasiga mansub bo'lgan yirtqich kanalarning o'lcham i 0,3—0,6 mm , tanasining shakli oval yoki uzunchoq oval, rangi sariq yoki qizg'ishroq. Ular o'rgimchakkanalar va mayda hasharotlar bilan oziqlanadi. Stigmeidlar oilasiga mansub bo'lgan Agistemus herbarius turini 1980—1983-yillarda I.Yu.Sizova (1983) O'zbekiston sharoitida g‘o ‘zaga zaharli kimyoviy preparatlar qo'llanilmagan dalalarda tarqatgan. Bu yirtqich g‘o ‘zada may oxirida uchraydi. Uning miqdori va samarali faoliyati g'o'zani insektoakarisidlar bilan dorilashning intensivligiga bog‘liqdir. Agistemus, asosan, o'rgimchakkana tuxumlari bilan oziqlanadi. Bitta yirtqich hayoti davomida 33 tagacha zararkunanda tuxumini va 24 taga qadar o'rgimchakkanani yo'qotishi mumkin. Beda, olma, olxo'ri, olcha, oshqovoq, bodring, g'o'za dalalarida va g'o'za ekini atrofidagi o'tlarda Pronematus ropidus yirtqich kanasi ko'p uchrasa-da, u oldingi turga nisbatan kampoq samarali. Pronematus miqdori apreldan sentabrga qadar oshib boradi. Bu yirtqich hayoti davomida 13 tagacha o'rgim chakkanani yo'qotishi mumkin. Biroq pronematusning o'zi ham undan yirik fitoseyid va anistidlar uchun ozuqa hisoblanadi.
Zararkunandalarda tabiiy kushandalik qiladigan hasharotlar bu sinfning 16 turkumi orasida tarqalgan, ammo barcha entomofaglar vakillari biologik kurashda amaliy ahamiyatga ega emas. Jumladan, ninachilar, bahorchilar, to'g'riqanotlilar, tuyasimonlar, yirikqanotlilar, buloqchilar va tangachaqanotlilar orasida yirtqichlar uchraydi. Ammo ular kam sonli yoki fakultativ xususiyatga ega bo'lgan yirtqichlar bo'lib, asosan suv hasharotlari bilan oziqlanadi. Beshiktebratarlar turkum i vakillarining foydali aham iyati ham uncha katta emas. Ular, asosan, o'sim lik bitlari, saratonlarning kichik yoshdagi lichinkalari, beshiktebratarlarning yirik lichinkalari va voyaga yetganlari esa qo'ng'izlar, to'g'riqanotlilar, arilar, asalarilar va o'rgim chaklar bilan oziqlanadi. Ularni o'simliklar biologik himoyasida qo'llashdagi urinislilar yetarli natija bermagan. Shunday qilib, entom ofag va akarifag sifatida amaliy aham iyatga ega bo'lgan quyidagi 8 ta turkum: quloqkovlagichlar, yarimqattiqqanotlilar, tripslar, qo'ng'izlar, yelpig'ichqanotlilar, to'rqanotlilar, pardasimonqanotlilar va ikkiqanotlilami ko'rsatish mumkin. Bunda parazit hasharotlar to'rqanotlilardan tashqari to'liq o'zgaruvchi turkumlarda uchraydi.
|
| |
