O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALARI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
1-BOSQICH TT 11-23 (S) GURUH TALABASINING
“FALSAFA” fanidan
MUSTAQIL ISHI 4
Bajardi:
Xushmurodov.Muhammadali
QARSHI – 2023
4-mustaqil ish
Reja:
1. Barqaror taraqqiyotni ta’minlashda globallashuvning ijobiy va
salbiy yo‘nalishlari. Global muammolarning mezonlari va
darajalari.
2. Pandemiya - XXI asrning global muammosi va uning oqibatlari.
Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha xalqaro qonunlar va
qarorlarning O‘zbekistonda ratifikatsiya qilishning ahamiyati,
iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy-huquqiy mexanizmlari.
3. Mantiq tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi fan sohasi
sifatida.
4. Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari.
Falsafa nafaqat insonning azaliy muammolari va g‘am-tashvishlarini,
balki uning so‘nggi yillarda fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida tobora jadalroq
sur’atlarda, shu jumladan dunyo miqyosida o‘zgarayotgan real hayoti kundalik
amaliyotini ham aks ettiradi. SHu munosabat bilan yuzaga
kelayotgan yangi
hodisalar
, g‘ayrioddiy qiyinchiliklar va alohida sharoitlar olimlarning ham,
faylasuflarning
ham
e’tiborini
tortmoqda.
Bunda falsafaning fandan ustunligi shundaki – u o‘z xulosalarida tafsilotlar va
muayyan dalillarga mahkam yopishib olmaydi, ayrim, uzuq-yuluq va o‘tkinchi
narsalarni osongina chetlab o‘tadiki, bu unga asosiy e’tiborni
ishning mohiyatiga
qaratish
, rivojlanishning eng muhim omillari va asosiy jarayonlarini qayd etish
imkonini beradi. Falsafaning mazkur fazilatlari insonning ijtimoiy munosabatlar
tizimida yoki «jamiyat-tabiat» tizimida yuzaga kelayotgan murakkab, kompleks
vazifalarni hal qilishga majbur bo‘layotgan hozirgi sharoitlarda alohida ahamiyat
kasb etadi. SHu munosabat bilan falsafiy tahlilning, muhim narsalarni
ikkinchi
darajali narsalardan
, qonuniy narsalarni tasodifiy narsalardan farqlash, tarixiy
rivojlanishda ob’ektiv jarayonlarning sub’ektiv omillardan farqi kabi usullari va
metodlari hozirgi zamonda insoniyat duch kelgan olamshumul muammolarni
nazariy anglab etish va amalda bartaraf etish uchun ayniqsa muhim ahamiyat kasb
etadi.
Hozirgi davr haqida aniqroq tasavvur hosil qilish uchun XX asr boshigacha jahon
tarixi asosan mustaqil rivojlangan va bir-biriga jiddiy ta’sir ko‘rsatmagan
sivilizatsiyalardan iborat bo‘lganini nazarda tutish muhimdir. Hozirgi zamonda
dunyo so‘nggi yuz yillik ichida yuz bergan jamiyat hayoti barcha jabhalarining faol
integratsiyalashuvi natijasida sezilarli darajada o‘zgardi va yaxlit bir butun
organizmga aylandi. Buning oqibati o‘laroq, ayrim xalqlar va butun insoniyatning
ijtimoiy ongida global jarayonlar va ularning ta’sirida yuzaga kelgan umumiy
(dunyo miqyosidagi) muammolar bilan belgilangan jiddiy o‘zgarishlar yuz bera
boshladi. Jahon hamjamiyati o‘z rivojlanishining yangi bosqichiga qadam qo‘ygani,
u avvalgi bosqichlardan nafaqat o‘zgarishlar miqyosi, balki faollik darajasi va
universal
xususiyati
bilan
ham
farq
qilishi
ayon
bo‘ldi.
Bu o‘zgarishlarning butun majmui, shuningdek ularning sabablari 1990-yillarda
globallashuv (lot. globus – er kurrasi) deb nomlandi. Globallashuv jamiyat
hayotining turli jabhalarida butun Er sayyorasi uchun yagona bo‘lgan
tuzilmalar
,
aloqalar va munosabatlarning shakllanishi, universallashuv jarayonidir. SHuningdek
globallashuv global makonning tutashligi, yagona jahon xo‘jaligi, umumiy ekologik
o‘zaro
aloqadorlik
, global kommunikatsiyalar va shu kabilar bilan tavsiflanadi.
Jahon rivojlanishining eng yangi tendensiyalarini anglab etish borasidagi ko‘p sonli
sa’y-harakatlar globallashuv jarayonlarining mohiyati, tendensiyalari va sabablarini,
ular ta’sirida yuzaga kelayotgan global muammolarni aniqlash va bu jarayonlarning
oqibatlarini anglab etishga qaratilgan fanlararo ilmiy tadqiqotlar sohasi –
globalistika paydo bo‘lishiga olib keldi. Kengroq ma’noda «globalistika» atamasi
globallashuvning turli jihatlari va
global muammolarga oid ilmiy
, falsafiy, madaniy
va amaliy tadqiqotlarni,
jumladan ularning natijalarini
, shuningdek ularni ayrim
davlatlar darajasida ham, xalqaro miqyosda ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
jabhalarda amalga joriy etish borasidagi amaliy faoliyatni ifodalash uchun
qo‘llaniladi.
Global muammolar – umumbashariy hayot va taraqqiyot bilan bogʻliq
hozirgi zamon muammolari. Ular jumlasiga jahon termoyadro urushining oldini
olish, xalqaro terrorchilikka qarshi kurash va barcha xalqlar uchun tinchlikni
taʼminlash; rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyot darajasidagi tafovutni bartaraf etish, ochlik, qashshoqlik va savodsizlikni
tugatish,
rivojlanayotgan
mamlakatlarda aholining tez surʼatlar bilan
koʻpayayotganligini tartibga solish, atrof muhit halokatli tarzda ifloslanib
borayotganligining oldini olish; insoniyatni kerakli resurslar – oziq-ovqat, sanoat
xomashyosi, energiya manbalari bilan taʼminlash, fan va texnika taraqqiyoti salbiy
oqibatlarga olib kelishiga yoʻl qoʻymaslik kabilar kiradi. Global muammolar avvalo
jahonda kechayetgan iqtisodiy, ijtimoiysiyosiy, harbiy, ilmiy-texnologik, ijtimoiy-
madaniy jarayonlarning umumbashariy ahamiyat kasb etishi natijasida yuzaga keldi.
Global muammolarlarni 4 guruxga ajratish mumkin: 1) xalqaro siyosiy
munosabatlarda vujudga kelgan global muammolar – jahonda rivojlangan, rivojlanib
kelayotgan va qoloq mamlakatlarning mavjudligi. Hoz. kunda jahon siyosiy
tartibotini belgilashda dunyodagi 7 rivojlangan mamlakatning mavqei katta. Bu
mamlakatlar bilan qoloq mamlakatlar orasidagi tafovut gʻoyat kuchaydi. Taraqqiy
qilgan mamlakatlarda demokratik qadriyatlar rivojlangan boʻlsa, qoloq
mamlakatlarda avtoritarizm, demokratiyaga zid boʻlgan ijtimoiy munosabatlar avj
oldi, xalqaro xavfsizlikka qarshi tahdidlar paydo boʻldi. Buni terrorchilik,
ekstremizm koʻrinishlari vujudga kelganligi tasdiqlaydi; 2) xalqaro iqtisodiy
munosabatlarda paydo bulga n global muammolar – jahon xoʻjalik tizimi vujudga
kelib, unda asosan iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar ustunligi qaror topdi.
Iqtisodiyoti haddan tashqari rivojlangan mamlakatlar, transnatsional korporatsiyalar
jahon iqtisodiyotini boshqarayotgan bir paytda, ikkinchi tomonda ularga karam,
iqtisodiyoti juda ham past darajadagi mamlakatlar mavjuddir. Jahonda iqtisodiy va
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot yutuqlariga qaramasdan boy va kambagal mamlakatlar
oʻrtasidagi farq oʻsib bormoqsa. 20-asr oxirida rivojlangan mamlakatlar jahon yalpi
milliy mahsulotining 86 %ini ishlab chiqargan boʻlsa, kambagʻal davlatlar atigi
1 %ni ishlab chiqardi. Ayrim mamlakatlar rivojlangan davlatlardan juda katta
miqdorda qarzga botdi. Natijada ular siyosiy jihatdan mustaqil boʻlsada, iqtisodiy
jihatdan rivojlangan mamlakatlarga qaramdir. Jahon iqti-sodiy munosabatlaridagi
globalla-shuvning salbiy oqibatlari ham mavjud. Mas, milliy bozorni siqib qoʻyadi,
ishsizlikni, fermerlarning sinishini kuchaytiradi. Bu globalla-shuvga qarshi
harakatni keltirib chiqardi – Yevropaning bir necha shaharlarida norozilik
namoyishlari boʻlib oʻtdi. Global iqtisodiy jarayonlar jahon miqyosida harakat
qiluvchi moliyaviy-iqtisodiy jinoiy guruhlarini vujudga keltirdi; 3) ijtimoiy sohada
vujudga kelgan global muammolar – jahon aholisi muttasil koʻpayib borishi
natijasida Osiyo va Afrika mamlakatlarida oziq-ovqat, ichimlik suv tanqisligi
kuchayib, bu hol boshqa mamlakatlarda ham kuzatilayotgani, jahon aholisining
muayyan qismi ocharchilikni boshdan kechirayotgani, savodsiz ekanligi, axborot-
texnologiya va umuman fan-texnika inqilobi samaralaridan bahramand emasligi,
butun insoniyatga xavf tugʻdiruvchi kasalliklar (masalan, OITS) tez
tarqalayotganligi shunday muammolar sirasiga kiradi; 4) inson va tabiat oʻrtasidagi
munosabatlarning buzilishi natijasida vujudga kelgan global muammolar – ular
qatoriga dengiz va suv havzalarining bulgʻanishi, oʻrmon maydonlarining tobora
qisqarishi, atmosfera ozon qatlamining yoʻqolib borishi kabilar kiradi. Xatarli
kimyoviy moddalarning haddan tashqari koʻp ishlatilishi natijasida qishloq
xoʻjaligida ekin ekiladigan yerlarning katta qismi yaroqsiz holatga kelish xavfi
kuchaydi. Sobiq SSSRda qishloq xoʻjaligi sohasida texnokratik siyosat yuritilishi
oqibatida Orol dengizi suvi kamayib, gʻoyat mushkul ekologik muammolarni
keltirib chiqardi. Global muammolarga qarshi kurashda jahon hamjamiyatini
birlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.
Karimov oʻz asarlarida, turli xalqaro anjumanlarda soʻzlagan nutqlarida Markaziy
Osiyoda global muammolarning kelib chiqish sabablari va ularni bartaraf etish
yoʻllarini koʻrsatib berdi, bu muammolarni hal qilish xalqaro xavfsizlik va
barqarorlikni taʼminlashning muhim sharti ekanligiga jahon jamoatchiligi eʼtiborini
qaratdi.
Xalqaro valyuta jamg‘armasining (XVJ) joriy yil birinchi yarmida
koronavirus pandemiyasi kengayishining to‘xtatilishi va ikkinchi yarim yildan
boshlab iqtisodiy faollikning bosqichma-bosqich tiklanishi bo‘yicha taxminlariga
asoslangan bazaviy prognozlariga ko‘ra, 2020 yilda jahon iqtisodiyoti 3 foizga
qisqarishi kutilmoqda.
2019 yilning noyabr-dekabr oylarida Xitoy Xalq Respublikasining Uxan
shahrida paydo bo‘lgan koronavirus pandemiyasining jahon miqyosida keng
tarqalishi global inqirozni vujudga keltirdi. Bu jahon inqirozlaridan turli jihatlari
bilan farq qilib, iqtisodiyotga salbiy ta’siri juda kuchliligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy
tilda aytadigan bo‘lsak, bu pandemiya yalpi talab va yalpi taklifga, makroiqtisodiy
barqarorlikka tashqi “zarba” bo‘lib, oldingi iqtisodiy inqirozlardan ko‘lami va zarari
jihatidan katta farq qiladi. Qisqa vaqt ichida COVID-19’ning global miqyosda keng
tarqalishi deyarli barcha davlatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Shuningdek, virusning ta’sir ko‘lami kengayishda davom etmoqda.
Koronavirus pandemiyasigacha bo‘lgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish
Tadqiqotlar natijasi shundan dalolat beradiki koronavirus pandemiyasi
boshlangunga qadar jahon iqtisodiyoti va milliy iqtisodiyotlarda ijobiy siljishlar,
barqaror rivojlanish alomatlari kuzatilgan. Oxirgi yillarda jahon iqtisodiyotida
iqtisodiy o‘sishning sur’ati o‘rtacha 3 foiz atrofida bo‘lsa, uning yuqori sur’atlari:
Xitoy;
Tojikiston;
Armaniston;
O‘zbekistonda.
past sur’atlari:
AQSh;
Buyuk Britaniya;
Rossiya Federatsiyasida kuzatilgan.
Jahon iqtisodiyotining yalpi daromadi 2019 yilda 84,5 trillion AQSh
dollarni, shu jumladan:
AQSh 20,6 trillion dollar (ulushi 24,4 foiz);
Xitoy Xalq Respublikasi 13,1 trillion dollar (ulushi 15,6%);
Germaniya 3,9 trillion dollar (4,6%);
Buyuk Britaniya 2,8 trillion dollar (3,3%);
Rossiya va Janubiy Koreya 1,5 trillion dollari (1,9%)ni tashkil etilishini 1-
rasmda ko‘rishimiz mumkin.
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida inson o’z fikrini asoslashda qonunlar,
aksiomalar, tamoyil, qoidalarda ifodalangan butun insoniyat tajribasiga murojaat
qiladi. Ilmiy qonun va aksiomalarning chinligi insoniyat tajribasida isbotlangan,
shuning uchun qayta tasdiq talab etmaydi. Shu sababli bu qonun va aksiomalar
doirasiga kiruvchi alohida holatlarni qayta isbotlash zarurati yo’q. Fan-texnika
yutug’iga asoslanib biz har qanday hodisani tajribada sinab tasdiqlamaymiz. Demak,
har qanday fikrning yetarli
asosi avval isbotlangan
, hamda undan mantiqan
yuqoridagi fikr kelib chiqadigan chin fikr hisoblanadi. Agar A mulohazaning
chinligidan V mulohazaning chinligini kelib chiqsa A mulohaza V mulohaza uchun
asos bo’ladi. Oqibatning asosga bog’liqligi ob'ektiv borliqning tafakkurda in'ikosi
hisoblanadi, shu jumladan xodisalar o’rtasidagi sabab – oqibat aloqadorligi ham.
Lekin bu in'ikos bevosita bo’lmaydi. Ba'zi hollardagina mantiqiy asos hodisalar
sababi bilan mos kelishi mumkin. Ko’p hollarda esa bunday bo’lmaydi ham. Shu
sababli asos bilan natija o’rtasidagi bog’liqlikni sabab-oqibat bog’lanishidan faqlash
lozim.
Asoslilik – mantiqiy tafakkurning muhim xususiyatlaridandir. Barcha holatlarda biz
ma'lum bir fikrni bildirganda, suhbatdoshlarimizni ishontirishga harakat qilganda
shu fikrni chinligini isbotlash uchun yetarli asoslar keltiramiz. Fan har doim ilgari
surilgan g’oya va ta'limotlarni isbotlab beradi. Agar shu g’oya ta'limotlarni isbotlash
uchun yetarli asos bo’lmasa u chin deb qabul qilinmaydi. Din esa o’z aqida va
ta'limotlarini hech qachon tajribada isbotlab bermaydi. Ularga ishonish diniy
e'tiqodni
o’zidan
kelib
chiqadi
Mantiqdagi yetarli asos qonuni har xil irimlarni ham oqlamaydi. Masalan, yo’lda
ketayotgan kishini yo’lini qora mushuk kesib o’tsa, go’yoki uni falokat kutishi bu
uydirma hisoblanadi. Bunday irimlar ko’p hollarda tasodiflarga asoslanadi.
Etarli asos qonuni muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Formal mantiq
qonunlari (tafakkur qonunlari) fikrlash jarayonida demak fikrimizning aniq, izchil,
ziddiyatsiz, asosli bo’lishini ta'minlar ekan. Ularni har biri bir-biri bilan uzviy
bog’liq. Ulardan uzluksiz foydalanish kundalik turmush tarzida ham mulohazalarni
chin bo’lishi
uchun xizmat qiladi
Ilmiy va amaliy faoliyat davomida har doim muhokamada ishtirok etuvchi
tushunchalarni mazmuni va mohiyatini ochish ehtiyoji paydo bo’ladi.
Tushunchaning mazmunini ochishga qaratilgan mantiqiy amal tushunchani ta'riflash
(definitsiya) deyiladi. Tushunchalarni ta'riflash aniqlanuvchi, ya'ni mazmuni ochib
berilishi lozim bo’lgan tushuncha hamda aniqlovchi – aniqlanuvchi tushunchaning
mazmunini ochib beruvchi tushunchalardan iborat bo’lgan qismlardan tashkil
topadi. Masalan: “O’zbekiston Markaziy Osiyoda joylashgan suveren respublika”.
Bunda “O’zbekiston ”
aniqlanuvchi qism
, “Markaziy Osiyoda joylashgan suveren
respublika” esa aniqlovchi qism hisoblanadi. Mantiqda ta'riflashning ikki turi: real
va nominal ta'rif mavjud. Nominal ta'rif yordamida predmetni ta'riflovchi ifodalar
yangi terminlar bilan almashtiriladi hamda uning ma'nosi aniqlanadi. Masalan:
“Gnoseologiya” grekcha so’z bo’lib “gnosis”-bilish, “logos”-nazariya, ya'ni bilish
nazariyasi, bilish to’g’risidagi ta'limot ma'nolarini anglatadi. Real ta'rifda
predmetning muhim belgilari aniqlanadi. Masalan, “Gnoseologiya –
bilishning
tabiati va imkoniyatlari
, inson bilimining voqelikga munosabatini
o’rganuvchi, bilimning haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash yo’llari va usullari
to’g’risidagi falsafiy ta'limotdir”_. Real ta'rif aniq ko’rinishida predmetlarning
muhim belgilari to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilsa, noaniq real ta'rifda esa
tushunchaning
mazmuni
yordamchi
vositalar
orqali
ochib
beriladi.
Aniq real ta'rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini ko’rsatish
orqali
ta'riflash,
2)
genetik
ta'rif.
Yaqin jinsi va turini ko’rsatish orqali ta'riflashning birinchi qismida tushunchaning
yaqin jinsi topiladi va ikkinchi qismda aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga
kiruvchi boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi. Masalan, “mantiq
tafakkur
shakllari
, usullari va qonunlarini o’rganuvchi fandir”. Bunda “fan”
“mantiq” tushunchasining yaqin jins belgisi bo’lsa, “tafakkur shakllari, usullari va
qonunlarini o’rganishi” tur belgisi hisoblanadi. Yaqin jinsi va turini ko’rsatish orqali
ta'riflashning qo’yidagi simvollar bilan ifodalanadi: AqVs, bu yerda A –
ta'riflanuvchi tushuncha, Vs – ta'riflovchi tushuncha (V–jins belgi, s – tur belgi).
Genetik (yunoncha “genesis” so’zidan olingan bo’lib “kelib chiqish”, “manba”
degan ma'nolarni bildiradi) ta'rifda aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u
ifodalayotgan
predmetning kelib chiqishi
, shakllanishini ko’rsatish orqali ochib
beriladi. Masalan, “suv vodorod va kislorodning kimyoviy birikmasidir”.
Ta'riflashning
qo’yidagi
qoidalari
mavjud:
a) ta'rif teng hajmli bo’lishi kerak, ya'ni aniqlanuvchi tushuncha bilan aniqlovchi
tushuncha hajmi teng bo’lishi kerak. Masalan, “Talaba – oliy o’quv yurtida
o’qiydigan kishi” – teng hajmli ta'rif, “Talaba – o’qiydigan kishi” – keng hajmli
tushuncha, “Talaba – pedagogika institutida o’qiydigan kishi” –
tor hajmli
tushuncha
;
b) ta'rif aniq bo’lishi kerak. Bunda obrazli iboralar, mazmuni noaniq so’zlar
ishlatilmasligi lozim. Masalan, “Materializm – idealizmga qarama-qarshi bo’lgan
falsafiy ta'limot” – ta'rif aniq emas. Chunki “idealizm” tushunchasining o’zi ta'rifga
muhtoj;
c) ta'rif aylanma bo’lmasligi lozim. Aylanma ta'rif berishda aniqlovchi
tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o’ziga
murojaat etiladi. Tavtologiya ham mana shu qoidaning buzilishi natijasida sodir
bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun
foydalanilgan bo’ladi. Masalan, “Materialist – materialistik dunyoqarashga ega
bo’lgan
kishi”
–
ta'rif
aylanma
shaklda
;
d) ta'rif iloji boricha inkor shaklida bo’lmasligi lozim. Agar shunday ta'rif berilsa
predmetga xos belgi o’rniga unda yo’q belgi ko’rsatiladi. Masalan, “Norma – hukm
emas”. Biroq musbat tushunchalarni ta'riflashga bu qoida ta'luqli emas. Masalan,
“E'tiqodsiz – ma'lum bir o’z qarash, maqsad va printsiplariga ega bo’lmagan kishi”.
Bilish jarayonida ta'riflashga o’xshash usullardan ham foydalaniladi va ularga
qo’yidagilar
kiradi:
a) tushunchani unga qarama-qarshi bo’lgan tushucha orqali ta'riflash. Bu usul bilan
odatda kategoriyalarning mazmuni ochib beriladi. Masalan, “Oqibat – sababning
natijasidir”;
b) tasvirlash usulida tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba'zi
tashqi
belgilarini
ko’rsatish
orqali
aniqlanadi;
c) tavsiflash yordamida esa predmetning ba'zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari
ko’rsatiladi.
d) tafovutlas e) ostensiv ta'riflashda predmetni ko’rsatish (demonstratsiya) orqali
uning muhim belgilari aniqlanadi.Tushunchani bo’lish deb unda aks etgan
predmetlarni hajmini fikran ayrim guruhlarga ajratish orqali ularni aniqlashga
aytiladi. Bo’lish tarkibi bo’linuvchi tushuncha (hajmi aniqlanuvchi tushuncha),
bo’lish asosi (predmetning tushunchada fikr qilinadigan birorta umumiy belgisi) va
bo’lish a'zolaridan (bo’lish natijasida hosil qilinadigan tur tushunchalardan) tashkil
topgan. Bo’linuvchi tushuncha –
jins tushuncha
, bo’lish a'zolari – tur tushuncha
bo’ladi. Masalan, “Ta'lim tizimi (bo’linuvchi tushuncha) bosqichiga (bo’lish asosi)
maktabgacha ta'lim, o’rta ta'lim, o’rta maxsus ta'lim, oliy ta'lim, oliy ta'limdan
keyingi
ta'lim
(bo’lish
a'zolari)ga
kiradi”.
Bo’lishning ikkita turi mavjud: 1) asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lish
va
2)
dixotomik
bo’lish.
Asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lishda bo’linuvchi tushunchaning
ma'lum bir belgisi asos qilib olinadi va uning o’zgarishlariga qarab tushuncha uni
tashkil etgan predmetlar guruhiga ajratilib chiqiladi. Masalan, “Tushunchalar
hajmiga ko’ra yakka, umumiy, ayiruvchi, to’plovchi, chegaralangan va
chegaralanmaganga
bo’linadi”.
Dixotomik bo’lishda bo’linuvchi tushuncha o’zaro zid bo’lgan ikkita tur
tushunchaga ajratiladi. Masalan: “o’quvchilar” “a'lochi” va “a'lochi emas”larga
ajratiladi. Dixotomik bo’lishda bo’linuvchi tushunchaning barcha turlari ko’rsatib
o’tilmasdan, kerakligi ajratiladi va qolganlari zid bo’lgan tushunchaga
birlashtiriladi. Lekin bunda inkor tushunchaning hajmi noaniq bo’ladi.
Ilmiy va amaliy faoliyat davomida har doim muhokamada ishtirok etuvchi
tushunchalarni mazmuni va mohiyatini ochish ehtiyoji paydo bo’ladi.
Tushunchaning mazmunini ochishga qaratilgan mantiqiy amal tushunchani ta'riflash
(definitsiya) deyiladi. Tushunchalarni ta'riflash aniqlanuvchi, ya'ni mazmuni ochib
berilishi lozim bo’lgan tushuncha hamda aniqlovchi – aniqlanuvchi tushunchaning
mazmunini ochib beruvchi tushunchalardan iborat bo’lgan qismlardan tashkil
topadi. Masalan: “O’zbekiston Markaziy Osiyoda joylashgan suveren respublika”.
Bunda “O’zbekiston ”
aniqlanuvchi qism
, “Markaziy Osiyoda joylashgan suveren
respublika” esa aniqlovchi qism hisoblanadi. Mantiqda ta'riflashning ikki turi: real
va nominal ta'rif mavjud. Nominal ta'rif yordamida predmetni ta'riflovchi ifodalar
yangi terminlar bilan almashtiriladi hamda uning ma'nosi aniqlanadi. Masalan:
“Gnoseologiya” grekcha so’z bo’lib “gnosis”-bilish, “logos”-nazariya, ya'ni bilish
nazariyasi, bilish to’g’risidagi ta'limot ma'nolarini anglatadi. Real ta'rifda
predmetning muhim belgilari aniqlanadi. Masalan, “Gnoseologiya – bilishning
tabiati va imkoniyatlari, inson bilimining voqelikga munosabatini o’rganuvchi,
bilimning haqiqiyligi va ishonchliligini aniqlash yo’llari va usullari to’g’risidagi
falsafiy ta'limotdir”_. Real ta'rif aniq ko’rinishida predmetlarning muhim belgilari
to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilsa, noaniq real ta'rifda esa tushunchaning mazmuni
yordamchi
vositalar
orqali
ochib
beriladi.
Aniq real ta'rifning ikkita asosiy turi mavjud: 1) yaqin jinsi va tur belgisini ko’rsatish
orqali
ta'riflash,
2)
genetik
ta'rif.
Yaqin jinsi va turini ko’rsatish orqali ta'riflashning birinchi qismida tushunchaning
yaqin jinsi topiladi va ikkinchi qismda aniqlanuvchi tushunchaning shu jinsga
kiruvchi boshqa tur tushunchalardan farqi aniqlanadi. Masalan, “mantiq
tafakkur
shakllari
, usullari va qonunlarini o’rganuvchi fandir”. Bunda “fan”
“mantiq” tushunchasining yaqin jins belgisi bo’lsa, “tafakkur shakllari, usullari va
qonunlarini o’rganishi” tur belgisi hisoblanadi. Yaqin jinsi va turini ko’rsatish orqali
ta'riflashning qo’yidagi simvollar bilan ifodalanadi: AqVs, bu yerda A –
ta'riflanuvchi tushuncha, Vs – ta'riflovchi tushuncha (V–jins belgi, s – tur belgi).
Genetik (yunoncha “genesis” so’zidan olingan bo’lib “kelib chiqish”, “manba”
degan ma'nolarni bildiradi) ta'rifda aniqlanuvchi tushunchaning mazmuni u
ifodalayotgan predmetning kelib chiqishi, shakllanishini ko’rsatish orqali ochib
beriladi. Masalan, “suv vodorod va kislorodning kimyoviy birikmasidir”.
Ta'riflashning
qo’yidagi
qoidalari
mavjud:
a) ta'rif teng hajmli bo’lishi kerak, ya'ni aniqlanuvchi tushuncha bilan aniqlovchi
tushuncha hajmi teng bo’lishi kerak. Masalan, “Talaba – oliy o’quv yurtida
o’qiydigan kishi” – teng hajmli ta'rif, “Talaba – o’qiydigan kishi” – keng hajmli
tushuncha, “Talaba – pedagogika institutida o’qiydigan kishi” –
tor hajmli
tushuncha
;
b) ta'rif aniq bo’lishi kerak. Bunda obrazli iboralar, mazmuni noaniq so’zlar
ishlatilmasligi lozim. Masalan, “Materializm – idealizmga qarama-qarshi bo’lgan
falsafiy ta'limot” – ta'rif aniq emas. Chunki “idealizm” tushunchasining o’zi ta'rifga
muhtoj;
c) ta'rif aylanma bo’lmasligi lozim. Aylanma ta'rif berishda aniqlovchi
tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi tushunchaning o’ziga
murojaat etiladi. Tavtologiya ham mana shu qoidaning buzilishi natijasida sodir
bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi tushunchadan uning mazmunini ochish uchun
foydalanilgan bo’ladi. Masalan, “Materialist – materialistik dunyoqarashga ega
bo’lgan
kishi”
–
ta'rif
aylanma
shaklda;
d) ta'rif iloji boricha inkor shaklida bo’lmasligi lozim. Agar shunday ta'rif berilsa
predmetga xos belgi o’rniga unda yo’q belgi ko’rsatiladi. Masalan, “Norma – hukm
emas”. Biroq musbat tushunchalarni ta'riflashga bu qoida ta'luqli emas. Masalan,
“E'tiqodsiz – ma'lum bir o’z qarash, maqsad va printsiplariga ega bo’lmagan kishi”.
Bilish jarayonida ta'riflashga o’xshash usullardan ham foydalaniladi va ularga
qo’yidagilar
kiradi:
a) tushunchani unga qarama-qarshi bo’lgan tushucha orqali ta'riflash. Bu usul bilan
odatda kategoriyalarning mazmuni ochib beriladi. Masalan, “Oqibat – sababning
natijasidir”;
b) tasvirlash usulida tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba'zi
tashqi
belgilarini
ko’rsatish
orqali
aniqlanadi;
c) tavsiflash yordamida esa predmetning ba'zi bir munosabatdagi muhim tur belgilari
ko’rsatiladi.d)
tafovutlash
e) ostensiv ta'riflashda predmetni ko’rsatish (demonstratsiya) orqali uning muhim
belgilari
aniqlanadi.
Tushunchani bo’lish deb unda aks etgan predmetlarni hajmini fikran ayrim
guruhlarga ajratish orqali ularni aniqlashga aytiladi. Bo’lish tarkibi bo’linuvchi
tushuncha (hajmi aniqlanuvchi tushuncha), bo’lish asosi (predmetning tushunchada
fikr qilinadigan birorta umumiy belgisi) va bo’lish a'zolaridan (bo’lish natijasida
hosil qilinadigan tur tushunchalardan) tashkil topgan. Bo’linuvchi tushuncha –
jins
tushuncha
, bo’lish a'zolari – tur tushuncha bo’ladi. Masalan, “Ta'lim tizimi
(bo’linuvchi tushuncha) bosqichiga (bo’lish asosi) maktabgacha ta'lim, o’rta ta'lim,
o’rta maxsus ta'lim, oliy ta'lim, oliy ta'limdan keyingi ta'lim (bo’lish a'zolari)ga
kiradi”.
Bo’lishning ikkita turi mavjud: 1) asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lish
va
2)
dixotomik
bo’lish.
Asos bo’lgan belgining o’zgarishiga qarab bo’lishda bo’linuvchi tushunchaning
ma'lum bir belgisi asos qilib olinadi va uning o’zgarishlariga qarab tushuncha uni
tashkil etgan predmetlar guruhiga ajratilib chiqiladi. Masalan, “Tushunchalar
hajmiga ko’ra yakka, umumiy, ayiruvchi, to’plovchi, chegaralangan va
chegaralanmaganga
bo’linadi”.
Dixotomik bo’lishda bo’linuvchi tushuncha o’zaro zid bo’lgan ikkita tur
tushunchaga ajratiladi. Masalan: “o’quvchilar” “a'lochi” va “a'lochi emas”larga
ajratiladi. Dixotomik bo’lishda bo’linuvchi tushunchaning barcha turlari ko’rsatib
o’tilmasdan, kerakligi ajratiladi va qolganlari zid bo’lgan tushunchaga
birlashtiriladi. Lekin bunda inkor tushunchaning hajmi noaniq bo’ladi.
Tushunchani
bo’lishning
qo’yidagi
qoidalari
mavjud:
a) bo’lish teng hajmli bo’lishi, ya'ni bo’lish a'zolari hajmlarining yig’indisi
bo’linuvchi tushuncha hajmiga teng bo’lishi kerak. Masalan, “Tafakkur shakllari
tushuncha, hukm va xulosa chiqarishga bo’linadi” – bo’lish teng hajmli, “Tafakkur
shakllari tushuncha va hukmga bo’linadi” – bo’lish
teng hajmli emas
, chunki bo’lish
a'zosi
bo’lgan
xulosa
chiqarish
tushirib
qoldirilgan;
b) bo’lish bir asos bo’yicha amalga oshirilishi lozim, ya'ni asos qilib olingan belgi
bo’lish davomida boshqa belgi bilan almashtirilmasligi lozim. Masalan, “Dinlar
xudolariga qarab ko’pxudolik (politeistik) va yakkaxudolik (monoteistik) dinlarga
bo’linadi”. Agar shu holatda dinlarni ko’pxudolik (politeistik), yakkaxudolik
(monoteistik) va jaxon dinlariga bo’lsak yuqoridagi qoida buziladi;
c) bo’lish a'zolari hajmi bo’yicha
bir-birini istisno qilishi
, ya'ni ular birga bo’ysunish
munosabatidagi tushunchalar bo’lishi kerak. Bu holatda bir asos bo’yicha
bo’linayotgan tushunchaning bo’lish a'zolari hajmiga ko’ra bir-birini istisno qilishi
lozim. Masalan, “Kishilarni ma'lumotiga ko’ra o’rta ma'lumotli, o’rta-maxsus
ma'lumotli va oliy ma'lumotlilarga bo’lishda uning a'zolari bir-birini istisno qilib
kelmoqda. Agar biz talabalarni birinchi kursda o’qiydiganlar, tarix fakulteti
talabalari va sirtqi bo’lim talabalariga bo’lsak yuqoridagi qoida buzilgan bo’ladid)
bo’lish uzluksiz holda amalga oshirilishi, ya'ni jins tushunchaga eng yaqin bo’lgan
bir tartibdagi tur tushunchalar olinmog’i lozim. Masalan, “Fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquqlari shaxsiy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy huquqlarga
bo’linadi”. “Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari ijtimoiy-iqtisodiy, saylash va
saylanish huquqlariga bo’linadi” desak bo’lish uzluksiz bo’lmaydi. Sababi
fuqarolarning saylash va saylanish huquqi siyosiy huquqlarga kiradi.
Klassifikatsiya tushunchalarni bo’lishning alohida turi bo’lib, predmetlarni ma'lum
bir
sinflarga ajratishdan iborat
, unda har bir sinf boshqalariga nisbatan o’zining aniq
va qat'iy o’rniga ega. Klassifikatsiyadan maqsad bilimlarni sistemalashtirishdir.
Klassifikatsiyalashda bo’lish turlaridan farqli ravishda tushunchaning bo’lish
a'zolari ham o’z navbatida bo’linadi. Biologiyada hayvonlarning tiplarini bo’lish
klassifikatsiyaga misol bo’la oladi. Mantiqda tabiiy va sun'iy klassifikatsiyalari
farqlanadi. Tabiiy klassifikatsiyada bo’lish asosi qilib predmetlarning birorta muhim
belgisi olinadi. Sun'iy klassifikatsiyada esa predmetlarning biron-bir umumiy belgisi
asos qilib olinadi
| 