5.2. Motiv muomalasi va uning yechimiga doir mulohazalar Sobiq sovet psixologiyasi motivlar muammosini dialektik materializm
prinsplariga asoslanib tadqiqodlangan. Bu esa eng avvalo motivlar tizimi inson
shayoti va faoliyatiga murakkab tuzilgan boshqaruvchisi (regulyatori) sifatida
tushunishni bildiradi. Mazkur yo’nalishga daxldor psixologlar o’rtasida shaxsning
faolligi, ongning faolligi shaqidagi g’oyalar keng tarqalgan. Jumladan,
S.L.Rubinshteyn motivlashgan tizimning inson borliqni aks ettirishdagi asosiy
rolini ko’rsatib, shunday mulohazalarni ta'kidlab o’tadi: birinchi bo’lib kuzatish
ob'ektlari emas, balki eshtiyoj ob'ektlari va inson xatti-harakatlari beriladi.
Motivlashgan ustanovkalarning faollikka oid o’ziga xosligi ham shunday tuzilgan
va u o’zi xoshlagan borliqning elementi va holatini belgilashga xizmat qiladi.
Ularning fikricha, tashqi olamga munosabatning faol motivasion xususiyatini
ko’rsatib o’tishning o’zi kifoya. S.L.Rubinshteyn "ong-bu faqatgina aks etish
emas, balki insonning tashqi mushitga nisbatan munosabati hamdir" deb yozadi.
Motivlarning tuzilishi bilan bevosita borliq ongning bosqichli tuzilishi
muammosi psixologlar tomonidan tezkorlik bilan shal qilish, yechish, tekshirish,
tadqiq etish zarur bo’lgan dolzarb masalaga aylanib bormoqda.
S.L.Rubinshteyn ongning rolini ko’rsatish bilan bir qatorda psixikaning
ko’pqirraliligi nuqtai nazaridan turli bosqichlarda ruhiy jarayonlarning vujudga
kelishi, kechishi holatlarini tushuntirib berishga erishgan. Har qanday shaxsning
xulq-atvorini
psixologik
jishatdan
tushuntirishda
quzg’atuvchilar
(qo’zg’ovchilarni) turli bosqichlarda o’zaro murakkab bog’liqlikda olib qarash,
ko’rish lozim, deb ta'kidlaydi. Bu ko’p bosqichli tuzilma boshqarishni anglashilgan
bosqichi singari anglanmagan motivasion tendensiyalarni o’z ichiga oladi.
Sobiq sovet psixologlari motiv tuzilishining bosqichli konsepsiyasini ishlab
chiqarishda quyidagi mulohazalarga tayanganlar:
a) ongning tarixiy kelib chiqish jarayoni bilan inson xulq-atvorini boshqarishning
murakkab tizimiga ega ekanligi;
b) ontegenezda bola shaxsining individual (yakkashol) shakllanish jarayoni
bo’lmish genetik dalillarga asoslanganligi va boshqalar.
Motivlar tuzilishini genetik bosqichda shakllanish eshtimolini tashlil qilish
natijasida uning sodda, bir bosqichli tizimdan murakkab, ko’p bosqichli yuksak
darajaga o’sib o’tish jarayoni ishonchli omillar yordami bilan yaqqol ko’rsatib
beriladi. Umumlashtirilgan ma'lumotlarga ko’ra, sobiq sovet psixologlari
motivlarning tuzilishi muomalasini tadqiq qilishda ularning dinamik va ma'noviy
tomonlarining birligi prinsipidan kelib chiqish maqsadga muvofiq. Ular faol
motivning dinamik holati shaqida mulohaza yuritganlariga mazkur faoliyatning
ba'zi jarayonlarida uning dinamikasi o’ta bo’rttirib talqin qilinadi.
Shuni aloshida ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiqki, sobiq sovet psixologlari
motiv tuzilishiga oid masalaga yondashish jarayonida butun e'tiborini uning
