104
iste'mol qilish bilan bog’liq holatlar majmuasi yuzaga keladi. Mazkur jarayonlar
hartli reflekslar, faollikni keltirib chiqaruvchi yangi qo’zg’ovchilar
va unga
muvofiq bo’lgan yangi harakatlar bilan bog’lanish mumkin, biroq shayvon xatti-
harakatining tuzilishida shech qanday o’zgarish yuz bermaydi. Jahon fiziologlari
va psixologlari tomonidan shayvonlarda hartli reflekslarni shakllantirishga oid
tajriba materiallarining ko’rsatilishicha, vosita sifatida foydalanilgan qo’ng’iroq
chalinishi shayvon uchun tashqi qo’zg’otuvchilar ichidan faqat ovqatlanishga
bog’liq signal (xabar) vazifasini bajaradi, xolos.
O’rgatilgan shayvon tomonidan tepkini bosish jarayoni unga ovqatning
berilishi bilan aloqador xatti-harakat tarzida amalga oshiriladi. Shuning uchun
shayvon har qanday murakkab hartli reflekslar yordami bilan o’z xatti-harakatini
amalga oshirgan bo’lishiga qaramay, eshtiyojlar bevosita uning psixikasini aks
ettirish muayyan ob'ektga yo’naltirish, xulqini idora qilish funksiyasini bajaradi.
Chunki shayvon a'zolarining biologik-tabiiy eshtiyojlari psixik aks ettirish
mazmuni
va sifatini, tashqi olam ta'siriga nisbatan javob sifatida paydo bo’luvchi
xatti-harakatlarni muvofiqlashtirib turadi.
Insonning faoliyati, xulq-atvori, xatti-harakati shayvonlarnikidan tubdan farq
qiladi, ularni tarkib toptirish mutlaqo boshqa asosga quriladi.
Misol uchun bolaning ovqatlanishi, xatti-harakati, qoshiqdan foydalanish,
maxsus ajratilgan joyda o’tirish, ovqat yeyish qurolini ishlata olish uning tabiiy
eshtiyojlari tufayli yuzaga kelgan deb e'tirof etish shaqiqatdan uzoq fikr, chunki
uning negizida yotuvchi mexanizmlar siri tushuntirib berilmagan. o’z-o’zidan
ma'lumki, tabiiy eshtiyojni qondirish uchun zarur hart-haroitlar yaratilishi hart
emas, insonda uyquga eshtiyoj tug’ilsa, u holda shech qanday yumshoq o’ringa,
divanga talab sezilmaydi, charchagan odam duch kelgan joyda o’z eshtiyojini
qondiraveradi.
Madaniy
xatti-harakatlar, odatlarning insonda vujudga kelishi ijtimoiy
tarbiyaning ta'sirida tabiiy eshtiyojlarni qondirishning vositasi, harti sifatida
gavdalanib, qurollar, buyumlar ularning tarkibiy qismiga aylana boshlaydi. Bunday
xatti-harakatlar shaklini keltirib chiqaruvchi asosiy manba tub ma'nodagi eshtiyoj
emas, balki uni qondirishning jamiyat taraqqiyoti talab qilgan qoidalari, usullari,
kamolot taqozo etuvchi madaniy ko’nikmalar shisoblanadi.
Jamiyatning
taraqqiyot
bosqichlariga
binoan
tabiiy
eshtiyojlarni
qondirishning yangidan-yangi, yanada takomillashgan vositalari insoniyat
tomonidan yaratilaveriladi va bular eshtiyojlar tarkibi bilan qorishib ketadi.
Madaniy va ma'naviy eshtiyojlar to’g’risida ham xuddi shu tarzdagi o’zgarishlar
yuz beradi,, shaxsning boshqa kishilar bilan muloqotga kirishish,
bilimlarni
o’zlashtirishda texnik vositalardan foydalanishi nutq va kiyinish madaniyatining
o’sishi ularni qondirishga nisbatan talab darajasining ortishi mazkur eshtiyojlar
riojlanishini ta'minlaydi.
Psixologiyada eshtiyojlar rivojlanishining bir necha bosqichlari mavjud
ekanliligini ta'kidlab o’tish zarur. Chunki eshtiyojlar inson ontogenezida paydo
bo’lib, to umrining oxirigacha o’zgarib, takomillashib boradi. Kishilik
jamiyatlarida eshtiyojlar bir-biridan ham moshiyat, ham shakl jishatidan tafovutga
105
ega bo’lganday, yosh davrlariga qarab, ular xuddi shunday mezonlar bo’yicha
o’zaro farqlanadilar.
Bola faolligini rivojlantirishning dastlabki bosqichlaridayoq, biologik
jishatdan ahamiyat kasb etuvchi buyumlar, jismlar
ustuvorlik xususiyatiga ega
bo’lmaydilar,
aksincha
ularning
inson
tomonidan
foydalanish
usullari
eshtiyojlarning omillari tariqasida gavdalanadi. Binobarin, mazkur buyumlar,
aslashalarning ijtimoiy tajribalarini egallashdagi ahamiyati, roli namoyon
bo’lishning mexanizmlari sifatida maydonga keladi.
Bolalarning xuddi shu yo’sinda egallaydigan xatti - harakatlarining yangi
shakllari - bu jamiyat tomonidan ijtimoiy amaliyot vazifalariga munosib ravishda
ishlab chiqilgan usullaridan iborat bo’lib, buyumlar bilan shaxsning munosabati
tarzida yuzaga keladi, kishining kundalik faoliyati ichidan muhim joy engallaydi.
Stol atrofida o’tirish, qoshiq bilan ovqat yeyish, krovatda uxlash, televizor tomosha
qilish, o’yinchoq o’ynash, kattalar bilan muomala
qilish yuqoridagi fikr
moshiyatini
yaqqollashtirishga
yordam
beradi.
Eshtiyojni
qondirishning
vositalaridan foydalanish qoidalari ijtimoiy muomala usullari, faoliyatni amalga
oshirishning yo’l-yo’riqlari katta yoshdagi odamlar tomonidan yoshlarga
o’rgatiladi. o’z eshtiyojlarini muayyan buyumlar vositasida qondirishga va ularni
muayyan faoliyat turiga tatbiq etishning insoniy shakllarini egallashga o’rgatish
maxsus mashqlar orqali amalga oshirilib, "Etuk shaxs- bola" tarzida yuzaga keladi.
Demak, bola eshtiyoji qondirilayotgan insoniy hart-haroitlar ta'siri ostida
shaxsning xulq-atvori vositalar ahamiyati bilan emas, balki ularning ijtimoiy
qiymati bilan belgilanadi. Eshtiyojlarning qondirilish darajasi uning og’ir yoki
yengil ko’chishi shaxsning shakllanishida muhim ahamiyatga ega, shu boisdan
ularni qondirish maqsadga muvofiq, oqilona mezonlarga suyanib amalga oshirilsa
ijtimoiy ahamiyati yanada ortadi.
Insonda madaniy va ma'naviy eshtiyojlar
turmush tajribasi ortishi, bilim
saviyasi kengayishi, maxsus mashqlar egallanishi, ijtimoiy shayot qoidalariga
uzluksiz ravishda rioya qilishi, narsa va hodisalarga munosabati o’zgarishi tufayli
rivojlana boradi. Odam tobora barkamol bo’la borishi uning oldiga yangicha
talablar qo’yadi, ularni bajarish esa eshtiyojning yangi, nisbatan murakkab,
moshiyat jishatdan teran xususiyat kasb etuvchi shakllarni vujudga keltiradi,
ularning qondirilishi esa tuzilishga ega bo’lgan vositalarni taqozo etadi.
Ma'lumotlilik aql - zakovat ko’rsatkichining yuksalishi, iste'dod alomatlarining
ro’yobga
chiqishi, faollikning ortishi, xatti-harakat tarkibida keraksiz
bo’g’inlarning kamayish eshtiyoji takomillashgan shaklining namoyon bo’lishini
ta'minlaydi. Inson komfort sari intilar ekan, demakki unda yangi eshtiyojlar yuzaga
keladi, ularning qondirilishi esa yangi bir sifat darajasiga ko’tariladi.
Madaniyatning yangi qirralari ochilishi, ma'naviyatni egallashga nisbatan xoshish -
istakning kuchayishi, fan va texnikaning taraqqiyoti, millatlararo munosabatlar
ko’lamining kengayishi rang-barang eshtiyoj turlari va shakllari rivojlanishiga
muhim
hart-haroitlar
yaratadi.
Insonning
barkamollik
sari
intilishdagi
imkoniyatlarini
ro’yobga
chiqarish
orzusi
eshtiyojlar
rivojlanishi
harakatlantiruvchi kuchga aylanadi.
106
Psixologiya fanida eshtiyoj quyidagi tiplarga ajratiladi:
1.
Individual - yakka shaxsga yo’naltirilgan.
2.
Guruhiy - real guruhlar moddiy va ma'naviy intilishi.
3.
Jamoaviy - jipslashgan guruhlar talabi majmuasi.
4.
Shududiy - etnik guruhning muayyan o’ziga xos talablari qondarilishi
5.
Etnik - ma'lum millat yoki xalqlarning safarbarligini ta'minlash.
6.
Umumbahariy - yer yuzi xalqlarining umumiy talablarining majmuaviy aks
etishi.
