127
Jahon psixologiyasida "shissiyot" bilan "emosiya" terminlari (ayniqsa chet
mamlakatlarda) bir xil ma'noda
ishlatiladi, lekin ularni aynan bir xil holat deb
tushunish mumkin emas. Bunday nuqson ommabop adabiyotlarda, chet ellarda
chop etilgan darsliklarda aksariyat shollarda uchraydi. Odatda tashqi alomatlari
yaqqol namoyon bo’ladigan shis-tuyg’ularni ichki kechinmalarda ifodalanishdan
iborat psixik jarayon yuzaga kelishining aniq shaklini emosiya deb atash maqsadga
muvofiq. Masalan, ranglarning o’zgarishi, yuzlarning ta'bassumlanishi, lablarning
titrashi, ko’zlarning yarqirashi, kulgu, yig’i, g’amginlik, ikkilanish, sarosimalik va
boshqalar emosiyaning ifodasidir. Lekin vatanparvarlik, javobgarlik, mas'uliyat,
vijdon,
meshr oqibat, sevgi- mushabbat singari yuksak xislatlarni emosiya
tarkibiga kiritish g’ayritabiiy hodisa shisoblanar edi. Ushbu shissiy kechinmalar
o’zining moshiyati, kuch-quvvati, davomiyligi, ta'sirchanligi, yo’nalganligi bilan
bir-biridan keskin farq qilishlariga qaramay, ularni emosiya sifatida talqin qilish
oddiy safsataga aylanib qolgan bo’lar edi. Shu boisdan ularning o’zaro eng muhim
farqi
shundaki, birisi ijtimoiy (shissiyot), ikkinchisi esa (emosiya) individual,
xususiy ahamiyat kasb etadi.
Ta'kidlab o’tilgan mulohazalarga qaramasdan, shissiyot bilan emosiyaning
o’zaro bir-biridan qat'iy cheklab qo’yish ham ba'zi anglashilmovchilikni keltirib
chiqarishi mumkin. Faoliyat, xulq-atvor, muomala sub'ekti o’zining shaxsi hamda
jamiyati uchun ahamiyati shisoblangan narsalar va hodisalarni aks ettiruvchi
munosabati shissiyotda mujassamlashadi. Shaxsning individual shayoti va
faoliyatiga aloqador (xosh foydali, xosh zararli bo’lishdan qat'i nazar) omillar,
qo’zg’ovchilar, turtkilarni ifodalovchi hamda kelib chiqishi instinktlar, hartsiz
reflekslar, irsiy belgilar (ovqatlanish, jinsiy, shimoyalanish, qo’rqish va boshqalar)
bilan bog’liq sodda shissiy holatlar "emosiya" deyiladi.
Emosiyalar nafaqat
insonlarga, balki jonli rivojlangan mavjudodlarga ham taalluqli ruhiy (psixik)
holatlardir. Shayvonlardagi emosiyalar o’zgarishi murakkab bo’lgan tabiylik (irsiy)
alomatlarga asoslanuvchi sodda tuzilishga egadir. Odam bilan shayvon emosiyalari
o’zlarining moshiyati, tuzilishi, ta'sirchanligi, jadalligi, sifati, shakli bilan keskin
tafovutlanadi. Emosiyalar tashqi ko’rinishga xosligi bilan, muvaqqat xususiyatga
ega ekanligi bilan shissiyotdan farqlanadi.
Shuni aytib o’tish joizki, shissiyot shayvonot olamiga xos kechinma emas, u
aql-zakovat sub'ekti sanalmish shazrati insongagina xos, xolos, chunki empatik
(hamdardlik) shis-tuyg’ular shaxsning mukammallik bosqichiga ko’tarilishiga
kafolat negizidir.
Shissiyot bilan emosiya (uning yuksak darajalari nazarda tutiladi)
inson
shaxsining ijtimoiy shayotiy hart-haroitlarida yuzaga kelgan, odamning ijtimoiy
tarixiy taraqqiyotida shakllangan (evolyusion yo’sinda), muayyan ijtimoiy
mushitda (jamiyatda) istiqomad qiluvchi kishilar tomonidan o’zlashtirilgan
g’oyalar, me'yorlar, qonun-qoidalar, nizomlar, qadriyatlarni aks ettiruvchi
anglanilgan shis-tuyg’ular, murakkab ichki kechinmalarni vujudga kelish
jarayonidir.
