136
insonniki juda katta tafovut qilmaydi. Lekin muammo shissiyotning mazmuni,
sifati, shakli, ifodalanishi nuqtai nazaridan tashlil qilinganda inson bilan shayvon
emosiyasi (shissiyot) orasida keskin farq mavjudligi namoyon bo’ladi.
Tabiatshunos va insonshunos olimlar shayvonlarda emosional reaksiyalar, holatlar
mavjudligini tan olsalar-da, biroq ularda murakkab shissiyot, yuksak shis-tuyg’ular
borligiga shubsha bilan qaraydilar yoki inkor qiladilar. Bu fikrga to’liq qo’shilish
mumkin, chunki insonlarda shunday shis-tuyg’ular borki, bunday shissiyot
shayvonlarda bo’lishi
mumkin emas, vasholanki g’azablanish, qo’rqish, jinsiy
mayl, qiziquvchanlik, xursandlik, g’amginlik har ikkalasida uchraydi, ammo ular
sifat va mazmun jishatdan bir-birlaridan keskin tafovutlanadi.
Inson emosiyalari ijtimoiy shayotning hart-haroitlariga moslashtirgan
(patologik shollar istisno qilinganda), "ongli zot" ga taalluqli
tabiat va jamiyatga
nisbatan munosabatlarida namoyon bo’ladi, maqsadga muvofiqlashtirish hamda
boshqarish xususiyatiga ega. Ochlik shissi, jinsiy mayl va boshqa instinktlar
soshlardagi emosiyalar shayvon bilan insonda o’xshash bo’lsa-da, lekin ularning
ifodalanishida farqlanishi mavjud. Bularning barchasi instinktiv harakat bo’lishi
bilan birga insoniylashidan iborat uzoq evolyusion,
ijtimoiy tarixiy taraqqiyot
yo’lini bosib o’tgan, murakkab qiyinchiliklarni yengish evaziga mazkur
ko’rsatgichga erishgan.
Inson shissiyotning ijtimoiy tarixiy hart-haroitlari mavjud bo’lib, ulardan
eng asosiysi sababiy bog’lanishlarga (determinirlashgan) egalikdir.
Xuddi shu bois inson shissiyotlarining biologik va fiziologik tashlili,
ularning tub mazmunini ochib bermaydi,
shuningdek, shissiyotlar inson shaxsning
ongli va ongsiz xatti-harakatlarini amalga oshiruvchi kuchga, ya'ni motivga o’sib
o’tish yo’llarini izoshlab berishga qodir emas. Ma'lumki, emosiyalarning
"insoniylashuvi" shissiyotlar ichidan kechishi mazmuni
va sifatlari jishatidan
shayvonlarniki bilan qiyoslanganda o’zining rang-barangligi, murakkabligi bilan
shaxsniki ustuvordir. Insonlarning mehnat, ma'naviyat, siyosat, oila, ishlab
chiqarish bilan o’zaro munosabatlari, shuningdek, tabiat bilan odamlar orasidagi,
shu bilan birga shaxslararo munosabatlar bir qator insoniy shissiyotlarning va
ularni ifodalash, tatbiq etish vositalarini vujudga keltiradi Shaxs yuz ifodalari,
boshini tebratish bilan, xo’rsinish orqali o’zgalarga hamdardlik (empatiya)
tuyg’usini bildiradi. Bolalarga
odob bilan javob berishni, sushbatdoshiga iliq,
samimiy jilmayishini, qariya va nogironlarga shurmat bilan joy bo’shatishni,
kichkintoylarga meshribonlikni shakllantirish lozim. Shaxs o’z shis-tuyg’ularini
o’zi boshqaradi, ularni me'yoriy shujjatlar, ijtimoiy turmush qoidalari, etnik rasm-
rusumlar, odatlar, an'analar, prsessual qonunlar nuqtai nazaridan gosh ma'qullaydi,
gosh qoralaydi. Shu bilan birga insonlar kuchli va jo’shqin emosiyalari kechishida
tashqi xotirjamlikni saqlay biladilar. Ularning ba'zilari o’z shissiyotlarini berkitish
uchun o’zlarini befarq tutadilar, salbiy emosiyalarni ifodalashga intiladilar. Shaxs
o’zining mimika va pantomimikalarini boshqarish imkoniyatiga ega, lekin
organlardagi tabiiy o’zgarishlarni ushlab turish mumkin emas. Masalan,
nafas
olish, qon aylanish, ovqat shazm qilish, ko’z yoshlarini ushlab turish, rangni
qizartirish, oqartirish va hokazo.
137
Emosiyalarning ifodalanish quyidagi ko’rinishlarga ega bo’lish mumkin:1)
ifodali harakatlar (mimika va pantomimikalar); 2) organizmdagi turli hodisalar
(ichki a'zolar faoliyati va holatining o’zgarishi; 3)
gumoral xususiyatdagi
o’zgarishlar (organizmning qon tarkibidagi, suyuqlikdagi kimyoviy o’zgarishlar,
modda almashish va hokazo). Emosiyalarning tashqi ifodasiga mimika, imo-ishora,
vajoshat, qaddi-qomat o’zgarishi, tashqi sekresiya bezlari faoliyati (yosh, so’lak,
ter ajralishi), xatti-harakatlar (tezligi, kuchi, yo’nalishi, muvofiqlashuvi), nutqning
xususiyatlari va boshqalar. Emosiyalar, shis-tuyg’ular mazmuni, sifati, shakli
jishatidan etnopsixologik xususiyatiga ega.
