Shissiy kechinmalarning shakllari

138 
tuyulgan narsalarga ham jirkanch munosabatini namoyish qiladi, masalan, 
duxobaga tegishni, baliq, yog’, gul shidlarini yoqtirmaydi. Shuni aloshida 
ta'kidlash o’rinliki, ko’rish, eshitish, shidlash, kinestetik (harakat) sezgilarga 
hamda idroklarga taalluqli shissiy ton muhim amaliy ahamiyatga ega. Masalan, 
xonalar, ish joyi, transport vositalarining rangi (tusi) taassurotidan vujudga kelgan 
yoqimli va yoqimsiz shissiy ton mehnat samaradorligiga, xizmatchilarning 
kayfiyatiga sezilarli ta'sir o’tkazadi. Kimyoviy o’g’itlar, sabzovotlar yoqimsiz 
shidi, ishlab chiqarishdagi shovqinlar, tovushlar shissiy ton jishatidan mehnat 
unumdorligini pasaytiradi. Xotirjamlik, yoqimsiz musiqa, iliq shaxslararo 
munosabatlar, muomala maromi, ashillik muvaffaqiyat kafolati, ijtimoiy taraqqiyot 
omili shisoblanadi. Emosiyalar. Emosional jarayonlar, holatlar yoki tor ma'noda 
emosiyalar shissiy kechinmalarining o’ziga xos xususiyatli shakllaridan bittasidir.
Emosiya- u yoki bu shissiyotning inson tomonidan bevosita kechirilishi 
(kechishi) jarayonidan iboratdir Masalan, shaxs tomonidan musiqani sevish 
emosiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun musiqani eshitish, ijrochi 
mashoratiga tasanno bildirish, undan shayajonlanish yoki asar ijrosi yoqmasa 
g’azabli shissiy kechinma shosil bo’lishi ijobiy, salbiy emosiya deyiladi. qo’rqinch, 
dashshat shissiy kechinma sifatida ob'ektlarga shaxsning munosabatini aks ettirib 
turlicha shaklda namoyon bo’lishi mumkin: odam dashshatdan qochadi, 
qo’rquvdan serrayib qoladi, o’zini idora qila olmay har tomonga uradi, shatto xavf-
xatarga o’zini tashlashi ham mumkin. Ko’pincha emosiyalar o’zining ta'sirchanligi 
bilan bir-biridan ajralib turishiga qaramay, bunday sifatli shissiy holatlar stenik 
(yunoncha sthenos so’zidan olingan bo’lib, kuch degan ma'no anglatadi) 
xususiyatli deyiladi. Bunday emosiyalar dadil xatti-harakatlarga, mantiqiy 
mulohazalarga, ijobiy izlanishlarga kuch-quvvat, qanot bag’ishlaydi. Masalan, 
xursandchilikdan shaxs "parvoz qiladi", "yulduzni narvonsiz oladi", kimlargadir 
xolis yordam qilishga shoshadi, faollik, tinib tinchmaslik uning sifatiga aylanadi. 
Aksariyat shollarda xushxabar, muvaffaqiyat shaxsda stenik xususiyatli 
emosiyalarni vujudga keltiradi. Ba'zi shollarda emosiyalar o’zining sustligi, 
zaifligi, nursizligi bilan tavsiflanadi, bunday shissiy holat astenik (yunoncha 
actenia so’zidan olgan bo’lib, kuchsizlik, zaiflik ma'nosini bildiradi) deb ataladi. 
Bunday shissiyot insonni bo’shashtiradi, uni xayolga cho’mdiradi, xayolparast 
qilib qo’yadi, shu sababdan favqulodda shaxsdagi rashmdillik befoyda emosional 
kechinmaga, uyalish vijdon azobiga, andisha esa qo’rqoqlikka aylanib qolish xavfi 
kuchli. Har qanday vaziyatda ham emosional xatti-harakat, faoliyat motivlari 
bo’lishidan tashqari, ular ba'zida faoliyatni tashkillashtiruvchi, gosho uni izdan 
chiqaruvchi omilga ham aylanishi mumkin. Emosional holatlar yo shaddan 
tashqari kuchaysa yoki susaysa, xullas me'yori, maromi izdan chiqsa, u holda shaxs 
faoliyati maqsadga yo’nalishini yo’qotadi, buning natijasida ob'ektlar noto’g’ri aks 
ettiriladi, ular xolisona talqin qilinmaydi, basholashda mantiqiy nuqsonlarga yo’l 
qo’yiladi. Affektlar. Shaddan ziyod tez kechirishi bilan miyada paydo bo’luvchi, 
shaxsni tez qamrab oluvchi, jiddiy o’zgarishlarni yuzaga keltiruvchi, jarayonlar 
ustidan irodaviy nazoratlarning buzilishiga yetaklovchi (o’zini o’zi boshqarishni 
zaiflashtiruvchi), organizm a'zolari funksiyasini izdan chiqaruchi emosional 

139 
jarayonlarga affektlar deb ataladi. Affektlar qisqa muddatli bo’lib, ular 
favquloddagi yong’inga, yarqiragan portlashga, to’satdan kelgan do’lga, to’fonga, 
kutilmagan silkinishga o’xshab ketadi. Mabodo emosiya ruhiy to’lqinlanish 
deyilsa, unda affekt holatlari turli bosqichlardan tuzilgan bo’lib, ular o’zaro o’rin 
almashib turadi. Ma'lumki, vashimaga, tashlikaga, sarosimaga tushib qolgan, o’ta 
quvongan, kulgi nashidasi bilan band bo’lgan, umidsizlik tuzog’iga ilingan inson 
turli vaziyatlarda borliqni bir tekis aks ettira olmaydi. Chunki u makur haroitlarda 
o’z kechinmalarini har xil ifodalaydi, o’zini turli darajada ushlaydi, harakatlarini 
esa turlicha boshqaradi. Bunday oraliq miya va miya katta yarim harlari 
po’stlog’idagi 
ma'lum 
markazlarning 
kuchli 
qo’zg’olishini 
va 
boshqa 
markazlarning tormozlanishi me'yordan chiqib ketishi tufayli o’zaro almashinib 
qoladi.
Harakatchanlikning asta-sekin ko’tarilishidan iborat stenik holat astenik 
holat bilan almashinadi (kuchli holat kuchsiz bilan aralashib ketadi), lekin qayta 
tiklanishga ulgurmaydi. Masalan, jo’shqin harakatda, ko’z yaltirashida, yuz 
qizarishida vujudga kelayotgan kuchli jashl ko’rinishlari ko’zning xiralanishi, yuz 
oqarishi, rang o’chishi bilan bog’lik qattiq g’azabga aylanishi mumkin. Umidsizlik 
kechinmasida organizmning jo’shqin reaksiyasi ba'zan shushidan ketib qolish 
holati bilan almashinadi. Ushbu vaziyat lotincha "stupos" stupor, ya'ni serrayib 
qolish, karaxt holati deb psixologiyada qo’llaniladi. Affekt holati boshlanishida 
shaxs insoniy qadriyatlarning barchasidan uzoqlashib, o’z shissiyotining oqibati 
to’g’risida ham o’ylamaydi, shatto tana o’zgarishlari, ifodali harakatlar unga 
bo’ysunmay boradi. Kuchli zo’riqish natijasida mayda, kuchsiz harakatlar barham 
topadi. Tormozlanish miya yarim harlari po’stini to’la egallay boshlaydi, 
qo’zg’olish po’stloqosti nerv tugunchalarida, oraliq miyada avj oladi, xolos.
Buning natijasida shaxs shissiy kechinmasiga(dashshat, g’azab, nafratlanish, 
umidsizlik va hokazolar) nisbatan o’zida kuchli xoshish sezadi. Ma'lumotlarning 
ko’rsatishicha, ko’pincha shissiyotlar affektiv shaklda o’tishi tajribalarda sinab 
ko’rilgan. Jumladan, 1) teatr tomoshabinlarida, 2) tantana nashidasini surayotgan 
olomonlarida, 3) es- xushini yo’qotgan, telbanoma sevgi afsonalarida, 4) ilmiy 
kashfiyot lashzasida, 5) tasodifiy qizg’in uchrashuvlarda jo’shqin shodliklar 
mujassamlashadi. 
Affektlar vujudga kelishining dastlabki bosqichida har bir shaxs o’zini 
tutushini, o’zini ko’lga olishni uddalash qurbiga ega bo’ladi. Ularning keyingi 
bosqichlarida irodaviy nazorat yo’qotiladi, irodasiz harakatlar amalga oshiriladi, 
yo’lanmasdan xatti- harakat qilinadi. Affektiv holatlar mas'uliyatsizlik, axloqsizlik, 
mastlik alomatida sodir bo’ladi, lekin shaxs har bir xatti- harakati uchun 
javobgardir, chunki u aql-zakovatli insondir. Affektlar o’tib bo’lganidan keyin 
shaxsning ruhiyatida osoyishtalik, charchash holati shukm suradi. Ba'zi shollarda 
sholsizlanish, jamiki narsaga loqayd munosabat, harakatsizlik, faollik barham 
topish, shatto uyquga moyillik yuzaga keladi. Shu bilan birga affektiv shok 
(fransuzcha choc zarba degan ma'no anglatadi) holati ham sodir bo’ladi, buning 
oqibatida organizmning ichki a'zolari funksiyasi buziladi, shatto yurak xuruji 
(infarkt-latincha arctus "xavf to’ldirg’ich", miokard yunoncha mys tomir kardia 

140 
yurak degan ma'no bildirib keladi) yuzaga keladi. Shuni ham unitmaslik kerakki, 
affektiv qo’zg’olish muayyan davrgacha davom etishi, ba'zan o’qtin-o’qtin 
kuchayishi yoki susayishi (pasayishi) sodir bo’lib turishi mumkin.
Stress. Stress inglizcha stress so’zidan olingan bo’lib, jiddiylik, keskinlik, 
zo’riqish degan ma'no anglatadi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab keskin 
vaziyat tufayli vujudga keladigan emosional holatlarni tadqiq etish psixologiya, 
fiziologiya, tibbiyot fanlarida keng qo’lamda amalga oshirila boshlandi. Stress- 
og’ir jismoniy va murakkab aqliy yuklamalar, ishlar me'yoridan oshib ketib, xavfli 
vaziyatlar tug’ilganida zaruriy chora-tadbirlarni zudlik bilan topishga intilganda 
vujudga keladigan shissiy zo’riqishlar. Mana shunday haroitlar va vaziyatlarning 
barchasini biron bir emosiya turi ro’yobga chiqaradi. Stress emosional holatining 
paydo bo’lishi hamda kechishining psixologik xususiyatlarini aniqlash nafaqat 
uchuvchilar, kosmonavtlar, dispetcherlar (inglizcha dispatcher ishlab chiqarishni 
muvofiqlashtiruvchi ma'nosini anglatadi) uchun, balki sudyalar, korxona rashbari, 
ta'lim tizimi xodimlari uchun aloshida ijtimoiy psixologik ahamiyat kasb etadi.
Psixologiya faniga stress tushunchasini olib kirgan olim kanadalik fiziolog 
G. Sele (1936) sanaladi. U stressni tadqiq qilishda moslashuv alomati (adaptasion 
sindrom- yunoncha syndrome belgi, alomat, ko’rinish moslashuvi demakdir) 
masalasiga, uning faoliyatga ijobiy hamda salbiy ta'sir etishiga aloshida ahamiyat 
bergan. Shuningdek, ekstremal (latincha extremus favquloddagi holat, eng oxirgi 
vaziyat ma'nosini anglatadi) vaziyatlardagi, murakkab jarayonlardagi stressning 
o’ziga xosligi, faoliyatni qayta tashkil qilishgacha (dezorganizasiya latincha de 
organisation fransuzcha tashkilot, tuzilma ma'nosini bildiradi) olib borishi, shunga 
o’xshash haroitlarda shaxs xulqini bashorat etish (prognoz yunoncha prognosis 
bashorat ma'nosini anglatadi) imkoniyatlari G. Sele tomonidan o’rganilgan.
Tadqiqotchi U. Kennonning gomeostazis (yunoncha o’xshashlik, stasis 
ma'nosini bildiradi) shaqidagi ta'limotida stress holati har tomonlama o’rganilgan. 
Ushbu terminni u psixologiyaga 1929 yilda olib kirgan. Gomeostazis mexanizmda 
moslashish xususiyatlari yaqqol o’z ifodasini topadi. Uning mulohazasicha, 
faoliyat shakllarini amaliyotga tatbiq etish jarayonida nerv sistemasi va miya 
funksiyasini oqilona ta'minlab turishda hamda saqlashda gomeotazis muhim rol 
o’ynaydi.
Stress holatida shaxsning xatti-harakatlari o’ziga xos tarzda o’zgaradi, unda 
qo’zg’alishning umumiy reaksiyasi paydo bo’ladi, uning harakatlari tartibsiz 
ravishda amalga oshiriladi. Stressning kuchayishi esa teskari reaksiyaga olib 
keladi, natijada tormozlanish, sustlik, zaiflik, faoliyatsizlik ustuvorlik qila 
boshlaydi. Lekin stress holatida fiziologik o’zgarishlar tashqi tomonidan qariyb 
ko’zga tashlanmasligi mumkin. Biroq muammoni yechishdagi qiyinchilik, diqqatni 
taqsimlashdagi sarosimalik stressning tashqi ifodasi deb taxmin qilinsa bo’ladi. 
Shaxs stress holatida telefon nomerini adashtiradi, vaqtni chamalashda yanglishadi, 
ong faoliyati yengil tormozlanadi, idrok ko’lami torayadi va boshqalar.
Stress holatida shaxsning psixologik xususiyatlari, turmush tarbiyasi, 
shakllangan malakasi muhim rol o’ynaydi. Keskinlikning oldini olishda shaxsning 
oliy nerv faoliyati, nerv sistemasining xususiyatlari aloshida ahamiyat kasb etadi. 

141 
Undagi yuksak shis-tuyg’ular (mas'uliyat, burch, javobgarlik, vatanparvarlik, 
sadoqat va hokazo) stress holatida xatti-harakat buzilishining oldini olishga xizmat 
qiladi.
Kayfiyat. Shaxsning xatti-harakatlariga va ayrim ruhiy jarayonlariga 
muayyan vaqt davomida tus berib turuvchi emosional holat kayfiyat deb ataladi.
Shaxsning shayoti va faoliyati davomida shodonlik, shazilkashlik, 
umidsizlik, jur'atsizlik, zerikishlik, qayg’urishlik singari shis-tuyg’ular uning ruhiy
holatini umumiy tizimiga aylanadi. Ushbu vaziyat ba'zi emosional taassurotlarning 
vujudga kelishiga qo’lay zamin shozirlaydi, boshqasi uchun esa qiyinchilik 
tug’diradi. Inson xafa, ma'yus shissiy holat shukmronligida bo’lsa, u holda 
tengdoshlarining shaziliga, keksalarning o’git-nasishatlariga, maslashatlariga 
quvnoq kayfiyat chog’dagiga nisbatan mazmun, sifat jishatidan boshqacharoq 
tusda munosabat bildiradi. Shuning uchun ishlab chiqarish va xalq ta'limi tizimi 
jamoalarida, rasmiy, real guruhlarida ishchanlik, o’zaro yordam, hamkorlik, 
hamdardlik, iliq ruhiy mushit yaratish, samimiy muomala maromini shakllantirish 
ham jismoniy, ham aqliy mehnat samaradorligini oshirishning kafolatidir.
Kayfiyat nishoyatda xilma-xil, uzoq va yaqin manbalar negizidan vujudga 
keladi. Uni barqarorlashtirib turadigan asosiy manbalardan biri-shaxslarning 
ijtimoiy jamiyatda shukmronlik qilayotgan umumiy nuqtai nazarlari, shayotning 
turli jabshalarida aks etuvchi ta'sirlar, chunochi mehnat muvaffaqiyati va ta'lim 
yutug’i, rashbar va xodim, o’qituvchi va saboq oluvchi o’rtasidagi munosabatlari, 
oiladagi shaxslararo muomala maromi, har xil vaziyatlarda paydo bo’lgan 
turmushdagi qarama-qarshiliklar, shaxsning eshtiyojlari, qiziqishlari, mayllari va 
ta'blarining qondirilishidan qanoat shosil qilishlik yoki qanoat shosil qilmaslik 
kayfiyatning manbalari bo’lib shisoblanadi. Shaxsning ma'lum muddat ruhi tushib, 
noxush, zaif kayfiyatda yurishi uning turmushida muammolar yuzaga 
kelganligidan xalovat, tinchlik buzilganligidan dalolat beradi. Bunday vaziyatlar 
namoyon bo’lganida shaxsga oqilona mulohaza mashsulidan kelib chiqqan holda 
xushtavozelik bilan ijobiy ta'sir o’tkazish, ruhini tetiklashtiruvchi vositalarni 
qo’llash, kayfiyatini buzib turgan omillarni batamom bartaraf etish maqsadga 
muvofiq.
Inson kayfiyatining paydo bo’lishiga va o’zgarishiga ta'sir qiluvchi ikkita 
omilni tashlillash mutlaqo hart. Ulardan bittasi ob'ektiv va sub'ektiv xususiyatli 
vaziyatdir: a) tabiiy omillarga taalluqli bo’lgan vaziyat (shavoning sovuqligi yoki 
issiqligi, bioritmika o’zgarishi), b) shaxslararo munosabatning noqulayligi va 
boshqalar. Ikkinchi bir manba sifatidagi talqin qilish mumkin - bu ob'ekt va 
sub'ektiv hart-haroitlardir. Masalan, mehnat va o’qish faoliyatiga kerakli 
vositalarninsh mavjudligi (ish dasgoshi, mehnat quroli, yorug’lik, auditoriya, 
partalar va boshqalar). Ikkinchidan, sub'ektiv munosabatlar: ilk psixologik mushit, 
muloqatmandlik maromi, rag’batlantirish, muloqot o’rnatish uslubi, shaxsiyatga 
tegmaslik, teng shuquqlilik, hamkorlik, demokratiya prinsiplariga rioya qilishlik, 
o’zaro tushinish, shaxsning psixologik xususiyatlarini shisobga olish va hokazo.
Psixologiya fanida asosiy shissiyotlar atamasi ko’chma ma'noda qo’llanilib 
kelmoqda. Tadqiqotlar ichida K. Izartning tasnifi muayyan qiziqish uyg’otadi, 

142 
lekin shis-tuyg’ularning barchasini o’zida qamrab olmaydi. K. Izartning talqinicha: 
1) qiziqish - malaka va ko’nikmalar shakllanishiga, o’qishga moyillik uyg’otadigan 
bilimlarni egallashga yordam beruvchi ijobiy shissiy holatdir; 2) quvonch - 
qondirilishi dargumon bo’lgan yetakchi (shukmron) eshtiyojning qondirilishi 
mumkinligi bilan bog’liq ijobiy shissiy holatdir; 3) shayratlanish - favqulodda ro’y 
bergan holatlardan shissiy jishatdan ta'sirlanishning ijobiy yoki salbiy jishatdan 
ifoda etilmagan belgisidir; 4) iztirob chekish - shozirgacha qondirilish eshtimoli 
ozmi yoki ko’pmi mavjud tasavvur qilingan, muhim shayotiy eshtiyojlarning 
qondirilishi mumkin emasligi to’g’risida ma'lumot olinishi bog’liq salbiy shissiy 
holatdir; 5) g’azablanish - ob'ektiv tarzida kechadigan, shaxs uchun g’oyat muhim 
eshtiyojni qondirish yo’lida to’siqlarni yengib chiqadigan salbiy shissiy holatdir; 6)
nafratlanish - ob'ektlarga yaqinlashuv sub'ektning ma'naviy yoki estetik ideallarga 
zid kelib qolishi oqibatida ro’y beradigan salbiy shissiy holatdir; 7) jirkanish - 
shaxslararo munosabatlarda ro’y beradigan va shaxsning shayotiy nuqtai nazarlari, 
qarashlari va xulq-atvoriga nomutanosibligi oqibatida shosil bo’ladigan salbiy 
shissiy holatdir; 8) qo’rquv - shaxs o’zining xotirjam shayot kechirishiga ziyon 
yetishi mumkinligi unga real tashdid solayotgan yoki tashdid solishi mavjud xavf-
xatar to’g’risidagi xabarni olish bilan paydo bo’ladigan salbiy shissiy holatdir; 9) 
uyalish - o’zining ezgu maqsadlari, xatti-harakatlari va tashqi qiyofasi, nafrati katta 
mushit kutilmasiga mos kelmaganligi bilan emas, balki o’ziga loyiq xulq-atvor 
hamda tashqi siymosi shaxsiy tasavvurlarga ham mos emasligini anglashda 
ifodalanadigan salbiy shissiy holatdir.

Download 1,23 Mb.