2. Shissiyotning o’ziga xosligi
128
Shissiyotda shaxs psixikasining o’ziga xos jabshalari, inson faoliyatining
ayrim jishatlari sifatida harakatdagi, tevarak-atrofdagi voqelikni odam bosh
miyasida turli-tuman shaklda ichdan aks ettiriladi. Shuning uchun shissiyot
borliqda sodir bo’layotgan narsa va hodisalar yuzasidan shaxs uchun ahamiyatli,
qadr-qiymatli alomatlari tuyg’usidan darak beruvchi signallar sistemasi tarzida
talqin qilinadi. Yaqqol voqelikda sezgi a'zolariga ta'sir etuvchi har xil
qo’zg’ovchilaridan ba'zi birlari aloshidalanadi, o’zaro mos tushganlari esa
birlashadi, favqulodda namoyon bo’la boshlagan shis-tuyg’ular bilan ular aralashib
ketadi. Buning natijasida muayyan qo’zg’ovchilar tirik mavjudodlar uchun
xotirjamlik yoki bezovtalik signaliga aylanadi, shissiy kechinmalar esa insonning
shaxsiy tajribasini shakllantiruvchi hartli reflekslar tizimini barqarorlashtiruvchi
omil tariqasida aks etadi. Shissiyotning bunday tarzda signal funksiyasining
bajarishi uning impressiv (lotincha impessio-so’zidan olingan bo’lib, taassurot
degan ma'no anglatadi) jishati deb nomlanishda o’ziga xosligi shundaki, shissiyot
tasavvur qilinayotgan obrazlarga, fikran rejalashtirilayotgan maqsadlarga mayl,
faollik, intilish uyg’otadi, shaxsning faoliyati va xatti-harakatlarining muvaqqat
yoki uzluksiz motiviga aylanadi. Ushbu fiziologik jarayonning moshiyatini
tushuntirilishda I.P.Pavlov mana bunday yondashadi: tirik mavjudodlarning tabiiy
mushitga moslashuvida qat'iylashadigan yoki zaiflashadigan dinamik stereotiplar
tufayli shissiy va emosional kechinmalarning ijobiy yoki salbiy ko’rinishi vujudga
keladi. I.P.Pavlovning talqinicha, dinamik stereotip-bu tashqi taassurotlarning
ma'lum tarkibda takrorlanishi natijasida shosil qilingan hartli reflekslar ta'siridagi
nerv bog’lanishlarining barqaror tizimidir. Tirik mavjudod shayoti va faoliyatida
qiyinchiliklarga, qarshiliklarga uchrasa, dinamik stereotip "zaiflashuvi" yuzaga
keladi, buning oqibatida salbiy emosional holatlar, kechinmalar shosil bo’ladi.
Shis-tuyg’ular va emosional holatlar kechishining turli shakllari,
ko’rinishlari nafaqat signal funksiyasini bajaradi, balki ular shaxsning faoliyati,
xulq-atvori ustidan boshqaruvchanlik funksiyasini amalga oshiradi. Yuksak shislar
bu ma'noda ustuvor rol o’ynaydi (vijdon shissi, mas'uliyat va vatanparvarlik
tuyg’usi, empatik, ya'ni hamdardlik kechinmalari va boshqalar). Shatto emosional
holatlar, hodisalar, harakatlar shaxsning tana a'zolari o’zgarishida o’z ifodasini
topadi va ichki shissiy kechinmalarning tashqi alomatlarini aks ettiruvchi muhim
ko’rsatkichi shisoblanadi. Ovoz oshangi, sur'ati, tembri, chastotasi o’zgarishi,
mimika, imo-ishora, pantomimika, organizmning qizarishi, oqarishi, nafas olish va
qon bosimidagi beqaror holatlar ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy, ongli ravishda
kechishidan qat'i nazar emosiyaning ekspressiv (lotincha expressio-degan
atamadan olingan bo’lib, ifodalash degan ma'noni bildiradi) jabshasi deyiladi.
Shaxs shissiyotning sub'ekti shisoblanib, mazkur holatning namoyandasi, uni
aks ettiruvchi tariqasida olamni anglash, bilish jarayonida o’zining shaxsiy
faoliyatini (xulq-atvorini) maqsadga muvofiq amalga oshirish uchun shissiy
kechinmalarni o’zgartirish qudratiga ega. Shis-tuyg’ular shaxsdan ajralgan holda
vujudga kelmaydi, shuning uchun ular shissiyot sub'ekti bilan birga shukm suradi,
binobarin, shissiy kechinmalar aniq insonga taalluqli bo’ladi, xolos. Insonda
emosional taassurot qoldiradigan, yuz tuzilishida ta'bassum yoki qayg’u, gosho
129
ajablanish uyg’otadigan narsa va hodisalar shissiyotning ob'ekti bo’lib
shisoblanadi. Shaxsdagi emosional o’zgarishlar uning shayoti va faoliyatida,
shaxslararo munosabatida, insonlar bilan muomalaga kirishishda, ayrim shollarda
biron bir voqelik to’g’risida xayol surganda, armon tuyg’usi odamga xotirjamlik
bermaganida yuzaga keladi.
Shissiyot sub'ektiv ichki kechinmalarda ifodalansa ham uni aniqlash
mumkin, chunki dildagi qayg’u alamlar, afsuslanish, achinish, quvonish, o’zidan
nolish, ko’z va yuz harakatlaridagi bezovtalanish, shadiksirash, shayajonlanish
tashqi tana a'zolarida, nutq faoliyatida, sustlik, loqaydlik shukmronlik qilganida
bevosita ifodalanadi. Shis-tuyg’ular ixtiyorsiz ravishda vujudga kelmaydi, shuning
uchun
ular
qat'iy
ravishda determinasiyalashgan
(sababiy
bog’langan)
psixofiziologik xususiyatga egaligi tufayli u yoki bu tashqi ko’zg’atuvchi ta'siriga
nisbatan munosabat bildirish (javob reaksiyasi) tarzida shosil bo’ladi. Vaziyat,
hart-haroitlar shissiyotning mexanizmi tariqasida xizmat qilishi mumkin. Shuni
ham aniqlashtirish lozimki, vaziyat ham, haroit ham tabiiy (biologik), sub'ektiv
(shaxslararo munosabat) ko’rinishlarda vujudga kelganligi sababli shissiyotning
moshiyati, sifati va shakliga bevosita o’z ta'sirini o’tkazadi. qattiq sovuq,
favquloddagi chang-to’zon, xonada tok bo’lmasligi, qo’pol muomala, loqayd
munosabat, avtoritar xulq-atvor va boshqalar vaziyatga, haroitga yaqqol misol
bo’la oladi.
Shissiyotning determinizm (sababiy bog’lanish) prinsipiga asoslanganligidan
qat'i nazar shaxs o’zining faoliyatida, xulqida, muomalasida shissiyotini,
emosional holatlarini idora qilishga, ba'zi shollarda o’zini tutib turishga, voqelikka
yoki hodisalarga nisbatan oldingi bashosini o’zgartirishga, ichki murakkab
kechinmalarini ongli ravishda boshqarishga intiladi. Shaxsda vujudga keluvchi
sub'ektiv holatlar, shis-tuyg’ular o’zining yuzaga kelishi, namoyon bo’lishi,
moshiyati jishatidan hamisha ob'ektiv voqelikning timsoli, inson miyasiga
singdirilgan, qayta ishlangan ko’rinishidir. Ob'ektiv borliq yuzaga keltiradigan
sub'ektiv shis-tuyg’ular, kechinmalar moddiy tana a'zolaridagina aks etish bilan
cheklanmasdan, balki muayyan o’zgarishlar shaxsning faoliyatida, nutqida,
mulohazasida, xulqida bevosita ifodalanadi.
Shaxs shissiyot ob'ektiga nisbatan qanday shaxsiy munosabatda bo’lishi
favquloddagi holatda "Men" lik ifodalanishi shis-tuyg’ularning sifati deyiladi.
Masalan, shaxsning mushabbati, rashm-shafqati, shayajonlanishi, qashr-g’azabi,
bezovtalanishi, ruhan ezilish kabi sifatlarning muayyan tasnifi (klassifikasiyasi)
mavjuddir. Sifatlar ikki xil yo’sinda vujudga kelishi mumkin, jumladan, shaxsning
o’z eshtiyojini qondirishga va unga qarshilik (to’sqinlik) qilishga aloqador narsa va
hodisalarga nisbatan munosabatlari son-sanoqsiz bo’lishi mumkin. Shissiyotning
sifatlari shaxsning narsa va hodisalarga nisbatan emosional munosabatining o’ziga
xos va zaruriy alomatlari bo’lib shisoblanadi. Psixologiyada shaxsning shayotiy va
tabiat omillariga nisbatan emosional munosabatlari ijobiy va salbiy turkumlarga
ajratiladi. Ijobiy sifatlar narsa va hodisalarga nisbatan eshtiyoj maqsadga muvofiq
ravishda qondirilsa, u holda roshatlanish, quvonch shislari ifodasi yuzaga keladi.
Eshtiyojlarni qondirishda to’siqlar, xalaqit beruvchi omillar namoyon bo’lsa, u
130
taqdirda noxush kechinmalari, norozilik shislari tug’iladi. Ijobiy va salbiy sifatlar
bevosita yo’sindagi emas, balki bilvosita yo’l bilan ham vujudga kelishi mumkin.
Masalan, shayot quvonchlarini eslash dalillikni uyg’otsa, muvaffaqiyatsizlikni
xayolga keltirish shadiksirashni shosil qiladi.
Shaxs individual eshtiyojlaridan tashqari, ijtimoiy eshtiyojni qondirish bilan
bog’liq motivlar ta'siri tufayli ham ijobiy yoki salbiy shissiyot sifatlarini aks
ettirishi kuzatiladi. Masalan, talabaning tanlovda qatnashishi quvonch shislarini
yuzaga keltirsa, ikkinchi turdagi muvaffaqiyatsizlik xafagarchilik tuyg’usini
namoyon etadi. Shaxsning maqolasi (gazeta, jurnalda) bosilib chiqsa faxrlanadi,
kimningdir tomonidan u tanqid qilinsa ruhan eziladi. Ota-ona farzandini maqtasa
quvonadi, koyisa esa xafa bo’ladi va hokazo.
Shissiyotning ijobiy va salbiy sifatlaridan tashqari, uning ikkiyoqlamalik
(yunoncha amphi ikkiyoqlama vazifa, lotincha valentia "kuch" degan ma'no
anglatib keladi) va noaniqlikdan iborat asosiy xislatlari mavjuddir. Bu ruhiy
holatlarda shaxsda ikkilanish shollari, noaniq tushunish munosabatlari aks etadi,
lekin roshatlanish bilan qanoatlanmaslik shislarini bir-biriga qo’shish mumkin
emas.
Ambivalent (ikkiyoqlama) shissiyotda roshatlanish bilan azoblanish
tuyg’ulari o’zaro qo’shilib ketish bilan cheklanibgina qolmasdan, balki
uyg’unlashgan, aralashgan holda ularning kechishi muhim xususiyatlaridan biri
bo’lib shisoblanadi. Masalan, rashk shissida mushabbat bilan nafrat bir-biri bilan
uzviy bog’lanib ketadi. Xo’randa qorni ochligi uchun sho’r ovqatni yeb biologik
eshtiyojni qondirib, bir tomondan roshatlanishi, ikkinchi tomondan esa noxush
shisni kechirishi mumkin. Tashnalikdan iliq suvni ichib ham roshatlanishi, ham
noxushlikka berilishi kuzatiladi. Kiyimi yupun shaxsga qalinroq to’n berilsa, bir
tomondan quvonadi, ikkinchi tomondan esa uyaladi. Oshiqlarda sevish va o’zidan
nafratlanish holati kechadi yoki shijron shirin qayg’u, lekin yoqimli istirob
tarzidagi kechinmalar ikkiyoqlama shissiyotga yorqin misoldir.
Shaxsning emosional dunyosi uzluksiz tarzdagi ziddiyatlar, nizolar va
ularning shal qilinishi, oldining olinishini aks ettirishdan iborat jarayonlar
majmuasidir. Asosan ijobiy, salbiy va ikkiyoqlama shissiyotni keltirib
chiqaradigan omillar quyidagilardan iboratdir: 1) shaxs bilan mushit o’rtasidagi
(tabiiy mushit, ijtimoiy mushit orasidagi) har xil mazmun hamda shakldagi
munosabatlar; 2) tana a'zolari, ichki organizm tarkiblari mushitidagi
munosabatlarning nisbiy muvozanati o’zgarib turishi; 3) favquloddagi vaziyatlar
tufayli yuzaga keladigan har xil kechinmalar va boshqalar.
Shis-tuyg’ularning yana bitta (to’rtinchi) sifati shaxsning shissiyot
ob'ektlariga nisbatan emosional munosabatlarining qisqa muddatli aks ettishini
ta'minlovchi tashqi ta'sirining noaniqligi ifodalanishidir. Shuningdek, ob'ektlarning
taassurotlari uzoq muddatli xususiyatga ega bo’lsa, bunday emosional holatlar
munosabatlarning sifati bo’lishi mumkin; Shaxs o’zining turmush tajribasiga
noma'lum, yap-yangi narsalarga duch kelsa, bu voqelik uni to’lqinlantirishi,
shayratlantirishi, unda shavas va qiziqish uyg’otishi mumkin. Bu shissiy voqelik
(hodisa) yangi taassurotni anglashning shissiy jabshasi bo’lib shisoblanadi. Tabiiy
131
va ijtimoiy mushitning anglab olish chigal hodisasi eshtiyoj bilan bog’lanishdan
hamda muayyan barqaror munosabat yuzaga keltirishdan oldin shissiy holatning
predmetiga aylanadi. Shuning uchun ma'lum kechinmalarning negizida tansho "bu
nima refleks"ini tushunish eshtiyoji yotadi. Bilish faoliyati bilan uyg’unlasha
borgan anglash shissi beqarorligi, qisqa muddatliligi bilan tafovutlanadi hamda
ob'ektga nisbatan yengilroq salbiy yoki ijobiy munosabat sifatiga aylanada.
Shissiyotning mazmuni turli-tuman bo’lib, u shaxsning shayoti va
taraqqiyoti imkoniyatlari bilan bog’liq ob'ektlarga, shatto bevosita roshatlanish
(azoblanish) shislarini yuzaga keltiruvchi narsalarga nisbatan munosabatlarida
ifodalanadi. Demak, shaxsning shissiyotlari turlicha moddiy va madaniy
eshtiyojlariga asoslanadi, ularni qondirishga yordam beradigan omil ijobiy
emosiyani yuzaga keltiradi, so’ng barqaror shissiyot singari mustashkamlanadi.
Inson eshtiyojini qondirishga xalaqit beradigan narsa salbiy emosional holatni
vujudga keltiradi hamda shissiyot tariqasida mujassamlashadi.
Shissiyotning mazmuni to’g’risida mulohaza yuritilganda shu narsani eslatib
o’tish joizki, shis-tuyg’ular barqarorligi, maqsadga muvofiqligi: birinchidan,
shaxsga shech qanday xavf-xatar, tashdid solmayotganligini, ikkinchidan,
insonning shayoti va faoliyatida uni baxt-omad kutayotganligini, uchinchidan,
shaxslararo munosabati, jamiyatda tutgan mavqeini, to’rtinchidan, tana a'zolarining
salomatligini ro’y rost aks ettiradi. Bu ko’rinishlarning barchasi ijobiy sifatlar
ustuvorlik qilayotganligidan darak beradi, binobarin, yutuqlarga erishish eshtimoli
darajasi yuksakligi, ijtimoiy yoki shaxsiy kutilma esa kafolatlanganligini anglatadi.
Shaxs
shaxslararo
munosabatning
mashsuli
bo’lganligi tufayli undagi
shissiyotlarning mazmuni, inson kamol topishi bilan uzviy bog’liq tarzda, ko’lami
kengayib boradi, buning natijasida emosional holatlar shaxsiy tor doiradan tashqari
chiqib, tabiat hodisalari, jamiyat muammolari (iqtisodiy, siyosiy, tarixiy, ma'naviy
jabshalar) ga taalluqli munosabatlarni o’zida ma'naviy mazmuniy shakliy jishatdan
mujassamlashtiradi. Xuddi shu bois mas'uliyat va loqaydlik, muloqotmandlik va
odamovilik, g’azab va shavq, simpatiya va antipatiya, optimizm va pessimizm,
xursandlik va xafalik, qashramonlik va qo’rqoqlik, quvonch va qashr, ishtiyoq va
zerikish, egoistlik va alturistlik, sofdillik va g’arazgo’ylik, mehnatsevarlik va
dangasalik, samimiylik va laganbardorlik kabilarning barchasi kelib chiqishi
(genezisi) jishatidan ijtimoiy xususiyatga ega bo’lib, quyidagi jabshalari bilan
ajralib turuvchi: a)shaxsning shaxsiy nuqtai nazari; b)ijtimoiy shayotda egallagan
mavqei; v)shayot va faoliyatda faolligi; g)jamiyatdagi hamkorlik faoliyatda
qatnashishi; d) guruh yoki jamoada shakllangan shaxslararo munosabatlari bilan
bog’liq shissiyotlardir. Shuni ta'kidlab o’tish o’rinliki, shaxsning ba'zi shis-
tuyg’ulari ularni ro’yobga chiqaruvchi omillarning takroran ta'siri natijasida
mustashkamlanib, uning(insonning) shukmron, ustuvor, barqaror emosional
xususiyatiga aylanadi. Shu sababdan shaxslarning xushfe'l yoki jaholatli,
qiziquvchan yoki sovuqqon, qo’rqoq yoki jasur, meshribon yoki bag’ritosh,
xushmuomala yoki qo’pol, kamgap yoki maxmadona degan yo’sinda inson (shaxs)
sifatida tavsiflash, basholash mumkin. Milliy tarbiyaning, milliy g’oyaning asosiy
vazifalaridan biri mamlakatimiz fuqarolarida milliy istiqlol g’oyalariga sodiqlik,
132
fidoiylik, vatanparvarlik, mas'uliyatlilik ruhidagi yuksak shis-tuyg’ularni
shakllantirishdan iboratdir. Mustaqillik ideallariga munosib shaxslarni kamol
toptirish uchun, vatan ishqi bilan yonuvchi faol, shijoatli, irodasi bukilmas,
barqaror motivasiyaga ega bo’lgan insoniy sifatlarni ularda shakllantirish
maqsadga muvofiq.
Shuni eslab o’tish lozimki, shissiyot o’zgaruvchanlik xususiyatiga ega
bo’lib, uning kuchayishi yoki susayishiga qarab qanday oqibatlarga olib kelishini
oldindan bashorat qilish yoki payqash mumkin. Shaxsning shis-tuyg’ularida ham
barqaror, ham o’zgaruvchan jabshalari birgalikda shukm suradi.
Shu sababdan shaxsning shissiyotida shukmron, ustuvor shis-tuyg’ular
mavjud bo’lishiga qaramay, ular vaziyat, haroit yangilanish bois keskin
o’zgarishlarga uchraydi, dinamik stereotiplar zaiflasha boshlaydi. Shuning uchun
psixologiyada shissiyot o’zgarishining dinamikasi degan atamalar birikmasi
uzluksiz ravishda qo’llanilib kelinadi.
Shaxsda namoyon bo’layotgan shissiyot asta-sekin jadallashib borgani
evaziga u ruhiy kechinma sifatida mustashkamlanib qolishi mumkin. Masalan,
jahon xalqlarida yer kurrasining u yoki bu joylarida qo’poruvchilik ko’rinishlariga
jirkanch nazar bilan qarash tuyg’usi uyg’ongan bo’lsa, keyinchalik terrorizmga
(lotincha terror kuch ishlatish bilan qo’rqitish demakdir) shafqatsiz kurash, nafrat
umumiy militarizmga (latincha militaris harbiylashtirish ma'nosini anglatadi)
yo’naltirildi. Xalqlarda narkotik (yunoncha harkotikos miyani aynitadigan)
moddalarga nisbatan jirkanch tuyg’usi kuchayib borishi, dinamikasi sababli
narkobiznesga (inglizcha business foyda degani)bilan ayovsiz kurash insoniyat
genini (zotini) buzilishiga yo’l qo’ymaslikka o’sib o’tdi. Shaxs kechirayotgan shis-
tuyg’ular mazmundor, aks ettirilayotgan hodisalarrang-barang, o’zaro ta'sirlar,
aloqalar, munosabatlar serqirra, ko’pyoqlamalik xususiyat kasb etsa, u holda
shissiyot dinamikasiga puxta negiz shozirlaydi.
Lekin shuni ham ta'kidlash ma'qulki, shissiyot dinamikasi har xil kechishi,
uning xususiyati, yo’nalishi biroz o’zgarishi mumkin. Chunki shissiyot bir
yo’nalishda kuchayib borish bilan bir qatorda uning susayishi, shatto so’nib
borishi, shaddan tashqari zaiflashuvi ham kuzatiladi. Masalan, intizomni buzgan
xodimni "shaydash" bilan qo’rqitish emosional ta'sirini yo’qotadi, agarda biror jazo
chorasi qo’llanilmasa, mabodo talabani dars qoldirishi po’pisa qilish bilan
cheklansa, unda qo’rqinch ruhiy holati yo’qoladi. Ana shunday hodisalar va
nomutanosibliklarning takrorlanishi sababli emosional moslashuv (adaptasiya)
jarayoni vujudga keladi, demak, shissiyotda o’zgarish sodir bo’lmaydi. Agarda
shissiyot ob'ektining (narsa, hodisa, holat kabilarning) mazmuni, ma'nosi shaxsda
qiziqish uyg’ota olmasa, bunday holda emosion to’yinish yuzaga keladi, oldin
qiziq tuyulgan narsa keyinchalik zerikarli, yoqimsiz, noxush kechinmalar shosil
qila boshlaydi. Shaxs bir necha marta surunkasiga axborot, qo’shiq, shangoma
eshita bergach, unda shayajonlanish, roshatlanish, kayfiyat ko’tarilishi paydo
bo’lmaydi, aksincha insonda zerikish shissi uyg’onadi, ularni eshitish esa jashl
chiqazadi. Shuning uchun xosh ma'lumot, xosh yumor bo’lishdan qat'i nazar
yangilik alomatlarisiz insonda qiziqish yo’qoladi.
| 