O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIAXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI
"Axborot xavfsizligi" kafedrasi
Mustaqil ta’lim ishi
Fan: Tarmoq xavfsizligi
Guruh: 401-18-TT
Talaba: L.K.Shukurov
Rahbar: D.Qilichev
Samarqand-2022
Tarmoq xavfsizligi tushunchasi va uning mohiyati.
Reja:
1. Tarmoq xavfsizligi tushunchasi
2. Dasturiy va apparat ta’minoti xavfsizligi.
3. Tarmoqlar va tarmoqlararo axborotlarni himoyalash usullari va vositalari
4. Xulosa.
5. Foydalanilgan adabiyotlar.
Tarmoq xavfsizligi tushunchasi va uning mohiyati.
Mamlakatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlariga kiritilgan kompyuter va
axborot texnologiyalari, telekomunikatsiya, ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari,
Internet xizmatlaridan foydalanish rivojlanmoqda va modernizatsiyalashmoqda.
Jamiyatimizning barcha sohalariga kundalik hayotimizga zamonaviy axborot
texnologiyalarini keng joriy etish istiqboldagi maqsadlarimizga erishishni
ta’minlaydi. Har bir soha faoliyatida Internet tarmog‘idan foydalanish ish
unumdorligini oshirmoqda.
Aynan tarmoqdan foydalangan holda tezkor ma’lumot almashish vaqtdan yutish
imkonini beradi. Xususan, yurtimizda Elektron hukumat tizimi shakllantirilishi va
uning zamirida davlat boshqaruv organlari hamda aholi o‘rtasidagi o‘zaro
aloqaning mustahkamlanishini tashkil etish tarmoqdan foydalangan holda amalga
oshadi. Tarmoqdan samarali foydalanish demokratik axborotlashgan jamiyatni
shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda, axborot almashinuv tezligi
yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish
bo‘yicha tezkor natijaga ega bo‘linadi.
Biroq tarmoqqa noqonuniy kirish, axborotlardan foydalanish va o‘zgartirish,
yo‘qotish kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Ish
faoliyatini tarmoq bilan bog‘lagan korxona, tashkilotlar hamda davlat idoralari
ma’lumot almashish uchun tarmoqqa bog‘lanishidan oldin tarmoq xavfsizligiga
jiddiy e’tibor qara-tishi kerak. Tarmoq xavfsizligi uzatilayotgan, saqlanayotgan va
qayta ishlanayotgan axborotni ishonchli tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli
vositalar va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirish
orqali amalga oshiriladi. Tarmoq xavsizligini ta’minlash maqsadida qo‘llanilgan
vosita xavf-xatarni tezda aniqlashi va unga nisbatan qarshi chora ko‘rishi kerak.
Tarmoq xavfsizligiga tahdidlarning ko‘p turlari bor, biroq ular bir necha toifalarga
bo‘linadi:
axborotni uzatish jarayonida hujum qilish orqali, eshitish va o‘zgartirish
(Eavesdropping);
xizmat ko‘rsatishdan voz kechish; (Denial-of-service)
portlarni tekshirish (Port scanning).
Axborotni uzatish jarayonida, eshitish va o‘zgartirish hujumi bilan telefon
aloqa liniyalari, internet orqali tezkor xabar almashish, videokonferensiya va faks
jo‘natmalari
orqali
amalga
oshiriladigan
axborot
almashinuvida
foydalanuvchilarga sezdirmagan holatda axborotlarni tinglash, o‘zgartirish hamda
to‘sib qo‘yish mumkin. Bir qancha tarmoqni tahlillovchi protokollar orqali bu
hujumni amalga oshirish mumkin. Hujumni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minotlar
orqali CODEC (video yoki ovozli analog signalni raqamli signalga aylantirib
berish va aksincha) standartidagi raqamli tovushni osonlik bilan yuqori sifatli,
ammo katta hajmni egallaydigan ovozli fayllar (WAV)ga aylantirib beradi. Odatda
bu hujumning amalga oshirilish jarayoni foydalanuvchiga umuman sezilmaydi.
Tizim ortiqcha zo‘riqishlarsiz va shovqinsiz belgilangan amallarni bajaraveradi.
Axborotning o‘g‘irlanishi haqida mutlaqo shubha tug‘ilmaydi. Faqatgina oldindan
ushbu tahdid haqida ma’lumotga ega bo‘lgan va yuborilayotgan axborotning o‘z
qiymatini saqlab qolishini xohlovchilar maxsus tarmoq xafvsizlik choralarini
qo‘llash natijasida himoyalangan tarmoq orqali ma’lumot almashish imkoniyatiga
ega bo‘ladilar. Tarmoq orqali ma’lumot almashish mobaynida yuborilayotgan
axborotni eshitish va o‘zgartirishga qarshi bir necha samarali natija beruvchi
texnologiyalar mavjud:
IPSec (Internet protocol security) protokoli;
VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq;
IDS (Intrusion Detection System) ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimi.
Ipsec (Internet protocol security) bu xavfsizlik protokollari hamda shifrlash
algoritmlaridan foydalangan holda tarmoq orqali xavfsiz ma’lumot almashish
imkonini beradi. Bu maxsus standart orqali tarmoqdagi kompyuterlarning o‘zaro
aloqasida dastur va ma’lumotlar hamda qurilmaviy vositalar bir-biriga mos
kelishini ta’minlaydi. Ipsec protokoli tarmoq orqali uzatilayotgan axborotning
sirliligini, ya’ni faqatgina yubo-ruvchi va qabul qiluvchiga tushunarli bo‘lishini,
axborotning sofligini hamda paketlarni autentifikatsiyalashni amalga oshiradi.
Zamonaviy axborot texnologiyalarni qo‘llash har bir tashkilotning rivojlanishi
uchun zaruriy vosita bo‘lib qoldi, Ipsec protokoli esa aynan quyidagilar uchun
samarali himoyani ta’minlaydi:
bosh ofis va filiallarni global tarmoq bilan bog‘laganda;
uzoq masofadan turib, korxonani internet orqali boshqarishda;
homiylar bilan bog‘langan tarmoqni himoyalashda;
elektron tijoratning xavfsizlik darajasini yuksaltirishda.
VPN (Virtual Private Network) virtual xususiy tarmoq sifatida ta’riflanadi. Bu
texnologiya foydalanuvchilar o‘rtasida barcha ma’lumotlarni almashish boshqa
tarmoq doirasida ichki tarmoqni shakllantirishga asoslangan, ishonchli himoyani
ta’minlashga qaratilgan. VPN uchun tarmoq asosi sifatida Internetdan
foydalaniladi.
VPN texnologiyasining afzalligi. Lokal tarmoqlarni umumiy VPN tarmog‘iga
birlashtirish orqali kam xarajatli va yuqori darajali himoyalangan tunelni qurish
mumkin. Bunday tarmoqni yaratish uchun sizga har bir tarmoq qismining bitta
kompyuteriga filiallar o‘rtasida ma’lumot almashishiga xizmat qiluvchi maxsus
VPN shlyuz o‘rnatish kerak. Har bir bo‘limda axborot almashishi oddiy usulda
amalga oshiriladi. Agar VPN tarmog‘ining boshqa qismiga ma’lumot jo‘natish
kerak bo‘lsa, bu holda barcha ma’lumotlar shlyuzga jo‘natiladi. O‘z navbatida,
shlyuz ma’lumotlarni qayta ishlashni amalga oshiradi, ishonchli algoritm asosida
shifrlaydi va Internet tarmog‘i orqali boshqa filialdagi shlyuzga jo‘natadi.
Belgilangan nuqtada ma’lumotlar qayta deshifrlanadi va oxirgi kompyuterga oddiy
usulda uzatiladi. Bularning barchasi foydalanuvchi uchun umuman sezilmas
darajada amalga oshadi hamda lokal tarmoqda ishlashdan hech qanday farq
qilmaydi. Eavesdropping hujumidan foydalanib, tinglangan axborot tushunarsiz
bo‘ladi.
Bundan tashqari, VPN alohida kompyuterni tashkilotning lokal tarmog‘iga
qo‘shishning ajoyib usuli hisoblanadi. Tasavvur qilamiz, xizmat safariga
noutbukingiz bilan chiqqansiz, o‘z tarmog‘ingizga ulanish yoki u yerdan biror-bir
ma’lumotni olish zaruriyati paydo bo‘ldi. Maxsus dastur yordamida VPN shlyuz
bilan bog‘lanishingiz mumkin va ofisda joylashgan har bir ishchi kabi faoliyat olib
borishigiz mumkin. Bu nafaqat qulay, balki arzondir.
VPN ishlash tamoyili. VPN tarmog‘ini tashkil etish uchun yangi qurilmalar va
dasturiy ta’minotdan tashqari ikkita asosiy qismga ham ega bo‘lish lozim:
ma’lumot uzatish protokoli va uning himoyasi bo‘yicha vositalar.
Ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (IDS) yordamida tizim yoki tarmoq
xavfsizlik siyosatini buzib kirishga harakat qilingan usul yoki vositalar aniqlanadi.
Ruxsatsiz kirishlarni aniqlash tizimlari deyarli chorak asrlik tarixga ega. Ruxsatsiz
kirishlarni aniqlash tizimlarining ilk modellari va prototiplari kompyuter
tizimlarining audit ma’lumotlarini tahlillashdan foydalangan. Bu tizim ikkita
asosiy sinfga ajratiladi. Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimi (Network
Intrusion Detection System) va kompyuterga ruxsatsiz kirishni aniqlash tizimiga
(Host Intrusion Detection System) bo‘linadi.
IDS tizimlari arxitekturasi tarkibiga quyidagilar kiradi:
himoyalangan tizimlar xavfsizligi bilan bog‘liq holatlarni yig‘ib
tahlillovchi sensor qism tizimi;
sensorlar ma’lumotlariga ko‘ra shubhali harakatlar va hujumlarni
aniqlashga mo‘ljallangan tahlillovchi qism tizimi;
tahlil natijalari va dastlabki holatlar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ishni
ta’minlaydigan omborxona;
IDS
tizimini
konfiguratsiyalashga
imkon
beruvchi,
IDS
va
himoyalangan tizim holatini kuzatuvchi, tahlil qism tizimlari aniqlagan
mojarolarni kuzatuvchi boshqaruv konsoli.
Bu tizim ikkita asosiy sinfga ajratiladi. Tarmoqqa ruxsatsiz kirishni aniqlash
tizimi (Network Intrusion Detection System) va kompyuterga ruxsatsiz kirishni
aniqlash tizimiga (Host Intrusion Detection System) bo‘linadi. Tarmoqqa ruxsatsiz
kirishni aniqlash tizimi (NIDS) ishlash tamoyili quyidagicha:
1. tarmoqqa kirish huquqiga ega bo‘lgan trafiklarni tekshiradi;
2. zararli va ruxsatga ega bo‘lmagan paketlarga cheklov qo‘yadi.
Sanab o‘tilgan xavfsizlik bosqichlarini qo‘llagan holda Eavesdropping
tahdidiga qarshi samarali tarzda himoyalanish mumkin.
DOS (Denial-of-service) tarmoq hujumning bu turi xizmat qilishdan voz kechish
hujumi deb nomlanadi. Bunda hujum qiluvchi legal foydalanuvchilarning tizim
yoki xizmatdan foydalanishiga to‘sqinlik qilishga urinadi. Tez-tez bu hujumlar
infratuzilma resurslarini xizmatga ruxsat so‘rovlari bilan to‘lib toshishi orqali
amalga oshiriladi. Bunday hujumlar alohida xostga yo‘naltirilgani kabi butun
tarmoqqa ham yo‘naltirilishi mumkin. Hujumni amalga oshirishdan oldin obyekt
to‘liq o‘rganilib chiqiladi, ya’ni tarmoq hujumlariga qarshi qo‘llanilgan himoya
vositalarining zaifligi yoki kamchliklari, qanday operatsion tizim o‘rnatilgan va
obyekt ish faoliyatining eng yuqori bo‘lgan vaqti. Quyidagilarni aniqlab va
tekshirish natijalariga asoslanib, maxsus dastur yoziladi. Keyingi bosqichda esa
yaratilgan dastur katta mavqega ega bo‘lgan serverlarga yuboriladi. Serverlar o‘z
bazasidagi ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchilarga yuboradi. Dasturni qabul qilgan
foydalanuvchi ishonchli server tomonidan yuborilganligini bilib yoki bilmay
dasturni o‘rnatadi. Aynan shu holat minglab hattoki, millionlab kompyuterlarda
sodir bo‘lishi mumkin. Dastur belgilangan vaqtda barcha kompyuterlarda
faollashadi va to‘xtovsiz ravishda hujum qilinishi mo‘ljallangan obyektning
serveriga so‘rovlar yuboradi. Server tinimsiz kelayotgan so‘rovlarga javob berish
bilan ovora bo‘lib, asosiy ish faoliyatini yurgiza olmaydi. Server xizmat qilishdan
voz kechib qoladi.
Xizmat qilishdan voz kechish hujumidan himoyalanishning eng samarali yo‘llari
quyidagilar:
tarmoqlararo ekranlar texnologiyasi (Firewall);
IPsec protokoli.
Tarmoqlararo ekran ichki va tashqi perimetrlarning birinchi himoya qurilmasi
hisoblanadi.
Tarmoqlararo
ekran
axborot-kommunikatsiya
texnologiya
(AKT)larida kiruvchi va chiquvchi ma’lumotlarni boshqaradi va ma’lumotlarni
filtrlash orqali AKT himoyasini ta’minlaydi, belgilangan mezonlar asosida axborot
tekshiruvini amalga oshirib, paketlarning tizimga kirishiga qaror qabul qiladi.
Tarmoqlararo ekran tarmoqdan o‘tuvchi barcha paketlarni ko‘radi va ikkala (kirish,
chiqish) yo‘nalishi bo‘yicha paketlarni belgilangan qoidalar asosida tekshirib,
ularga ruxsat berish yoki bermaslikni hal qiladi. Shuningdek, tarmoqlararo ekran
ikki tarmoq orasidagi himoyani amalga oshiradi, ya’ni himoyalanayotgan tarmoqni
ochiq tashqi tarmoqdan himoyalaydi. Himoya vositasining quyida sanab o‘tilgan
qulayliklari, ayniqsa, paketlarni filtrlash funksiyasi DOS hujumiga qarshi
himoyalanishning samarali vositasidir. Paket filtrlari quyidagilarni nazorat qiladi:
fizik interfeys, paket qayerdan keladi;
manbaning IP-manzili;
qabul qiluvchining IP-manzili;
manba va qabul qiluvchi transport portlari.
Tarmoqlararo ekran ba’zi bir kamchiliklari tufayli Dos hujumidan to‘laqonli
himoyani ta’minlab bera olmaydi:
loyihalashdagi
xatoliklar
yoki
kamchiliklar
— tarmoqlararo
ekranlarning har xil texnologiyalari himoyalana-yotgan tarmoqqa
bo‘ladigan barcha suqilib kirish yo‘llarini qamrab olmaydi;
amalga oshirish kamchiliklari — har bir tarmoqlararo ekran murakkab
dasturiy (dasturiy-apparat) majmua ko‘rinishida ekan, u xatoliklarga
ega. Bundan tashqari, dasturiy amalga oshirish sifatini aniqlash
imkonini
beradigan
va
tarmoqlararo
ekranda
barcha
spetsifikatsiyalangan xususiyatlar amalga oshirilganligiga ishonch hosil
qiladigan sinov o‘tkazishning umumiy metodologiyasi mavjud emas;
qo‘llashdagi (ekspluatatsiyadagi) kamchiliklar — tarmoqlararo
ekranlarni
boshqarish,
ularni
xavfsizlik
siyosati
asosida
konfiguratsiyalash juda murakkab hisoblanadi va ko‘pgina vaziyatlarda
tarmoqlararo ekranlarni noto‘g‘ri konfiguratsiyalash hollari uchrab
turadi. Sanab o‘tilgan kamchiliklarni IPsec protokolidan foydalangan
holda bartaraf etish mumkin. Yuqoridagilarni umumlashtirib,
tarmoqlararo ekranlar va IPsec protokolidan to‘g‘ri foydalanish orqali
DOS hujumidan yetarlicha himoyaga ega bo‘lish mumkin.
Port scanning hujum turi odatda tarmoq xizmatini ko‘rsatuvchi kompyuterlarga
nisbatan ko‘p qo‘llanadi. Tarmoq xavfsizligini ta’minlash uchun ko‘proq virtual
portlarga e’tibor qaratishimiz kerak. Chunki portlar ma’lumotlarni kanal orqali
tashuvchi vositadir. Kompyuterda 65 536ta standart portlar mavjud. Kompyuter
portlarini majoziy ma’noda uyning eshigi yoki derazasiga o‘xshatish mumkin.
Portlarni tekshirish hujumi esa o‘g‘rilar uyga kirishdan oldin eshik va derazalarni
ochiq yoki yopiqligini bilishiga o‘xshaydi. Agar deraza ochiqligini o‘g‘ri payqasa,
uyga kirish oson bo‘ladi. Hakker hujum qilayotgan vaqtda port ochiq yoki
foydalanilmayotganligi haqida ma’lumot olishi uchun Portlarni tekshirish
hujumidan foydalanadi.
Bir vaqtda barcha portlarni tahlil qilish maqsadida xabar yuboriladi, natijada real
vaqt davomida foydalanuvchi kompyuterning qaysi portini ishlatayotgani
aniqlanadi, bu esa kompyuterning nozik nuqtasi hisob-lanadi. Aynan ma’lum
bo‘lgan port raqami orqali foydalanuvchi qanday xizmatni ishlatayotganini aniq
aytish mumkin. Masalan, tahlil natijasida quyidagi port raqamlari aniqlangan
bo‘lsin, aynan shu raqamlar orqali foydalanilayotgan xizmat nomini aniqlash
mumkin
Port #21: FTP (File Transfer Protocol) fayl almashish protokoli;
Port #35: Xususiy printer server;
Port #80: HTTP traffic (Hypertext Transfer [Transport] Protocol)
gipermatn almashish protokoli;
Port #110: POP3 (Post Office Protocol 3) E-mail portokoli.
Portlarni tekshirish hujumiga qarshi samarali himoya yechimi tarmoqlararo
ekran texnologiyasidan unumli foydalanish kutilgan natija beradi. Barcha portlarni
bir vaqtda tekshirish haqidagi kelgan so‘rovlarga nisbatan tarmoqlararo ekranga
maxsus qoida joriy etish yo‘li bilan hujumni bartaraf etish mumkin.
Tarmoq xavfsizligi
Yillar davomida tashkilotlar kichik shaharcha aholisi uylarining eshiklarini
qulflamagandek tarmoq xavfsizligiga e’tiborsiz edi. Internet va global tarmoqning
keng tarqalishi tarmoqqa bo‘lgan bunday munosabatga o‘z ta’sirini o‘tkazishi
natijasida
ochiq
eshiklar
yopiladigan
va
qulflanadigan
bo‘ldi.
Xavfsizlik
nima
uchun
muhim?
Xavfsizlik muhimdir, chunki kompyuter tizimlari va tarmoqlari himoyalanishi
zarur bo‘lgan keng spektrdagi axborot va resurslarni o‘zida saqlaydi. Siz Internet
orqali xarid qilish uchun o‘z kredit kartangizdan foydalanganingizda siz shartnoma
tuzayotgan vaqtda internetdagi sotuvchi sizga xavfsiz aloqa ta’minlayotganiga
ishonasiz va Siz berayotgan ma’lumotlar uchun hech qanday xavf yo‘qligiga
ishonch bildirasiz Bugungi kundagi identifikatsiyaga tahdid yuqori bo‘lgan davrda
tashkilot xodimlari Xavfsizlik bo‘limiga o‘zining ijtimoiy himoya nomeri yoki
oilaga oid axborot kabi shaxsiy ma’lumotlari himoyadaligiga ishonadi. Talaba
tajriba natijalarini kiritayotganida har gal kompyuterda ishlash imkoni borligi va
dastur ishlayotganiga ishonch hosil qiladi. Bular nima uchun tarmoq xavfsizligi
zarurligini namoyon etuvchi ba’zi sabablardir. Bu va boshqa sabablarni quyidagi
guruhlarga
ajratishimiz
mumkin:
1. Axborot va resurslarni shunday himoyasiki, bunda tijorat yoki tashkilotlar
muammo
va
uzilishlarsiz
o‘z
faoliyatini
saqlab
qoladi.
2. Tibbiy yozuvlar kabi shaxsiy ma’lumotlar maxfiyligi ta’minlanishi kafolatlanadi
3. Identifikatsiya va kredit kartalarini o‘g‘irlanishidan himoya etadi.
4. Ish jarayonlari oqimini oila a’zolari, talabalar va tashkilot xodimlarining ishlashi
va o‘yinlar o‘ynashida to‘xtash va buzilishlar yuz bermaydigan etib,
engillashtiradi.
5. Kompyuter xakerlarini keyingi zararli hujumlar uyushtirishdan to‘xtatadi.
Xavfsizlik
bo‘yicha
amaliy
tayyorgarliklar
Hujumlardan amaliy himoyalanish mustahkamlikni oshirish jarayonidagi
qadamdir. Mustahkamlikni oshirish o‘z tarkibiga tarmoq himoyasi va operatsion
tizim usullari orqali hujumni to‘xtatish yoki oldini olish uchun belgilangan
vazifalarni qabul qiladi. Siz ishlayotgan tizimni mustahkamlash yo‘lida bir nechta
umumiy
qadamlar
mavjud:
1. Operatsion tizim va tarmoq himoyasi imkoniyatlari bo‘yicha imkoni boricha
ko‘proq ma’lumot bilishga intiling va ulardan foydalanishni o‘rganing.
2. Yangi hujumlar va ularni qayta ishlash uchun himoya tashklotlarining veb-
sahifalarida
tez-tez
maslaxat
olib
turing.
3. Operatsion tizimni ishlatishingiz uchun absolyut zarur bo‘lgan xizmat va
jarayonlarnigina yuriting va kerak bo‘lmaydiganlarini o‘chirib tashlang, chunki
bunda hujumchilar foydalanishi mumkin bo‘lgan ochiq TCP/UDP portlar va
operatsion tizim dasturlari va jarayonlari sonini kamaytiradi (hujum maydonini
kamaytirish
deb
ham
ataladi).
4. Imkon bo‘lsa, alohida server, fayrvol va marshrutizatorlardan foydalaning. Ko‘p
funksiya bajaradigan kompyuter va tarmoq qurilmalari hujumchilar uchun ko‘p
ochiq darchalar yaratishi mumkin. Masalan, internet, DNS va marshrutizatsiya
funksiyalarini yagona serverda jamlamang. Alohida server va qurilmalarni
boshqarish
ham
soddaroq,
himoya
etish
ham
osonroq.
5. Operatsion tizimning foydalanuvchi login va parollari, himoyalangan guruhlar,
huquqlar, himoyalanish siyosatlari, loginni o‘chirish, himoya protokollari, shifrlash
va autentifikatsiya kabi himoya uchun mo‘ljallangan imkoniyatlarini o‘rganing va
ulardan
foydalaning.
Hujumchilarga
qarshi
imkoni
boricha
ko‘proq
to‘siqlar
qo‘ying.
6. Muntazam ravishda himoya tizimida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
darchalarning joyini aniqlash va shu erga yo‘naltirilgan himoyalash kabi usullar
qanday
o‘rnatilganini
tekshirib
boring.
7. Foydalanuvchilarni ongli ravishda himoyalanishga o‘rgatib boring.
8. Hujum yo‘qligiga ishonch hosil qilish uchun doimiy ravishda operatsion tizimni
nazorat
qilib
boring.
9. Bir operatsion tizim, masalan, Mac OS X boshqa operatsion tizim, misol uchun,
Windows 7 dan hujumga kamroq moyil, deb, xato qilmang. Barcha operatsion
tizimlar o‘z nozik tomonlariga ega va hujumchilar barcha turdagi operatsion
tizimlarga hujum uyushtirish uchun zararli dasturlar yozishadi. Android va iOS
kabi mobil operatsion tizimlar ham bundan mustasno emas. Masalan, Android
asosidagi smartfon va planshetlar chiqqanining birinchi yilidayoq ularga bo‘lgan
hujumlar soni asosan dastur yuklash orqali hujum hisobiga 400 foizga oshdi. iOS
mobil qurilmalariga bo‘lgan hujumlar Android qurilmalariga nisbatan ko‘p
bo‘lmaganiga qaramasdan, ularga bo‘lgan hurujlar ham o‘sdi.
Operatsion
tizimning
himoya
imkoniyatlaridan
foydalanish
Operatsion tizimlar tizim mustahkamligini ta’minlovchi ko‘p imkoniyatlarga ega.
Sozlash
mumkin
bo‘lgan
imkoniyatlarning
ba’zilari
quyidagilardir:
1. Tarmoq tizimida ro‘yxatdan o‘tgan har bir foydalanuvchi tizimga mustahkam
parolь
bilan
kirishni
talab
eting.
2. Foydalanuvchilar tarmoqqa kirishi vaqtida autentifikatsiya va shifrlashning
operatsion tizimlaringiz taklif eta oladigan eng mukammal shakllaridan
foydalaning.
3. Tarmoq ulanishlari uchun raqamli sertifikatsiyali himoyadan foydalaning.
Raqamli sertifikatsiya tarmoq kompyuterlari o‘rtasida uzatish asl ekanligini
tekshirish, ya’ni ulanayotgan qurilmalar haqiqatda o‘zligi ekanligiga ishonch hosil
qilish
uchun
zarur.
4. Jild va fayllar xavfsizligi uchun huquqlarni sozlab qo‘ying.
5. Umumiy foydalanish huquqlari kabi umumiy foydalaniladigan resurs
himoyasidan
flydalaning.
6. Foydalanuvchilar uchun “qiyin” parolь talabi va tarmoqqa ma’lum marta kira
olmagandan keyin foydalanuvchi hisob yozuvini bloklash kabi xavfsizlik siyosatini
o‘rnating.
7. Simsiz tarmoq uchun tizimda mavjud eng yuqori himoya darajasini o‘rnating.
8. Uzoqdan ulanishlar, ayniqsa simsiz tarmoqlar xavsizligi uchun Virtual xususiy
tarmoq
–
VPNdan
foydalaning.
9. Muntazam ehtiyot uchun nusxalash kabi buzilishdan keyin tiklash
texnologiyalaridan foydalaning.
Mavjud
tarmoqlar
Hatto ko‘p narsani biladigan odamlar ham ba’zida uyga ishdan nozik ma’lumotni
olib kelishi va operatsion tizimning himoya imkoniyatlaridan foydalana olmasligi
mumkin. Bir misol – yuqori lavozimda ishlovchi havfsizlik xizmati ofitseri mahfiy
fayllarni uyda ular bilan ishlash uchun olib kelgan, deylik. Bu fayllar etarlicha
himoyalanmagan va ihtiyoriy odam, shuningdek, Internet orqali hujum
uyushtiruvchi yoki chet el razvedka agentligining josusi tomonidan ochib ko‘rish
mumkin.
Boshqa bir misolda kompaniyaning server administratori o‘z uyidan uzoqdan
ulanish usuli bilan serverga ba’zi texnik xizmatlar ko‘rsatish uchun kirgan.
Afsuski, uning uy kompyuteri virus tekshiruvchi dasturdagi yangilanish
xizmatining vaqti tugagan sababli virus bilan zararlangan edi. Natijada virus
serverga o‘tib ketdi.
Tarmoq
xavfsizligi
imkoniyatlaridan
foydalanish
Siz tarmoqda ishlata oladigan bir nechta mustahkamlash usullari mavjud. Ulardan
ba’zi usullar maxsus tarmoq uskunalaridan foydalanishni talab etadi, boshqalari
esa o‘z ichiga dasturiy ta’minotni oladi. Tarmoqni mustahkamlash usullarining eng
oddiylari
quyidagilarni
o‘z
ichiga
oladi:
1. tarmoqning ma’lum qismlariga kim kirganini nazorat qilish uchun tarmoqni
kommutator
va
marshrutizator
asosida
loyihalash;
2.
tarmoq
fayrvollari
va
opersion
tizim
fayrvollaridan
foydalanish;
3. xavfsizroq simli tarmoqlarni loyihalashda yulduzsimon tarmoq topologiyasidan
foydalanish;
4. tarmoqdagi faollikni muntazam nazorat qilish.
Kiber xavfsizlik va tarmoq xavfsizligi o'rtasidagi farq
Bizning asosiy qiziqish mavzusimizga kirishdan oldin - kiber xavfsizlik va tarmoq
xavfsizligi - avvalo axborot xavfsizligi nima ekanligini tushunishga harakat
qilaylik.
Hozirgi kunda Internet hamma narsani inqilob qilgani, ishlarimizni qanday
o'zgartirishi haqida gapirish mutlaqo noto'g'ri emas. Ijtimoiy media bir necha yil
ichida internetda shov-shuvga aylandi va Amazon kabi elektron tijorat gigantlari
onlayn sotib olishni shamolga aylantirdilar va Google hamma narsani osongina
bizning qo'llarimizga tushirdi.
Bizneslar har qachongidan ko'ra raqamli ravishda rivojlanib bormoqda va
texnologiyalar rivojlanib borishi bilan korxonalarning xavfsizlik infratuzilmasi
ham kuchaytirilishi kerak. Internet rivojlandi va ko'p odamlar ushbu o'zaro bog'liq
tizimlardan foydalanib, zaif tomonlaridan foydalanishda zaifliklarga duch
kelmoqdalar. Bu axborot xavfsizligi bilan bog'liq.
Axborot xavfsizligi deganda har qanday sezgir ma'lumotlar va ma'lumotlarni,
bosma yoki elektron shaklda ruxsatsiz kirishdan himoya qilishga mo'ljallangan
jarayonlar va texnikalar tushuniladi. Axborot har bir shaxs va biznes uchun
qimmatli narsadir, bu ularni o'g'irlash yoki shikastlanishdan himoya qilishda
yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi.
Kiberxavfsizlik - bu Internetga ulangan tizimlarni, shu jumladan apparat, dasturiy
ta'minot, dasturlar va ma'lumotlarni potentsial kiberhujumlardan himoya qilish
bilan shug'ullanadigan axborot xavfsizligining bir qismi. Tarmoqlarning
yaxlitligini ruxsatsiz elektron kirishdan himoya qiladi. Tarmoq xavfsizligi - bu
tarmoqdagi qurilmalar orqali yuboriladigan har qanday tarmoq va ma'lumotlarning
yaxlitligini himoya qilish uchun yaratilgan kiber-xavfsizlik.
Kiber havfsizlik nima?
Kiber-xavfsizlik - bu kiber-makonning barcha jihatlari bilan bog'liq bo'lgan
umumiy atama. Bu tarmoqlar, qurilmalar va dasturlarning yaxlitligini hujum,
shikastlanish yoki tashqaridan ruxsatsiz kirishdan himoya qilish bilan
shug'ullanadigan axborot xavfsizligi to'plami. Bu tizimlar va tarmoqlarni potentsial
kiberhujumlardan himoya qilishga mo'ljallangan texnikalar, texnologiyalar va
jarayonlar to'plamini anglatadi. U turli xil xavfsizlik choralari va boshqarish
vositalarini qo'llash orqali tarmoqlarning yaxlitligini ruxsatsiz elektron kirishdan
himoya qiladi. Kiberxavfsizlik bo'yicha mutaxassislar barcha kiruvchi va
chiquvchi trafikni kuzatib boradilar, shu bilan birga, tashkilotni tizimlardan
ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilib, kiber hujumlar xavfini kamaytiradi.
Tarmoq xavfsizligi nima?
Tarmoq xavfsizligi - bu tarmoq va dasturlarning yaxlitligini buzish va ruxsatsiz
kirishdan himoya qilish uchun tarmoq xavfsizligini ta'minlash choralarini
rejalashtirish va amalga oshirish bilan shug'ullanadigan axborot / kiber-
xavfsizlikning to'plami. U tashkilotning IT infratuzilmasi va tarmoqqa kirish
mumkin bo'lgan manbalarni viruslar, troyanlar, zararli dasturlar, spam-dasturlar,
josuslarga qarshi dasturlar va boshqa kiber-tahdidlardan himoya qiladi. Tarmoq
xavfsizligi bo'yicha mutaxassisning vazifasi - bu sizning kompyuteringizga kirishni
aniqlash tizimlari, shifrlash, xavfsizlik devori va raqamli sertifikatlar bo'yicha
yordam berish, shu jumladan texnik mutaxassislarni taqdim etish orqali
tarmog'ingizni yanada xavfsizroq qilish.
Kiber xavfsizlik va tarmoq xavfsizligi o'rtasidagi farq
Ta'rif
Kiberxavfsizlik - bu tarmoq, qurilmalar, dasturlar va ma'lumotlarning
shikastlanish, hujum yoki ruxsatsiz kirishdan himoya qilinishida foydalaniladigan
texnik va metodologiyalar to'plamiga tegishli axborot xavfsizligi to'plami. Oddiy
qilib aytganda, kiber xavfsizlik Internetga ulangan tizim va tarmoqlarni raqamli
hujumlardan himoya qilish amaliyotidir. Tarmoq xavfsizligi, o'z navbatida,
kompyuterlar tarmog'ida fayllar va kataloglarni tizimni noto'g'ri ishlatish, buzish
va ruxsatsiz kirishdan himoya qilish harakati. Tarmoq xavfsizligi - bu sizning
tarmoqingiz yaxlitligini va tarmoqqa kirish mumkin bo'lgan manbalarni ruxsatsiz
kirishdan himoya qiladigan kiber-xavfsizlikning bir qismi.
Xavfsizlik
Ikkala atama ham bir-biri bilan sinonim bo'lsa-da, xavfsizlik nuqtai nazaridan juda
farq qiladi. Agar siz tashkilotni mustahkam qal'a deb hisoblasangiz, tarmoq
xavfsizligi qal'a devorlari ichida tinchlikni saqlash va tashkilotning suverenitetini
tarmoq bilan bog'liq tahdidlardan himoya qilish haqida qayg'uradi. O'z navbatida,
kiberxavfsizlik tashkilotni tashqi tahdidlardan, masalan kiber olamdan himoya
qiladi. U tashkilot tizimlari, tarmoqlari va dasturlarini barcha turdagi raqamli
xurujlardan, ya'ni фишинг, qichishish, urishish va hokazolardan himoya qiladi.
Tarmoq xavfsizligi bu tashkilotning IT infratuzilmasini barcha turdagi onlayn
tahdidlardan, masalan viruslardan himoya qilishdan iborat.
Ma'lumotlar
Kiber-xavfsizlik - bu axborot xavfsizligi kabi keng ma'noda, tarmoq xavfsizligi
kiber xavfsizlikning bir qismidir. Ikkala holatda ham, eng muhim komponent
ma'lumotlar va dasturlarning yaxlitligi hisoblanadi, kiberxavfsizlik esa ko'proq
tahdidlarni kuzatishni va aniqlashni talab qiladi. Tarmoq xavfsizligining asosiy
xavfi tashkilotlarning IT-infratuzilmasini ichkaridan himoya qilishdir, kiber
xavfsizlik tizimning zaifliklaridan foydalanadigan potentsial kiber-tahdidlardan
tashkilotlarning axborot va xavfsizlik texnologiyalarini (AKT) himoya qilish bilan
shug'ullanadi. Firewall, ID va parol, zaxira, shifrlash tarmoq xavfsizligi ostida.
Xavfsizlik bo'yicha professional
Kiber xavfsizlik bo'yicha mutaxassislar yoki tahlilchilar o'zlarining tajribalari va
ma'lumotlar bazalari, xavfsizlik devori, Internet xavfsizligi va shifrlash bo'yicha
bilimlari orqali tarmoq infratuzilmasi va o'zaro bog'liq tizimlarni himoya qilish
uchun to'liq javobgarlikni o'z zimmalariga oladigan shaxslardir. Kiberxavfsizlik
bo'yicha mutaxassis kiberxavfsizlikni himoya qilish, aniqlash va tiklash bo'yicha
mutaxassis bo'lib xizmat qiladi. Xavfsizlik bo'yicha mutaxassisning asosiy vazifasi
barcha kiruvchi va chiquvchi trafikni kuzatish, shuningdek, tashkilotdagi turli
bo'limlar bilan hamkorlikda xatarlarni boshqarish vositalari va texnologiyalarini
muvofiqlashtirish.
Tarmoq
xavfsizligi
bo'yicha
mutaxassisning
vazifasi
tashkilotning AT-infratuzilmasini himoya qilish atrofida o'zgaradi, unga axborot
aktivlari, moliyaviy ma'lumotlar va boshqa maxfiy ma'lumotlar kiradi.
Tarmoq xavfsizligi va tarmoq xavfsizligi: taqqoslash sxemasi
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, kiberxavfsizlik - bu axborotni saqlash va tranzit paytida
xavfsizlikning xavfsizligi bilan shug'ullanadigan axborot xavfsizligining bir qismi,
tarmoq xavfsizligi - bu tashkilotning IT infratuzilmasini himoya qilish va unga
kirishni cheklash bilan shug'ullanadigan kiber-xavfsizlik. Ikkala atamalar ham
ko'pincha bir-biri bilan birgalikda ishlatiladi, kiberxavfsizlik keng ma'noda
ishlatiladigan atama bundan mustasno, tarmoq xavfsizligi esa axborot
kiberxavfsizlikning bir qismidir.
Adabiyotlar
Tasvir krediti: https://pixabay.com/uz/network-security-technology-data-
3482974/
Tasvir
krediti:
https://www.flickr.com/photos/111692634@N04/18709586962
Xonanda, Piter U va Allan Fridman. Kiberxavfsizlik va Cyberwar. Oksford:
Oksford universiteti matbuoti, 2014. Chop etish
Kizza, Jozef Migga. Kompyuter tarmog'ining xavfsizligi bo'yicha qo'llanma.
Berlin: Springer, 2017. Chop etish
Harrington, Jan L. Tarmoq xavfsizligi: amaliy yondashuv. Kembrij:
Akademik matbuot, 2005 yil. Chop etish
| 