Ózbekstan respublikasi joqari HÁm orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaqstan respublikasi KÁsiplik bilimlendiriwdi rawajlandiRİw hám muwapiqlastiRİw basqarmasi

Download 13,96 Mb.
bet	4/73
Sana	04.02.2024
Hajmi	13,96 Mb.
	#151371

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 73

Bog'liq
LEKCIYA IKT

Informaciyanıń adekvatlıǵı - alınǵan informaciya járdeminde jaratılǵan obraz (tús) dıń real ob'ekt, process, hádiyse hám olarǵa sáykesliginiń málim dárejesi bolıp tabıladı.
Ekenin aytıw kerek, haqıyqıy turmısda informaciyanıń tolıq túrde adekvat bolıwına ıseniw qıyın. Shunki, mudami qaysı bir dárejedegi uǵımsızlıq ushırasıp turadı.
Informaciyanıń adekvatlıǵı dárejesi máseleni sheshiwde tuwrı jol tańlawǵa úlken tásir etedi
Informaciyanıń adekvatlıǵı ush formada ańlatılıwı múmkin: semantik, sintaktik, pragmatik.
Semantik (mánisli) adekvatlıq - ob'ekttiń onıń obrazına (túsine) muwapıqlıq dárejesin anıqlaydı. Semantik kózqaras informaciyanıń mánisli mazmunın esaplawdı kózleydi. Bunda informaciya hákis ettirgen maǵlıwmatlar analiz etiledi, mánisler baylanıslılıǵı kóriledi. Bul forma informaciya jóninde túsinikler hám qıyallardı qáliplestiriwge, mánisin, mazmunın anıqlawǵa, ulıwmalastırıwǵa xızmet etedi. Mısalı, informaciyanı kodlar arqalı ańlatıwdı kórsetiw múmkin.
Sintaktik adekvantlik- informaciyanıń mazmunına tegmagan halda, onıń rásmiy-strukturalıq xarakteristikaların ańlatadı. Sintaktik dárejede informaciyanı ańlatıw usılında informaciya eltuvchi túri, uzatıw hám qayta islew tezligi, ańlatıw kodınıń ólshemleri, bul kodlardı ózgertiw anıqliligi hám isenimliligi esapqa alınadı. Informaciyanıń mazmunına áhmiyet berilmegenligi sebepli, bunday informaciya maǵlıwmat dep ataladı.
Pragmatik adekvantlik informaciya menen paydalanıwshınıń munasábetlerin sáwlelendiredi, informaciyanı onıń tiykarında ámelge asırilatuǵın basqarıw sisteması maqsetine muwapıqlıǵın ańlatadı. Informaciyanıń pragmatik qásiyetleri tek informaciya (ob'ekt), paydalanıwshı hám basqarıw maqsetleriniń ulıwmalıǵında kórinetuǵın boladı. Adekvatlıqtıń bul forması informaciyadan ámeliy paydalanıw menen tikkeley baylanısqan, sol sebepli de paydalanıwshılıq qásiyetleri analiz etiledi.

6 - súwret. Adekvatlıq.
Awıl xojalıǵı ob'ekttiń informaciya resursları.
Resurs - qandayda bir zattıń rezervin, deregin ańlatadı. Mámleket milliy ekonomikasınıń hár qanday tarmaǵı analiz atırǵanında onıń tábiy, miynet, finanslıq, energetikalıq resurslarini ajıratıp kórsetiw múmkin. Bul túsinik ekonomikalıq kategoriya esaplanadi.
Materiallıq resurslar jámiyet ónimleri islep shıǵarıw processinde paydalanıw ushın mólsherlengen miynet hám sheki onimleri kompleksi bolıp tabıladı. Mısalı, sheki onim materiallar, janar may -maylaw materialları, energiya, mineral tóginler, yarım tayın ónimler, detallar hám t.b.
Tábiy resurslar-insanlardıń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıw ushın jámiyet tárepinen paydalaniletuǵın ob'ektler, processler, jer, suw, tábiyaat sharayatları, processleri, ob'ektleri bolıp tabıladı.
Miynet resursları-awıl xojalıǵı kárxanalarında islew ushın kásiplik bilimge iye kisiler;
Finanslıq resurslar-mámleket yamasa xojalıq quramı ixtiyoridagi pul dárekleri bolıp tabıladı.
Energetikalıq resurslar- energiya faktorları, mısalı, kómir, neft', neft' ónimleri, gaz, elektroenergiya hám taǵı basqa.Sonı atap kórsetiw kerekki, hár qanday kólemdegi ob'ekttiń kerekli dárejede islewi ushın tek bul resurslarınıń ózi jetkilikli emes. Shunki islep shıǵarıw ushın materiallıq, finanslıq hám miynet resursları bolıwdıń ózi jetkilikli etińmeydi. Onı qanday isletiwdi biliw, bul tarawdaǵı texnologiyalar haqqında kóplegen informaciyaǵa da ıyelew talap etiledi. Sol sebepli de informaciya, informaciya resursları házirgi kúnde bólek ekonomikalıq kategoriya retinde qabıl etińip atır.
Eger, informaciya resursları aqılǵa say sırtqıl etilse hám orınlı paydalanılsa, ol miynet, materiallıq hám energetikalıq resurslar ekvivalenti retinde qatnasıwı múmkin.
Bunnan tısqarı informaciya - qalǵan barlıq resurslardan nátiyjeli paydalanıw hám olardıń ısırap etpeslikka járdem beretuǵın birden-bir resurs esaplanadi.
Informaciya resurlari - informaciya sistemasındaǵı (kitapxanalar, arxiv, fondlar, maǵlıwmatlar bankleri hám taǵı basqa ) bólek hújjetler hám hújjetlerdiń pútkil bir kompleksi bolıp tabıladı. Informaciya resurslarini informaciya sistemasındaǵı barlıq informaciyalar kólemi dep túsiniw múmkin. Basqasha aytqanda, informaciya resursları - materiallıq tasıwshı qurallarda belgilengen hám paydalanıwı ushın mólsherlengen barlıq bilimler bolıp esaplanadı.
Informaciya, informaciya resursları mudamı ámeldegi bolǵan, biraq olarǵa óz ózgeshelikine kóre, ekonomikalıq kategoriya retinde qaralmagan.
Jámiyet rawajlanıp barıwı hám texnologiyalardıń quramalılasıwı nátiyjesinde, informaciya kólemi sonshalıq kóbeyip kettiki, onı basqarıw salasında qayta islemeslikning ılajı bolmay qaldı.
Basqarıw ierarxiyasiniń payda bolıwı, tavar - pul munasábetleriniń júzege keliwi, esaplaw mashinalarınıń jaratılıwı basqarıw ushın úlken kólem degi informaciyalardı qayta islewde bul qıyınshılıqlardı jeńiw imkaniyatın berdi.
Házirgi waqıtta informaciya kóleminiń artpaqtası jáne onıń quramalılıq dárejesiniń rawajlanıwı informaciya industriyasın dúziwdi talap etpekte.
Informaciya bar ekenligi mámlekettiń rawajlanıwı, tarmaqlar, ekonomikalıq ob'ektler rawajlanıwın belgilep beredi. Informaciya strategiyalıq resurs, informaciya resursları bolsa olardan eń áhmiyetlisi bolıp qaldı. Bul rezervning ulıwma paydalanatuǵın kólemi jaqın keleshekte mámleketlerdiń strategiyalıq, sol atap aytqanda qorǵaw qábiletin belgilep beredi.
Xojalıq yamasa ob'ekttiń informaciya resurslarini qáliplestiriw dárekleri.
Júzege keliw dáregine baylanıslı halda ekonomikalıq ob'ekt sheńberindegi informaciya resurslarini quraytuǵın ishki hám sırtqı informaciyalar bar. Ishki ortalıq informaciyası ádetde anıq bolıp, xojalıqtıń finanslıq jaǵdayın tolıq sáwlelendiredi. Onı analiz etiw kóbinese standart formallashgan proceduralar járdeminde ámelge asıriladı. Sırtqı ortalıq - ekonomikalıq ob'ektten sırtda bolǵan ekonomikalıq hám siyasiy sub'ektler bolıp tabıladı. Bul ob'ekttiń klientler, dáldalshılar, básekishiler, mámleket shólkemleri hám xakozo menen ekonomikalıq, social, texnologiyalıq, siyasiy hám basqa munasábetlerin óz ishine aladı.
Sırtqı ortalıq haqqındaǵı informaciya kóbinese shamalıq, uǵımsız, tolıqsız, qarama-qarsılıqlı, itimallı boladı. Bul jaǵdayda ol standart bolmaǵan qayta islew usılların talap etedi.
Ekonomikalıq ob'ekt túrli dereklerden tómendegi sırtqı informaciyalardı alıwı múmkin:
1. Ekonomikanıń jaǵdayı haqqında ulıwma informaciya. Derekler: informaciya - analitik materiallar, qánigelesken gazetalar, jurnallar, Internet resursları.
2. Qánigelesken ekonomikalıq informaciya : finanslıq bazar boyınsha.
3. Tovarlar baxaları boyınsha informaciya. Derekler: qánigelesken jurnal hám byulletenlar, kataloglar, Internet maǵlıwmatlar bazası.
4. Ayriqsha informaciya. Túrli derekler, atap aytqanda, Internet dárekleri. Onı izlewde ızlep tabıw sistemalarınan paydalanıladı.
5. Mámleket basqarıw shólkemleriniń informaciyaları (nızamlar, qararlar, salıq shólkemleri xabarları hám taǵı basqa).
Hár qanday resurslar sıyaqlı, informaciya resurslarini hám taǵı basqarıw múmkin, lekin olardı muǵdarlıq hám sapa tárepinen bahalaw metodologiyasi, olarǵa bolǵan mútajlikti aldınan belgilew ele islep shıǵılmaǵan, soǵan qaramay ekonomikalıq ob'ekt dárejesinde informaciya mútajliklerin úyreniw, informaciya resurslarini joybarlaw hám basqarıw múmkin. Informaciya resurslarini basqarıw degende:
 hár bir dárejede hám basqarıw funktsiyası sheńberinde informaciyaǵa bolǵan mútajliklerdi bahalaw;
 ekonomikalıq ob'ekttiń hújjet aylanıwın úyreniw, onı optimallastırıw, hújjetler túri hám formaların standartlaw, informaciya hám maǵlıwmatlardı toplaw ;
 maǵlıwmatlar túrleri ılayıqsızlıǵın jeńip ótiw;
 maǵlıwmatlardı basqarıw sistemasın jaratıw anglaniladi.
2. Informaciya qásiyetleri hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.
Informaciya ónimdiń hár eki ózgeshelikine: tutınıw ma`nisiniń bar ekenligi (paydalılıǵı, salawatı ) hám ma`nisine (yaǵnıy social miynettiń ayırım sarpına ) iye boladı. Informaciya hám tovarlar retindegi buyım -zatlar ob'ektiniń ulıwma hám ayrıqsha qásiyetleri bar.
Bul ob'ektlerdiń ádetdegi ónim hám materiallıq rezervlar menen tómendegi baylanıslılıǵı bar: olarǵa tutınıw sorawı ámeldegi; olar múlkshilik ob'ektler bolıp tabıladı, yaǵnıy olarǵa ıyelew, paydalanıw hám iyelik qılıw múmkin; olar anıq óndiriwshiler (támiynatshılar ) ga iye; olar baha hám tiyisli baxaǵa iye; olar túrli shárt-shárayatlarda jetkezip beriliwi múmkin. Biraq informaciya rezervlari hám texnologiyalardıń óz-ara bir qatar saldamlı ayırmashılıqları barki, olar qatarına tómendegiler kiredi: shegaralanbaǵan muǵdarda satıw ; ámeliy tárepten joq etip bolmaw; anıq paydalanıwshılar shárt-shárayatlarına invidual maslaw zárúriyatı (umumtizimli paketlerden tısqarı); ob'ektlerdi avtor joldaslıǵında jetkiziw minnetlemesi; tekǵana paydalanıw, bálki ekilemshi tirajlashga da túrli sheklenmalar qoyıw múmkinshiligi; avtorlıq yamasa támiynatshılıq xuquqlariga ámel qılıwdı identifikaciyalaw (bir xillashtirish) dıń quramalılıǵı ; tákirarlanıwshı ob'ektlerdiń kópligi. Túrli uqsas wazıypalardı orınlawshı ónimlerden ayrıqsha túrde, informaciya bir anıqlıqtı túrlishe sáwlelendiriwi múmkin. Mısalı, awıl xojalıǵı ónimleri ushın qandayda bir bir ónimdiń muǵdarı haqqında juwmaqlawshı informaciyanıń bir neshe variantları usınıs etiliwi múmkin; tikkeley bolmaǵan informaciyanıń paydalılıǵı ; paydalanıw nátiyjesinde qadrsizlanish. Shininan da, maǵlıwmatlar menen tanısıp, olardan ayırımlarınıń talapǵa juwap bermasligiga isenim payda etip, harid haqqındaǵı usınıstı qandırıw tuwrı boladı.
Informaciyanıń qádirliligi anıqlıq dárejesi asqanı sayin yamasa xabar qılınıp atırǵan hám anıq nátiyjeler ortasındaǵı parq azayǵanda tez kóteriledi.
Tolıqlaw hám isenimli informaciya tuwrı qarardı qabıllawdı támiyinleydi. Informaciyanıń qımbatı uslanıp qalıw waqıtı asıwı menen azayadı, sol sebepli informaciya eskiradi.
Informaciyanı qayta islewde uslanıp qalıw azayǵanda, birinshiden, qararlar aldınlaw qabıl etiliwi múmkin, ekinshiden, onıń mazmunı jaqsılanıladı.
Informaciya paydalı bolıwı ushın hár bir minutada sheshiletuǵın mashqala menen baylanıslı bolıwı kerek. Tek jumısqa tiyisli informaciyalar paydalanıwshılarǵa waqıtında hám mazmunli qarar qabıllaw imkaniyatın beredi.
Sonday etip, informaciyanıń ma`nisi tek onıń muǵdarı menengine belgilenmaydi. Informaciya birliginiń ma`nisi yamasa quramalıliligi dárejesine qaray bahalaw da zárúrli. Ol jaǵdayda basqarıw xızmetkerleri jumısın olar islep shıǵarap atırǵan informaciya muǵdarı hám ma`nisi boyınsha (basqarıw natiyjeliligi ushın zárúr hám jetkilikli bolǵan ) bahalaw múmkinshiligi tuwıladı. Bul formula boyınsha paydalanıwshı (atqarıwshı ) paydalı jumısı koefficiyenti sonday bahalaw kórsetkishi bolıp xizmet etiwi múmkin:

Bunda l chiq, l kir - tiyislishe kiretuǵın hám shıǵıwshı informaciya ma`nisi; Uchiq, Ukir - tiyislishe kiretuǵın hám shıǵıwshı informaciya kólemleri bolıp tabıladı.
Informaciyanı tejew. Informaciyanı qayta islew hám paydalanıw processleri- miynet processleri, basqarıw miynetin tejew mashqalası eken, sonday eken bul bárinen burın informaciyanı tejew mashqalası bolıp tabıladı. Informaciyanı tejew principi sondayki, ol menen baylanıslı processler odan tek óndiriste paydalanilgandagina maqsetke muwapıq boladı.
Informaciyanı tejew yólaridan biri turaqlı jáne ózgeriwshen informaciya ortasında tuwrı koefficientti ornatıw bolıp tabıladı. Bunda turaqlı informaciya salıstırma salmaǵınıń anıq sharayatlar daǵı eń kóp múmkinshiliklerin kózde tutıwı kerek.

Download 13,96 Mb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 73

Download 13,96 Mb.