|
1. Foydali qazilma nima. Qoplovchi tog’jinlari haqida tushuncha. Qoplovchi jinslarning sifat ko’rsatkichlari
|
| Sana | 18.04.2024 | | Hajmi | 17.1 Kb. | | #200231 |
Bog'liq 4Foydali qazilma va qoplovchi jinslarning sifat ko Dastlabki axborot tizim interfeyslari-fayllar.org (1), Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari kursatkichlari, 1 mavzu, 1 mavzu, 5-Mavzu
Foydali qazilma va qoplovchi jinslarning sifat ko’rsatkichlari.
Reja:
1.Foydali qazilma nima.
2.Qoplovchi tog’jinlari haqida tushuncha.
3.Qoplovchi jinslarning sifat ko’rsatkichlari.
Foydaliqazilmaboyliklarigaxо‘jalik, qurilish, sanoatvailmiymaqsadlaruchunqazibolinadiganvaxomashyoholidayokiqaytaishlangandansо‘ngishlatiladiganbarchaturdagitog‘jinslarikiradi. Qaziboluvchivaqaytaishlovchitexnikalarningrivojlanishibilankupginaqoplovchitog‘jinslaridanfoydaliqazilmalarkabifoydalanaboshlandivabularningsoniyildan-yilgaoshibbormoqda.
Foydaliqazilmalarquyidagilargaajratiladi:
metall (qora, rangli, asil, radiaktiv, va nodir metall ma’danlari);
nometall (metallurgiya, ximiya va boshqa sanoat tarmoqlari uchun xom ashyo);
yonuvchi (kо‘mir, yonuvchi slanetslar, torf va boshqalar);
qurilish tog‘ jinslari (ohaktoshlar, marmarlar, granitlar, shag‘al, qum va boshqalar).
Foydalanishga yaroqliligini va iqtisodiy samaradorligini aniqlovchi xususiyatlar majmuiga foydali qazilma sifati deyiladi. Masalan, kо‘mirlar uchun: tarkibidagi kul mikdori (zolnost), namlik miqdori, bо‘lakligi, mineral aralashmalar miqdori, oltingugurt miqdori, yonish xarorati va boshqalar, ma’danli foydali qazilmalar uchun esa-meyorlangan ximiyaviy elementlarning foizdagi xisobi, strukturaviy va teksturaviy xossalari va boshqalar sifat kо‘rsatkichlari hisoblanadi.
Foydali qazilmalarning ba’zi sifat kо‘rsatkichlari asosiy hisoblanib, foydali kо‘rsatkichlar, boshqalari esa, ularni qayta ishlash va ulardan foydalanishni qiyinlashtiruvchi bо‘lib, zararli kо‘rsatkichlar hisoblanadi. Masalan: rangli metall rudalari uchun foydali kо‘rsatkichlar, bu – ajratib olinadigan metallar tarkibi, zararlilari esa – mishyak, ikkilamchi sulfidlar miqdori, yuqori namlik va boshqalarhisoblanadi.
Foydali qazilma sifati geologik qidiruv davrida aniqlanadi va foydalanish jarayonida barcha uchastkalarda zaboydan iste’molchilarga yetkazib berishgacha bо‘lgan barcha texnologik jarayonlarda uzluksiz nazorat qilib boriladi.
Foydali qazilma sifatiga talab.
Foydali qazilma sifatiga talab konditsiya, texnik shart va davlat standartlari kо‘rinishida ifodalanadi. Konditsiya – yetkazib beriladigan mahsulotning shartnoma shartiga yoki meyor talablariga javob beradigan (qiymati) kо‘rsatkichidir. Kon ishlarida konditsiyadan cheklanish yо‘qolish (poteri) va aralashuv (razubojivaniye) bilan baholanadi.
Yо‘qolish (poteri) – konditsion foydali qazilmalarning yer qa’rida qolib va qoplovchi jins tarkibiga qо‘shilib ketishi, yuklash va tashish oqibatida hamda boshqa hollarda hajmning kamayishidir.
Aralashuv (razubojivaniye) – kon ishlarini olib borish jarayonida qoplovchi jinslarning va konditsiya talabiga javob bermaydigan foydali qazilmalar turlarining konditsiya talabiga javob beruvchi foydali qazilmaga aralashuv darajasini belgilaydi.
Iste’molchilarning talablari va sifatiga bog‘liq xolda foydali qazilmalar zaxirasi texnologik tur va navlarga bо‘linadi. Bu tur va navlar odatda qazib olishning turli texnologiyalarini talab etadi va ba’zan ularni karyerda alohida qazib olish zarurati paydo bо‘ladi.
Ma’dan turi ximiya-mineralogik tarkibi va boshqa kо‘rsatkichlari bilan xarakterlanadi. Ma’dan navlari undagi foydali komponent tarkibi bо‘yicha aniqlanadi. Ba’zan esa, zararli komponentlar tarkibi bо‘yicha ham aniqlanadi.
Foydali qazilmaning xar bir turi va navi bо‘yicha о‘zining sanoat talablari mavjuddir. Bu talablarning asosini ulardan kelgusida foydalanish va qayta ishlash shartlari tashkil etadi. Mahsulot sifatiga bо‘lgan bu talablarni qayta ishlash jarayonidagi texnik-iqtisodiy kо‘rsatkichlar kafolatlaydi. Foydali qazilmaning berilgan sifatidan chekinish, uni qayta ishlashga ketadigan xarajatning о‘sishiga olib keladi. Bu esa о‘z navbatida samaradorlikni pasayishiga olib keladi.
Foydali qazilmani boyitish fabrikalarida qayta ishlash jarayonida konchilik sanoatining yakuniy samaradorligiga erishiladi. Shuning uchun ham karyerda kon ishlarining ishlab chiqarish jarayonida iste’molchiga yetkazib beriladigan foydali qazilma sifatiga katta ahamiyat beriladi.
Qoplovchi tog‘ jinslari nafaqat texnologik xususiyatlari bilan balki, sifat kо‘rsatkichlari bilan ham xarakterlanadi. Bu sifat kо‘rsatkichlari qoplovchi tog‘ jinslaridan korxonalarda qurilish materiallari yoki xom ashyo sifatida foydalanishda alohida о‘ringa egadir. Bundan tashqari ba’zi tog‘ jinslari istiqbolli foydali qazilma sifatida ham baholanadi. Ular alohida qazib olinishi va kelajakda foydalanishni hisobga olib, maxsus ag‘darmalarga joylashtirilishi kerak.
|
| |
