1.Üçfazalı sistemlər haqqında ümumi məlumat

burada Q_b- boşalmadakı, Q_d-doldurmadakı elektrik miqdarıdır, Kl (Asaat).

Kl (kulon)-elektrik miqdarının ölçü vahididir (1As=3600Kl)

Akkumulyatorun istismarı zamanı işlədicinin normal işini təmin edərək verilmiş həddə qədər boşalması nəticəsində işlədiciyə verdiyi enerji miqdarının onun doldurma zamanı aldığı elektrik miqdarına nisbətinə akkumulyatorun faydalı iş əmsalı deyilir.

burada Q_i- işlədiciyə verilən enerji miqdarıdır (As).

F.i.ə. həmişə Q_d doldurmadan kiçik olur.Təbiidir ki, akkumulyatorun vermə əmsalı həmişə vahiddən kiçik olur. Çünki dolma və boşalma prosesləri faydasız enerji məsrəfləri ilə (kənar kimyəvi proseslər, suyun başqa maddələrə ayrılması, öz- özünə boşalma və.s ilə) əlaqədardır

Akkumulyatorların ardıcıl və paralel birləşmələri

Akkumulyatorların sıxaclarında gərginlik və e.h.q-si çox da böyük deyildir. Böyük gərginliklər almaq üçün ayrı-ayrı akkumulyatorları bir–biri ilə ardıcıl birləşdirirlər. Bu zaman əvvəlki akkumulyatorun müsbət qütbü sonrakının mənfi qütbü ilə və s.birləşdiyindən onların gərginlikləri toplanır və ümumi gərginlik onların cəminə bərabər olur (şəkil1,a)

U_üm =U₁+U₂+U₃+U₄+U₅
Bu halda ümumi cərəyan isə bir akkumulyatorun

cərəyanına bərabər olur I_üm =I₁=I₂=I₃=I₄=I₅

Bu cür qoşulan akkumulyator batareya adlanır.

Batareyanı tərtibetmək üçün tələb olunan akkumulyatorların sayı aşağıdakı ifadədən tapılır.

n=U_i/U_a

burada U_i-işəədicinin (yükün) tələb etdiyi gərginlik V ;

U_a -tam doldurulmuş bir akkumulyatorun gərginliyidir (V)

Akkumulyatorlar paralel qoşularkən onların müsbət qütbləri bir- birinə , mənfi qütbləri isə bir- birilə qoşulur (şəkil1,b). Bu zaman akkumulyatorun ümumü gərginliyi bir akkumulyatorun gərginliyinə bərabərdir.

U_üm =U₁=U₂=U₃=U₄=U₅

Ümumi cərəyan isə ayrı-ayrı akkumulyatorların

cərəyanları cəminə bərabərdir I_üm =I₁+I₂+I₃+I₄+I₅

Müxtəlif adlı lövhələrin bir birinə toxunmasının qarşısını almaq üçün onların arasına separatorlar qoyulur. Əgər müxtəlif adlı lövhələrin bir- birinə toxunmasına imkan verilərsə, qısa qapanma baş verir və akkumulyator işləmir. Qurğuşun -turüulu akkumulyatorun qabları turüuya davamlı şüşədən, saxsıdan, ebonitdən, plastik kütlələrdən hazırlanır. Elektrolid kimi sulfat turşusunun (H₂SO₄) 25-30% sulu məhlulu istifadə olunur. Sulfat turşusu sulu məhlulda tamamilə ionlara parçalanır. Mənfi və müsbət ionların köməyi ilə elektrik keçiriciliyi yaranır Akkumulyatorun boşalma və yüklənməsində elektrokimyəvi reaksiyalar aşağıdakı kimi yazılır

PbO₂+Pb+2H₂SO₄ 2PbSO₄ +2H₂O

Boşalmada tənlik soldan sağa, doldurmada isə sağdan sola oxunur.

Burada" →" boşalmada, "←" işarəsi isə yüklənmədə reaksiyanın istiqamətini göstərir.

Akkumulyatorlar sabit gərginlik mənbəyindən doldurulur. Bunların f.i.ə-lı 84%-ə çatır.

. QƏLƏVILI AKKUMULYATORLAR

Qələvili akkumulyatorlar ümumiyyətlə qapalı qabda buraxılır. Bununda səbəbi odur ki, akkumulyatoru dolduranda qələvinin sulu məhlulu ətrafdakı mühütdən karbon qazı udur və reaksiya nəticəsində ağ qələvi maddəyə (potaşa) çevrilib AB-nın verdiyi tutumu xeyli azaldır.

Qələvili akkumulyatorlar iki növə: nikel- dəmir (NJ) və nikel-kadmium (NK) bölünür. Hər iki tip

qələvili akkumulyatorlarda müsbət elektrodun aktiv kütləsini nikel hidroksiddən (Ni(ON)₃), mənfi elektrodunki isə dəmirdən(F) ( nikel-dəmir akkumulyatoru) və ya kadmium (Cd) (60-80%) ilə dəmir qatışığından (nikel- kadmium akkumulyatoru) ibarətdir. Elektrolid olaraq 20% KOH və ya NaOH məhlulu istifadə edilir. Akkumulyatorun qulluq müddətini artırmaqdan ötrü elektrolitə LiOH litium monohidratı əlavə edilir.

Qələvili akkumulyatorların lövhələri xanaları olan nikkellənmiş polad çərçivələrdən iibarətdir. Xanalara niikellənmiş və üzərində deşiklər açılmış nazik paketlər qoyulur.Paketlər aktiv kütlə iilə doldurulub pireslənir. Qələvili akkumulyatorların qabı qaynaq üsulu ilə hazırlanmış polad qutudan ibarətdir. Onun qapağında 3 deşik olur. ikisnin içərisindən sıxaclarr ( + və -) çıxarılır, 3-cü isə qaba elektrolit tökmək üçündür.

Qələvili akkumulyatorları formalaşdırma yolu ilə işçi vəziyyətə gətirmək üçün onlara elektrolid məhlulu tökülməlidir, çünki onlar zavoddan quru ( məhlulsuz) gətirilir. Məhlul dəmir və ya ebonit qablarda hazırlanmalıdır. Şüşə qabda məhlulun hazırlanması məsləhət görülmür, çünki su ilə kalium qarışığında məhlulun hərarəti artır və şüşə qab istidən qızıb sına bilər. Eləcə də sinklənmiş, qalaylanmış, alüminium, mis, keramik, qurğuşun və üzərinə emal çəkilmişqablardan istifadə etmək qadağandır.

Nikel-dəmir akkumulyatorun boşalması və yüklənməsi vaxtı cərəyan yaradan elektrokimyəvi reaksiyalar aşağıdakı kimi yazılır.

2NiOOH+Fe+2H₂O 2Ni(OH)₂+Fe(OH)₂

Nikel-kadmium akkumulyatoru üçün

2NiOOH+Cd+2H₂O 2Ni(OH)₂+Cd(OH)₂

Nikel-dəmir akkumulyatorun düzgün işləməsi üçün mənfi elektrod müsbət elektroda nəzərən böyük kütləyə malik olmalıdır.

Qələvili akkumulyatorlarının doldurulmasının sonunda ən çöyük gərginlik1,72-1,82 V təşkil edir. Bu akkumulyatorların ancaq 1- 1,1 V gərginliyə qədər boşalmasına yol verilir. Onların f.i.ə 52-55% olur

Akkumulyator batareyalarının istismarında aşağıdakı əsas rejimlərdən istifadə olunur:

1. 
   Doldurma - boşalma rejimi;
   
2. 
   Fasiləli (dövri) bufer rejimi;
   
3. 
   Fasiləsiz bufer rejimi.
   

Akkumulyator batareyasının tutumundan asılı olaraq ehtiyatda olan akkumulyator batareyası işə qoşulur. Bu rejimin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, cərəyan şiddəti və gərginlik sabit olur, yükə əlavə harmonikalar verilmir, yəni döyünən cərəyan olmur, istismar asanlaşır, gözlənilməz qəzalar baş vermir. Bu istismar rejiminin əsas çatışmayan cəhətləri f.i.ə. aşağı, akkumulyator batareyasının tutumunun yüksək olmasıdır. Xidmət üçün isə çox vaxt tələb olunur. Məhz bu səbəblərə görə belə istismar rejimindən az istifadə olunur. Bu rejimdə işləyən akkumulyator batareyasının istismar müddəti 6-7 ildir.

Standartda nəzərdə tutulan göstəricilərə müvafiq olaraq akkumulyator fasiləsiz bufer rejimində işlədikdə, onların gərginliyi 2,1-2,15V həddində olmalıdır. Son vaxtlar elektrik rabitə müəssisələrində akkumulyatorlar fasiləsiz istismar rejimində işlədikdə hər iki akkumulyator batareyası eyni zamanda paralel olaraq fasiləsiz bufer rejiminə qoşulur. Bir çox müəssisələrdə isə akkumulyator batareyaları fasiləsiz bufer reıimində işlədikdə 1-ci akkumulyator batareyası düzləndirici qurğu ilə bufer rejimində işləyir, 2-ci akkumulyator batareyası isə dolmuş halda ehtiyatda saxlanılır. 15-20 gündən sonra akkumulyatorların yerini dəyişirlərlər. Yəni, ehtiyatda olan akkumulyator batareyası ilə işləyən əvəz edilir. Rejim digər rejimlərə nisbətən əlverişli sayılır, çünki akkumulyator batareyalarının vəziyyətinin yaxşı saxlanmasına kömək edir.

Bu rejimin müsbət cəhətləri aşağıdakəlardır:

1. F.i.ə əvvəlki rejimlərdən yüksəkdir;

2. Xidmət müddətini 20 ilə qədər çatdırmaq olar;

Akkumulyator batareyalarına xidmət nisbərən asandır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, akkumulyatorun istismar edildiyi otaqlar həmişə ventilyasiya sistemi ilə təchiz edilməlidir.

Akkumulyator batareyaları üçün məhlulun hazırlanması Stasionar qurğuşunlu akkumulyatorlara elektrolit kimi sulfat turşusunun sulu məhlulu tökülür. Sulfat turşusu sulu məhlulda tamamilə müsbət və mənfi ionlar ionlara parçalanır. Müsbət və mənfi ionların köməyi ilə elektrik keçiriciliyi yaranmasına səbəb olur.

Elektrolit məhlulu hazırlamaq üçün xüsusi qablardan istifadə edilir. Bu qablara əvvəlcə su tökülür, sonra isə kiçik sərflə sulfat turşusu əlavə edilir. Çəkicə ağır olan kükürd turşusunun qabın dibinə yığılması üçün o fasiləsiz qarışdırılmalı, bunun üçün şüşə və ya ebnit çubuqdan istifadə edilməlidir. Elektrolit məhlulunu hazırlayarkən sulfat turşusuna su tökmək olmaz. Bu sulfat turşusunun kənara sıçramasına və nəticədə bədbəxt hadisələrə gətirib çıxara bilər. Elektrolit məhlulunun miqdarı akkumulyator batareyasının tipindən asılı olaraq müxtəlif olur.

Yeni akkumulyatorlar doldurularkən sulfat turşusunun su ilə birgə məhlulu o qədər olmalıdır ki, o həmin batareyanın bütün akkumulyatorlarının eyni zamandan doldurulmasına kifayət etsin. Məhlul tökülməzdən bir sutka əvvəl hazırlanmalı və doldurulduqda onun temperaturu +25⁰S, sıxlığı 1180 kq/m³ olmalıdır. Sulfat turşusunun qarışdırılması üçün tətbiq olunan distillə edilmiş su xüsusi ilə təmiz olmalıdır.

Qələvili akkumulyatorları formalaşdırma yolu ilə işçi vəziyyətə gətirmək üçün onlara elektrolid məhlulu tökülməlidir, çünki onlar zavoddan quru ( məhlulsuz) gətirilir. Məhlul dəmir və ya ebonit qablarda hazıranmalıdır. Şüşə qabda məhlulun hazırlanması məsləhət görülmür, çünki su ilə kalium qarışığında məhlulun hərarəti artır və şüşə qab istidən qızıb sına bilər. Eləcə də sinklənmiş, qalaylanmış, alüminium, mis, keramik, qurğuşun və üzərinə emal çəkilmiş qablardan istifadə etmək qadağandır. Sıxlığı 1,9-1,21q/sm³ kalium-litium məhlulunu hazırlamaq üçün təmiz distillə edilmiş su ilə yuyulmuş qaba əvvəlcə distillə edilmiş su tökürlər, sonra şüşə, polad və ya plastik kütlədən hazırlanmış çubuq ilə aramsız qarışdırmaqla ona kiçik miqdarda qatı məhlul əlavə olunur. Sıxlığı 1,41q/sm³ olan kalium-litium məhlulun un miqdarı öz həcmi üzrə distillə edilmiş suyun miqdarına bərabər götürülür. Təzə hazırlanmış məhlulun dibində həmişə çöküntü şəklində xırda həll olunmamış hissəciklər qalır. Bu çöküntünü məhlulun qabının dibinə yatırmaq və məhlulun özünü soyutmaq üçün məhlul qapağı kip bağlanmış qabda 16-20 saat ərzində saxlanılmalıdır

Akkumulyator batareyalarından istifadə etdikdə onlara düzgün qulluq edilməməsi bir sıra nasazlıqların əmələgəlməsinə səbəb olur. Bunlardan sulfatlaşma , özbaşına boşalmanın sürətlənməsi, qısa qapanma, elektrolitin qabdakı çatlardan axması, qütb civilərinin oksidləşməsi hallarını göstərmək olar. Lövhələrin sulfatlaşması akkumulyator batareyasının müntəzəm olaraq tam doldurulmaması, normadan az doldurulması, elektrolit tökülmüş akkumulyatorun doldurulmadan saxlanılması, elektrolitin səviyyəsinin aşağı düşməsi və onun sıxlığının çox olması nəticəsində lövhələrdə qurğuşun-sulfat turşusunun iri kristallarından ibarət sulfat çöküntüsü əmələ gətirir. Sulfatlaşmış lövhələr reaksiyada iştirak edə bilmir. Akkumulyator batareyasının tutumu azalır və batareya işləməyə yararsız olur. Lövhələrin sulfatlaşmasının ən çox təsadüf edilən əlaməti akkumulyator batareyasının yük altında tez boşalmasıdır.

Akkumulyator batareyasının işlədilməsi prosesində təbii özbaşına boşalma baş verir. Belə boşalmaya səbəb lövhə şəbəkələrinin və aktiv kütlənin öz aralarında qalvanik yük əmələ gətirməsi və burada yerli cərəyanın yaranmasıdır. Saz akkumulyator batareyasında özbaşına boşalma bir sutkada tutumun 2%-dən çox olmur. Çirklənmiş sulfat turşusunun tərkibində duz və aşqarlar olan suyun (distilə edilməmiş) işlədilməsi, həmçinin akkumulyator batareyasının içərisinə müxtəlif maddələrin düşməsi əlavə qalvanik cütlərin əmələ gəlməsinə, bu isə sürətlə özbaşına boşalmaya səbəb olur. Akkumulyator batareyasının üstünə çirk və ya elektrolitin tökülməsi də onun özbaşına boşalmayasına səbəb ola bilər. Separatorların dağılması və aktiv kütlənin tökülməsi lövhələrin bir-birinə bilavasitə toxunmasına və akkumulyatorun xarab olmasına səbəb ola bilər. Sulfatlaşmanı təmizləmək, qısa qapanmanı aradan qaldırmaq və akkumulyator batareyasının qabında çat əmələ gəldikdə onu təmirə vermək lazımdır. Elektrolitin çirkli olması nəticəsində sürətlə öz- özünə boşalma əmələ gəldikdə elektroliti dərhal dəyişmək və akkumulyator batareyasını yumaq lazımdır. Oksidləşmiş civi və sıxacları sumbata kağızı ilə təmizləmək və onları birləşdir dikdən sonra üzərinə azacıq texniki vazelin çəkmək lazımdır.

Əgər akkumulyatorlarda sulfatlaşma baş verərsə, nasazlığı aradan qaldırmaq üçün kiçik cərəyanla onu həddindən artıq doldurub- boşaltmaqla batareyanın tutumunu bərpa etmək olar.

Dizel generator aqreqatı ümumi bir çərçivədə quraşdırılaraq öz aralarında elastik(möhkəm) muftalarla mexaniki birləşdirilmiş dizel tipli daxili yanma mühərrikindən və 50 Hs sənaye tezlikli üçfazalı dəyişən cərəyan sinxron generatorundan ibarətdir.

DGQ-ları aşağıdakı hissələri özündə birləşdirir: Sənaye dizel mühərriyi; üçfazalı dəyişən cərəyan generatoru; yanacaq çəni; soyudulma sistemi- radiator və ventilyator; yağlama və yanacaq ötürmə sistemləri; akkumulyator batareyası və elektrik starteri; idarəetmə paneli; ekstrimal dayandırma sistemi; gərginlik və cərəyanın avtomatik tənzimləyiciləri; sənaye səs boğucusu.

Daxili yanma mühərriki — ardıcıl olaraq yanacağın yanmasından alınan enerjini mexaniki enerjiyə çevirən qurğudur. Dizel mühərriklərinin karbüratorlu mühərriklərindən əsas fərqi, dizeldə sorma prosesi zamanı karbüratorlu mühərrikdə olduğu kimi içəriyə benzinlə havanın qatışığı deyil, təmiz atmosfer havası sorulur.

Dizel mühərrikləri benzinlə işləyən mühərriklərdən daha səmərəlidir, daha ucuz yanacaqla işləyir və xidməti müddəti böyükdür, lakin pis işə buraxma xarakteristikalarına malikdir. Əgər mühərrikdə su və yağ isinməzsə işə buraxma rejimi 10-20 dəq uzana bilər. Su və yağ müəyyən tempratura qədər isti saxlanarsa, işə buraxma rejiminin müddəti qısala bilər. Mühərrikinin işə buraxılması elektrik starterinin köməyi ilə yerinə yetirilir. Elektrik starteri ardıcıl təsirlənmə dolağı olan sabit cərəyan mühərrikidir.Təsirlənmə dolağı xüsusi dişli intiqal mexanizminin köməyi ilə mühərrikin nazimçarxına ilişdirilir. Elektrostarterin qidalanması turşulu akkumlyator batareyası ilə həyata keçirilir.Yük aqreqata mühərrikin fırlanma sürəti nominala çatandan sonra birləşdirilir. Rabitə müəssisələri stansiyalarında əsasən dörd taktlı, cəld gedişli dövrlər sayı 1500 döv/dəq olan dizel mühərriklər tətbiq edilir.

Aqreqatda həm öz-özünə təsirlənən,həm də təsirləndiricili üçfazalı sinxron generatorlar tətbiq edilir. Təsirləndirici –sinxron generatorun təsirlənmə dolagını qidalandıran paralel təsirlənən sabit cərəyan generatorudur.Sinxron generatorun gərginliyi ya avtomatik,ya da əllə tənzimlənir

Hazırda rabitə müəssisələrində dizel generator aqreqatlı avtomatlaşdırılmış elektrik stansiyası tətbiq edilir. Bu da işçi heyətin azalmasına,bu səbədən də istismar xərclərini azaltmağa imkan verir. Bundan başqa avtomatlaşdırma işin etibarlılığını, aqreqatların işləmə müddətini uzadır.

Dizel generatorlarinin iş prinsipi

Rabitə müəssisələri stansiyalarında əsasən dörd taktlı, cəld gedişli dövrlər sayı 1500 döv/dəq olan, dizel mühərrikləri tətbiq edilir. Dizel mühərriklərinin karbüratorlu mühərriklərindən əsas fərqi, dizeldə sorma prosesi zamanı karbüratorlu mühərrikdə olduğu kimi içəriyə benzinlə havanın qatışığı deyil, təmiz atmosfer havası sorulur.

4 taktlı dizel mühərriklərinin iş prinsipi 4 taktdan ibarətdir; sorma taktı; sıxma taktı; iş taktı (yanma və genişlənmə prosesi); xariçetmə taktı.

Sorma taktı. Sorma taktında sorma klapanı qazpaylayıcı mexanizm vasitəsi ilə açılır. Porşen isə YÖN-dən AÖN-nə doğru hərəkət edir. Bu zaman havatəmizləyicidən sorulan atmosfer havası silindrin daxilinə dolur.

Sıxma taktı. Sıxma prosesində silindrin hər iki klapanı, yəni həm sorma və həm də çıxarma klapanı bağlı olur. Porşen silindrin daxilində AÖN-dən YÖN-nə doğru hərəkət edir və sorma taktında dolmuş havanı silindrdə sıxır. Silindrin daxilinə nasos və forsunka vasitəsi ilə püskürülən yanacağın öz-özünə alovlanması üçün sıxma taktında havanın temperaturu yanacağın öz-özünə alovlanma temperaturundan yüksək olmalıdır.

İş taktı (yanma və genişlənmə prosesi). İş taktında silindrin hər iki klapanı bağlı olur. Porşen YÖN-dən AÖN-nə doğru hərəkət edir. Silindrə yanacaq nasos və forsunka vasitəsi ilə yüksək təzyiqlə püskürülür. Yanacaq silindrdə yüksək temperaturadək sıxılmış hava ilə bilavasitə toxunur, öz-özünə alovlanır və yanır. Dizellərdə püskürmənin, yəni nasosla yanacağın verilməsinin davam etməsi verilən yanacağın miqdarından asılı olaraq dizelin dirsəkli valının dönmə dərəcəsinə bərabər olur.

Xariçetmə taktı. Xariçetmə taktında xariçetmə klapanı qazpaylayıcı mexanizmi vasitəsi ilə açılır. Porşen AÖN-dən YÖN-nə doğru hərəkət edib, silindrin daxilindən yanmış qazları sıxıb çıxarır.

Dizel generatorlarının soyudulması

Dizel işləyən zaman silindirlərin oymaqları, porşenlər, silindir qapaqları, çıxartma kollektorları , turbinli hava üfürücüləri, işlənmiş qazların yüksək temperaturu ilə qızır. Bu detalların qızması o dərəcəyə çatır ki, onlar iş qabiliyyətini itirir və siradan çıxır. Bu səbədən dizel aqreqatının normal işini təmin etmək üçün onu soyutmaq lazımdır. Aqreqatın daxili yanması zamanı maye və hava soyudulmasından istifadə edilir.

Bu zaman məcburu qapalı su sirkulyasiyası ilə soyutma sistemi tətbiq edilir. Su sistemi borulardan ,su nasoslarından, soyuducudan, çəndən, kaloriferdən, yanacaq və yağ qazanından ibarətdir. Su mərkəzdən qaçma nasosunun köməyi ilə mühərrikin köynəkləri və radiatoru vasitəsilə sirkulyasiya edir və ventelyasiya vasitəsilə soyudulur su yenidən nasos vasitəsilə mühərrikin köynəklərinə verilir.Əgər mühərrikin köynəklərindən çıxan suyun tempraturu 80-90 intervalında saxlanılarsa,dizel daha səmərəli işləyər. Termostat mühərrikin içində suyun davamlı olarak eyni istilikdə qalmasını təmin edər. Bu sistemin çatışmayan çəhəti müəyyən tempraturda suyun qaynaması və donmasıdır. Daha aşağı tempraturda itgilər çoxalır və detalların köhnəlməsi tezləşir. Suyun donmaması ücün antifrizdən istifadə olunur.

Dizel həm də hava ilə soyudula bilir. Hava ilə soyutma sistemində dizel mühərriklərində qızmış hissələrin məcburi üfürülməsi üçün ventilyatordan istifadə edilir. Bu soyutmanın müsbət cəhətləri: iş prinsipinin sadə olması, dözümlülüyü, az yanacaq sərfi və ehtiyat hissələrindən az istifadə olunması, donmaması və qabaritinin kiçik olmasıdır.

Çatışmayan cəhətləri:yağlanmaya çox xərc sərf olunur,mühərrikdə çox səs-küy olur,aşağı tempraturda işə salma çətin olur və çoxslindrli mühərrikdə soyutma qeyri bərabər olur.

DGQ-nın yağlanması

Dizel işləyərkən daxili yanma nəticəsində əsas hərəkətedici detallar böyük gücə düşür. Bunun qarşısının alınmaq üçün detalların sürtünən hissələrini mütləq yağlamaq lazımdır. Detalların yağlanması sürtünmə zamanı güc itgisini azaldır,detallarda qızmanın və korroziyanın qarşısını alır,soyumaya kömək edir. Dizel aqreqatının əsas yağlanan hissələri: slindr-porşen qrupunun sürtünən hissələri, yastıqlar, qazpaylayıci mexanizm və.s Yağ sisteminin funksiyası dizelin sürtünən hissələrinə fasiləsiz olaraq təzyiq altında yağ verməkdən ibarətdir.

Yağlama sistemi aşağıdak hissələrdən ibarətdir

1. Yağ karteri- yağı sakitləşdirir, soyudur, yağı saxlayır

2. Yağ nasosu - Karterdəki yağı təzyiqli olaraq yağlanması lazım olan hissələrə göndərir

3. Yağın səviyyəsini yoxlayan çubuq- karterdəki yağ səviyyəsini-yağ miqdarını göstərən bir çubuqdur. Mühərrikin yan tərəfınə yerləşdirilmişdir.Yağ yoxlanıldıqda yağ çubuğunun iki cizgisi arasında olmalıdır

4.Yağ filtirləri- yağın təmizlənməsini təmin edir .

5. Yağ monometri- Sistemdəki yağın təzyiqini göstərir.

Dizelin işləməsi ilə birlikdə yağ nasosu da işləməyə başlayır. Yağ dizelin karterində saxlanılır. Yağ dizelin karterindən nasos ilə sorulur və boru vasitəsi ilə yağ seksiyalarının aşağı kollektoruna verilir. Seksiyanın borucuqlarında yağ yuxarı və aşağı keçərək 6-8⁰ soyudulur. Borularla kobud süzgəcə daxil olur. Süzgəcdən yağ boru ilə dizelin yağ kollektoruna, oradan yastıqlara və porşenlərin başlıqlarına gedir. Yağ borularında süzgəcdən əvvəl və sonra qoyulmuş monometrin göstəriciləri ilə süzgəcin çirklənməsini müəyyən edirlər. Əgər fərq 0.5kq/sm –dən cox olarsa, süzgəci təmizləyirlər. Yağın bir qismi incə süzgəcdən keçəndən sonra karterə tökülür. Yağ karterə qayıtdıqdan sonra çirkləri buraxır, soyuyur və yenidən kanallara getməyə hazır olur.

İdarəolunmayan ventillər.

Ventillər düz cərəyana görə yüksək keçiriciliyə (kiçik müqavimətə), əks cərəyana görə kiçik keçiriciliyə (böyük müqavimətə) malikdir. Ventellər aşağıdakı növlərə bölünürlər:

1. İon ventilləri (qazotron, tiratron, civə ventilləri və s).2. Elektron ventilləri (genatron və yarımkeçirici).

3. İdarəolunan ventillər (tiristorlar).4. İdarəolunmayan ventillər (düzləndirici diodlar, stabilitronlar, varikaplar, tunel diodları, impuls diodları və s). Hazırda selen (Se), germanium (Ge) və silisium (Si) yarımkeçirici ventilləri geniş tətbiq edilir. İdarolunmayan ventillərin bəzilərinin şərti işarələri şəkildə göstərilmişdir.

a) b) v) q) d)

a)düzləndirici, impuls diodları; b) stablitronlar; v) tunnel diodları; e) çevrilmiş diodlar; v) varikaplar

İdarolunmayan ventillərin əsas parametrləri aşağıda gostərilmişdir:

1) - ventildən axan düzlənmiş cərəyanın orta qiymətidir.

2) - əks gərginliyin ən böyük buraxıla bilən qiyməti (amplitudu), uzun

müddət ventilin davam gətirdiyi gərginlikdir.

3) - ventildəki düzünə istiqamətdə olan gərginlik düşküsü

4) - Ventilin dinamik müqaviməti

5) - əks cərəyan, ventildən əks istiqamətdə axan cərəyandır.

6) - ventil tərəfindən səpələnən maksimum güç

Düzləndirici diodlar. Bu diodlar məhdud tezlik diapazonunda dəyişən cərəyanı sabit cərəyana çevirmək, yəni düzləndirmək üçün istifadə olunur. Düzləndirici diodlar Se, Ge və Si- dan müstəvi formada hazırlanır. Hazırda selen (Se), germanium (Ge) və silisium (Si) yarımkeçirici ventilləri geniş tətbiq edilir.

Selen düzləndiriciləri ardıcıl və paralel qoşulmuş ventillərdən ibarətdir. Selen düzləndiricilərdə düzlənmiş cərəyanın qiyməti 1 – 100 nA, əks gərginliyin qiyməti 1 – 1000 V intervalında dəyişir.

Germanium ventilləri alçaq voltlu düzləndiricilərdə tətbiq edilir. Silisium ventilləri yüksək gərginlikli və böyük güclüdüzləndiricilərdə istifadə edilir. Onlarda düzlənmiş cərəyanın qiyməti 1000 A-ə qədər, əks gərginlik 1000 V-a qədər olur. Impuls diodlari. Bu diodlar qoşulma müddəti bir mikrosaniyədən kiçik olan iti sürətli impuls sxemlərində açar elementləri kimi istifadə olunur. İmpuls diodlarını fərqləndirən cəhət ondan ibarətdir ki, onlarda elektrik keçidinin sahəsi və yükdaşıyıcıların yaşama müddəti azdır. Bunlar kiçik ətalətliyə malik oldugu üçün bu diodlardan impuls rejimində işləyən bir çox elektron qurğularında istifadə olunur.

Varikaplar. Xüsusi konstruksiyaya malik olan və dövrələrdə dəyişən tutumlu kondensator kimi istifadə olunan yarımkeçirici dioda varikaplar deyilir. Varikapların iş prinsipi elektron keçidinin tutumunun tətbiq edilən gərginlikdən asıllığına əsaslanır. Varikaplardan rəqs konturlarının köklənməsində, parametrik gücləndiricilərdə, tezliyin avtomatik tənzimləmə sxemlərində, tezlik modulyasiya sxemlərində ganiş istifadə olunur.

Tunel diodları elə yarımkeçirici cihazlardır ki, onların volt-amper xarakteristakası mənfi diferensial müqavimətli sahəyə malikdirlər. Bu diodların iş prinsipi elektron - deşik keçidində baş verən tunel effektinə əsaslanır. Bu diodlardan rəqs generatorlarında, gücləndirici sxemlərdə istifadə olunur Çevrilmiş diodlar tunel diodlarının növlərindən biridir və daha yüksək tezliklərdə işləyir.

Stablitronlar. Stablitronlar və ya dayaq diodları elektrik sxemlərdə gərginliyi stabilləşdirmək (sabit saxlamaq) üçün istifadə olunur. Yarımkeçirici stablitronlar müstəvi diod olub, yüksək konsentrasiyalı aşqarlı Si-dan hazırlanır və elektrik deşilməsi rejimində işləyir. Stabilitronlar stabilizatorlarda, cərəyan və gərginliyin stabilləşdirmə sxemlərində istifadə olunur.


İdarəolunan ventillər

İki dayanıqlı vəziyyətə - alçaq keçiricilikli və yüksək keçiricilikli vəziyyətlərə malik, üç və daha artıq p-n keçiddən ibarət olan dördqatlı yarımkeçirici cihaza tiristorlar deyilir. Tiristorun bir vəziyyətdən digərinə keçirilməsi xarici təsir( gərginlik, cərəyan və ya işıq seli) nəticəsində həyata keçirilir. Onlar iki elektrodlu - dinistor və üç elektrodlu- tirinstorlara bölünürlər. Dinistorlar dördqatlı struktura malik idarəolunmayan diod, trinistor dördqatlı struktura malik idarəolunan trioddur.

Dinistorlar iki xarici elektroda malikdir: anod və katod. Onlar sabit qoşulma gərginliyinə malikdir. Dinistorlar qida gərginliyinin qiyməti və qütbü dəyişən zaman dövrəyə qoşulur. Dinistorların struktur sxemi və şərti işarəsi şəkil 1-də verilmişdir.

Dördqatlı strukturu olan p₁-n₁-p₂-n₂ tipli dinistor üç elektron-deşik keçidindən (EK₁, KK və EK₂) ibarətdir. EK₁ və EK₂ keçidlərinə emitter keçidləri, KK keçidinə isə kollektor keçidi deyilir.

Dinistora xarici mənbədən düz gərginlik veriləndə, EK₁ və EK₂ keçidləri düz istiqamətdə yerini dəyişir və bu səbəbdən çox kiçik müqavimətə malik olurlar. KK keçidi əks istiqamətdə qoşulur və onun müqaviməti böyükdür. Bu səbəbdən tristora verilən gərginliyin demək olar ki, hamısı kollektor keçidində düşür.

Trinistorlar anod və katoddan başqa üçüncü – idarəedici elektroda malikdir. Üçüncü elektrod anod gərginliyini dəyişmədən qoşulma gərginliyini dəyişməyə imkan verir. Trinistorların struktur sxemi və şərti işarəsi şəkil 2- də göstərilmişdir. İdarəedici elektroda idarəedici gərginliyin verilməsi və anoda düzünə gərginliyin verilməsi zamanı trinistor açılır. Bu halda EK₂ kecidindən idarəedici cərəyan axır. Bu cərəyan baglı KK keçidini neytrallaşdırır. Qoşma gərginliyinin kiçik qiymətlərində trinistor açılır.

1-transformator; 2- ventil; 3- hamarlayıcı süzgəc; 4-yük

Sxemdə ilkin qida mənbəyi rolunu sənaye müəssisəsinin elektrik şəbəkəsi oynayır. Transformator (1) müəyyən göstəriciyə malik giriş dəyişən cərəyan elektrik enerjisini digər göstəricilərə malik dəyişən cərəyan elektrik enerjisinə çevirir. Ventillərin ( düzləndirici diodların) (2) köməyilə ilkin dəyişən gərginlik döyünən sabit gərginliyə çevrilir. Düzləndirici element kimi ventil xüsusiyyətinə malik olan yarımkeçirici diodlardan istifadə edilir. Ventillərin sayı düzləndiricinin sxemindən asılı olur. Hamarlayıcı süzgəc (3) düzləndiricinin çıxışındakı gərginliyin döyünmələrini azaldır, hamarlayır və yükə (4) ötürür. Hamarlayıcı süzgəclər əsasən induktivlik və tutumdan ibarət olur. Yuxarıda göstərilən elementlərdən başqa düzləndiricinin sxeminə cərəyan və gərginlik stabilizatorları daxil edilə bilər. Stabilizatorun vəzifəsi yük müqavimətinin və şəbəkə gərginliyinin qimətinin dəyişməsi hallarında düzlənmiş gərginliyin (cərəyanın) qiymətini müəyyən dəqiqliklə sabit saxlamaqdır.

Bundan başqa düzləndiricinin tərkibində gərginlik tənzimləyiciləri , mühafizə kommutasiya və nəzarət qurğuları da ola bilər.

Düzləndiricinin iş rejimi onun yükünün xarakterindən asılıdır.Yükün xarakterinə görə düzləndiricilərin aşağıdakı növləri var:

1. Aktiv yükə işləyən düzləndiricilər;

2. Tutum xarakterli yükə işləyən düzləndiricilər;

3. İnduktiv xarakterli yükə işləyən düzləndiricilər;

4. LC vəR-dən ibarət yükə işləyən düzləndiricilər;

5. Əks e.h.q-nə işləyən düzləndiricilər.

Düzləndiricinin ideal aktiv yükü nadir hallarda olub, ancaq düzlənmiş gərgin- liyin dəyişən təşkiledicisinin məhdudlanması tələb olmayan dövrələr üçün xarakterikdir.

Tutum xarakterli yük alcaq güclü düzləndiricilərdə istifadə olunur . Tutum düzləndiricinin çıxışında yükə paralel qoşulur və vəzifəsi düzlənmiş gərginliyin dəyişən təşkiledicisini azaltmaqdır.

İnduktiv, LC və R xarakterli yüklər əsasən orta və böyük güclü düzləndiricilər- də istifadə olunur.

Əks e.h.q-nə ίişləyən düzləndiricilərdən akkumlyatorların doldurulması vəə sabit cərəyan mühərriklərini qidalandırılması üçün istifadə olunur.

İş rejimindən asılı olmayaraq düzləndiricilər aşağıdakı göstəricilərə malikdir:

1. Düzləndiricinin çıxış göstəriciləri;

2. Ventilin iş rejimini xarakterizə edən göstəricilər; 3. Transformatorun göstəriciləri

İş rejimindən asılı olmayaraq düzləndiricilər aşağıdakı göstəricilərə malikdir:

1. Düzləndiricinin çıxış göstəriciləri;

2. Ventilin iş rejimini xarakterizə edən göstəricilər;

3. Transformatorun göstəriciləri

Düzləndiricinin çıxış parametrləri aşağıdakılardır:

1. - düzlənmiş gərginlıiyin orta qiyməti;

2. - düzlənmiş cərəyanın orta qiyməti;

3. - düzlənmiş gərginlıiyin döyünmə əmsalı;

burada düzlənmiş gərginlıiyin əsa harmonikasının ampilududur.

4.- düzlənmiş gərginlıiyin əsas harmonikasının tezliyi;

5. Düzləndircinin xarici xarakteristikası giriş gərginliyinin sabit qiymətində xarakteristikasıdır. Düzləndirmə sxemlərində ventillər aşağıdakı göstəricilərlə xarakterizə olunur:

2. ventil cərəyanın təsiredici qiyməti;

3. ventil cərəyanın amplitud qiyməti;

4. əks gərginliyin amplitudu;

təsiredici qiymətləri;

burada - düzləndiricinin çıxış gücüdür;

5. - transformatorun istifadə əmsalı.

Transformator və ventillərin göstəricilərinin qiyməti düzləndiricinin sxemi və iş rejimindən asılıdır