O’ZBEKISТON RESPUBLIKASI ХALQ ТA’LIMI VAZIRLIGI
NAVOIY DAVLAТ PEDAGOGIKA INSТIТUТI
Qo’l yozma huquqida
KARIMOVA NARGIZA ABDUMO’MINOVNA
Dasturlash asoslari, tizimlari va uning amaliy tadbiqi
(Paskal dasturlash tili misolida)
5A110701-Тa’limda axborot texnologiyalari
Magistr
akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERТATSIYA
Ilmiy rahbar:
Dotsent R.A. Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Ro’ziyev
NAVOIY-2013 YIL
M U N D A R I J A
|
KIRISH ……………………………………………………………..3
|
|
|
I-BOB. DASTURLASH ASOSLARI VA UNING IMKONIYATLARI……………………………………………….7
|
|
1.1
|
Algoritmlash haqida tushuncha……………………………………..7
|
|
1.2
|
Dasturlash tillari haqida tushuncha……………………….………...8
|
|
1.3
|
Paskal tilining asosiy tushunchalari.................................................11
|
|
|
II-BOB. PASKAL DASTURLASH TILINI MATEMATIK VA FIZIK MASALALARIGA TADBIQI HAQIDA……................12
|
|
2.1
|
Paskal dasturlash tilini matematik masalalarga tadbiqi…… ……..12
|
|
2.2
|
Paskal dasturlash tilini fizik masalalarga tadbiqi…………………..26
|
|
|
III-BOB. PASKAL DASTURLASH TILINI OLIY MATEMATIKA MASALALARIGA TADBIQI…………….....46
|
|
3.1
|
Paskal dasturlash tilida qatorlarni hisoblash……………………….46
|
|
3.2
|
Paskal dasturlash tilida oliy algebra masalalarini yechish………....50
|
|
3.3
|
Xususiy hosilali differentsial tenglamalarni taqribiy yechish…...66
|
|
|
XULOSA ……………………………………………………….....75
|
|
|
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………76
|
|
K I R I SH
Insoniyat tarixining ko‘p asrlik tajribasi ezgu go‘yalardan va sog‘lom mafkura hamda zamonaviy bilimlardan maxrum har qanday jamiyat uzoqqa bora olmasligini ko‘rsatdi. Shuning uchun, mustaqillikka erishgan mamlakatimiz o‘z oldiga ozod va obod vatan, demokratik jamiyat barpo qilish, erkin va farovon hayot qurish, rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish kabi muhim vazifalarni qo‘ydi. Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Bu vazifalarni hal qilish asosan yosh avlod zimmasiga tushadi. Yoshlarni kelajak jamiyatning faol quruvchilari bo‘lishi uchun ularni fan va texnikaning eng ilg‘or yutuqlari hamda kuchli bilimlar bilan qurollantirish, olingan bilimlarni amaliyotda qo‘llay bilish ana shu yo‘ldagi eng muhim talablardan biri hisoblanadi. Bu narsa ayniqsa EHM bilan aloqador kundalik masalalarni yechishda yaqqol ko‘rinadi. Demak, yoshlardan zamonaviy EHMlar bilan ishlashni o‘rganish, halq xo‘jaliginining turli masalalarini yechishga mo‘ljallangan dasturiy ta’minot bilan tanishish hamda dasturlash vositalari yordamida hali EHMda yechilmagan masalalar uchun yangi dasturlar yaratishni talab qilinadi.
Darvoqi, har bir jamiyatning bugungi kuni va kelajagi uning ajralmas qismi va hayotiy zarurati bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Bugungi kunda mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatimizning uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga ko‘tarish, unga ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini joriy qilish hamda samaradorligini oshirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi bilan uzluksiz ta’lim tizimi orqali zamonaviy kadrlar tayyorlashning asosi yaratildi.
Respublikamizda oshiralayotgan islohotlarining bosh maqsadi va harakatga keltiruvchi kushi – har tomonlama rivojlangan barkamol insondir. Mamlakatimizda rivojlanishning muhim sharti zаmonaviy iqtisodiyot fan, madaniyat, texnika, texnologiya rivoji asosida kadrlar tayyorlanishlarning takomillashgan tizimini yaratishdan iborat. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Mavzuning dolzabligi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amalga oshirishda uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi va mavzusini zamonaviy ilmiy fikrlar yutuqlari va ijtimoiy tajribaga tayangan holda tub islohotlari ko‘zda tutulgan. Buning uchun, avvalo, uzliksiz ta’lim tizimining barcha shakldagi ta’lim muassalarida ta’lim jarayoni sifatida ta’minlovchi ilg‘or ilmiy-metodik jihatdan asoslangan uslublarni amalda qo‘llash lozim. Fanda texnika va ilg‘or texnologiya yutuqlaridan foydalangan holda yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning maqsad, maznun, uslub va vositalarini ilmiy jihatdan ta’minlash pedagogika faning dolzarb muammolarning biri hisoblangan.
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimini orqali shaxsning har tomonlama barkamol bo‘lib yetishining ko‘zda tutadi. Shaxs uzluksiz ta’limda va kadrlar tayyorlashda ta’lim va xizmatlarining iste’molchisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Shaxs ta’lim xizmatlarining ishlab chiqaruvchisi sifatida ta’lim jarayonida bilim va tajribani talaba (yoki o‘quvchi)ga uzatish, ishlab chiqarish moddiy muhiti sharoitida, shunungdek, fan, madaniyat va ta’lim xizmatlarida ishtirok etadi.Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Respublikada shaxslarga o‘z ijodiy salohiyatini amalga oshirish uchun mutaxasislik ta’lim dasturini tanlash huquqi berilgan. Oliy ta’lim uzluksiz ta’limda muhim o‘rinni egallaydi. Oliy, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limlari asosida uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi va O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlarda oliy ta’limning belgilangan vazifalaridan biri yuqori saviyada o‘qitishni ta’minlash va malakali kadrlarni zamonaviy ta’lim kasb-hunar dasturlari asosida tayyorlashdir. Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
Taqdidotning maqsad va vazifalari. Ushbu magistrlik dissertatsiyasi “Dasturlash asoslari, tizimlari va uning amaliy tadbiqi” deb nomlanib, hozirgi kunda ta’lim sohasida fanlarni innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish va innovatsion ishlanmalarning fanlarni o‘qitishda tutgan o‘rniga bag`ishlangan.
Uzviylik ta’lim tizimida ortiqcha takroriylikka chek qo‘yib, avvalo, jamiyatning ma’naviy va intellektual salohiyatini kengaytiradi, qolaversa, davlatning ijtimoiy va ilmiy– texnik taraqiyotini takomillashtirish omili sifatida ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishini ta’minlaydi. Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o‘quv- tarbiya jarayoniga kirib kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi jarayonida har bir inson o‘z kasbiy tayyorgarligini, mahoratini kuchaytirish imkoniyati yaratiladi.
Uzluksiz ta’lim chuqur, har tamonlama asosli ta’lim-tarbiya berish, mutaxasis kadrlar tayyorlashning turli shakl, usul, vosita, uslub va yo‘nalishlarining mukammal uyg‘unligidan iboratdir. Uzluksiz ta’lim sifatini turli komponentalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, muayyan usullar va uslublarning ta’lim jarayonida oqilona tatbiq etilishini ta’minlaydi[6].
Tadqiqotning ob’yekti va predmeti. Ushbu magistrlik dissertatsiyasida tadqiqotning ob’yekti va predmeti sifatida Dasturlash asoslari fani olingan. Dasturlash asoslarin fanidagi “Paskal dasturlash tilida” qiziqarli matematik, fizik va oliy matematik masalalarni ba`zi bir masalalarining dasturlari tuzib ko`rsatilgan.
Dissertasiya mavzusi yangiligi quyidagilardan iborat:
-
Iqtisodiy va texnik jarayonlarni loyihalashda paskal dasturlash tilining imkoniyatlari ko`rsatib berilgan;
-
Fizik jarayonlarni loyihalashda paskal dasturlash tilining imkoniyatlari ko`rsatib berilgan;
Disstertatsiyada tavsiya qilingan natijalar nazariy va amaliy jihatdan asoslanganligi, yetuk olimlar tomonidan yaratilgan va tavsiya etilgan metodlar umumta`lim maktablari o`quvchilari va kasb hunar kollejlari, akademik litsyelar, oliy o`quv yurti talabalari hamda mustaqil foydalanuvchilar uchun mo`ljallangan.
Tadqiqot natijalarini ilmiy va amaliy ahamiyat. Magistrlik dissertatsiyasida tadqiqot natijalari amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, Dasturlash asoslari (Paskal dasturlash tili)fanini amaliy masalalarga tadbiqi va uning mohiyatini to‘liq ochib berishga hizmat qiladi. Masalan, Masalalarni yehimlarini tez va anq hisoblashda qo‘llash mumkin. II-bobda o‘ndan ortiq iqtisodiy, va ishlab chiqarishga zarur bo`lgan masalalarni dasturi tuzib ko`rsatildi. II-bobning ikkinchi qismida ba`zi bir fizik masalalarning dasturlari tuzib ko`rsatildi. III-bobda esa, Oliy matematikaning ba`zi bir masalalar(qatorlar, chiziqli tenglamalar sistemasi, matritsalar ustida amallar, laplas tenglamalari)ga doir paskal dasturlash tilida dasturlar tuzib ko`rsatildi.
Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi:
Dissertatsiyaning umumiy hajmi 78-bet bo`lib, u kirish, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi)
I BOB. DASTURLASH ASOSLARI VA UNING IMKONIYATLARI
1.1. Algoritmlash haqida tushuncha.
Algoritm so`zi algoritmi so`zidan olingan bo`lib, u IX- asrning buyuk matematigi bobokolonimiz Muhammad al-Xorazmiy nomining lotincha shaklidir.Lotin tili - hind-yevropa tillari oilasining italiy tillari guruhiga mansub; Italiyaning oʻrta qismidagi Latsiy viloyatida miloddan avvalgi 8-asrda yashagan lotin kabilasining tili. Lotin tilining asta-sekin Rim hududidan tashqariga tarqalishi va qad. Informatika sohasida algoritm tushunchasi asosiy tushuncha bo`lib, u geometriya kursidagi nuqta, to`g`ri chiziq va tekislik, matematikadagi to`plam, kimyodagi modda, fizikadagi fazo hamda vaqt tushunchalari kabi fundamental tushuncha hisoblanadi. Algoritmga aniq bir ta`rif berish mushkul. Shunday bo`lsada, algoritmning mohiyatini aniq tushuntirish mumkin. Algoritm – biror masalani yechish uchun bajarilishi zarur bo`lgan buyruqlarning tartiblangan ketma-ketligi. Tuzilgan algoritmni uning yozilish qoidalarini tushunadigan va unda ko`rsatilgan buyruqlarni bajarish imkoniga ega bo`lgan insonning o`zi yoki texnik qurilma (masalan, kompyuter) bajarishi mumkin[1,2,3,4,5,13].Kompyuter (ing . computer - hisoblayman), EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) - oldindan berilgan dastur (programma) boʻyicha ishlaydigan avtomatik qurilma. Elektron hisoblash mashinasi (EHM) bilan bir xildagi atama.
Odamlar har kuni bajaradigan ishlarida o`zlari bilmagan holda shu ishlarni bajarish algoritmlardan foydalanadilar. Masalan, kompyuterdan foydalanish, non yopish, tamom tayyorlash, telefon avtomatidan foydalanish, avtomobilni boshqarish, kitob o`qish, ko`cha harakati qoidalariga rioya qilish, televizor yoki radiodan foydalanish va hokazo. Albatta, odamlar yuqorida keltirilgan yumushlarni har doim bajarib yurganligi bois, ularni bajarish uchun hech qanday aniq ko`rsatmalarga muhtojlik sezmaydilar. Lekin yuqoridagi yumushlarni birinchi marotaba bajarayotgan odam aniq ko`rsatmalarsiz uni bajara olmaydi. Masalan, hech qachon kompyuterdan foydalanib ko`rmagan odam aniq bir ko`rsatmasiz bu ishni bajaraolmaydi. Demak, odamlar o`zlariga tanish bo`lgan ishlarni yoki masalalarni bajarish zarur bo`ldigan ko`rsatmalarni qachonlardir, qayerlardandir olganlar yoki o`rganganlar. Algoritmni bajarishda ko`rsatmalarni berilgan tartibda bajarish kerak bo`ladi [11,12,13,14].
|
