Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg




Download 186 Kb.
bet1/3
Sana10.04.2017
Hajmi186 Kb.
#4318
  1   2   3



4-5. İQTİSADİ VƏ TEXNOLOCİ İMPERİALİZM


Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt

udğş-euçtşlş ğunfkdfkg

Çağdaş siyasətdə hər şey təkcə tarixi rakursda və gerçək ha­di­sələr baxımından deyil, eyni zamanda böyük dövlətlərin ma­raq dairələri və hətta "milli heysiyyatları" baxımından dəyərlən­di­ri­lir. Bö­yük dövlətlərin geosiyasi planları çox vaxt kiçik dövlətlərin öz aralarındakı münasibətlərə və müna­qişələrə yön verir, həlledici tə­sir göstərir. Həm də belə təsirlər və təzyiqlər müxtəlif beynəlxalq təş­kilatların (BMT, ATƏT və s.) adı ilə həyata keçirilir.

Təbii ki, böyük dövlətlərin öz aralarında da dünyanın siyasi xə­ritəsini müəyyən etmək səlahiyyəti uğrunda mübarizə gedir. Bu za­man çox vaxt beynəlxalq hüquq normaları və ədalət prinsipləri ön plana çəkilir və böyüklər arasındakı rəqabətə, onların mənafe­yi­­nə toxunmayan, geosiyasi mübarizə arealının kənarında qalan öl­kələrə həqiqətən himayədarlıq edilir.

Lakin bu günlə yanaşı keçmiş də vardır və böyük dövlətlər, gö­rünür, tarixi də unutmur, birdən "su axan yerdən bir də axar" ehti­malını nəzərə alaraq böyük tarixi keçmişi olan xalqlara müna­si­bətdə ehtiyatla tərpənir və bəzən ədalət prinsiplərini də ''unudurlar''.

Bəli, dünyada elə ölkələr vardır ki, onlar hələ yenicə müstə­qil­lik əldə edir, öz dövlətlərini qurmağa çalışır, böyük siviliza­si­ya­ya qovuşmağa çalışır. Belə ''təhlükəsiz'' dövlətlərə kömək etmək BMT-nin, Avropa Şurasının, ATƏT-in, YUNESKO-nun və s. bey­­nəl­xalq təşkilatların ümdə vəzifələridir. Hamısı sosializm dü­şər­­gəsindən və kommunist ideologiyasından təzəcə ayrıldığına bax­mayaraq Rusiyaya və Ukraynaya münasibət başqa, Şərqi Av­ro­pa ölkələrinə və Pribaltikaya isə münasibət başqadır. Birincilər böyük nüvə silahı potensialına və təbii sərvətlərə malik olmaqla öz po­tensial imkanlarına və hərbi güclərinə görə Qərbi Avropa ölkə­lə­rindən xeyli üstündürlər. Ona görə də bu amili nəzərə almamaq mümkün deyil. Bəs nüvə silahına və böyük təbii sərvətlərə malik olmayan Türkiyədən nəyə görə ehtiyatlanırlar? Burada, bizcə milli maraqlardan daha çox "milli heysiyyat" ön plana keçir. Elə bil ki, keç­miş bu günə transformasiya olunur və türkün simasında öz­lə­ri­nə bir rəqib görürlər. Qisasçılıq hissi qeyri-aşkar şəkildə, təhtəlşüur səviyyəsində çağdaş siyasətə təsir edir. Bu hissiyat bəzən hətta aşkar şəkildə, «keçmişə görə cavabdehlik», mənəvi məsuliyyət və s. ad­lar altında gündəmə gətirilir. Beynəlxalq hüquq normaları da, əda­lət prinsipi də yaddan çıxır və həmin normaların qəsdən təhrif olunmuş variantları ilə manipulyasiya başlanır.

Kipr "problemi" də, Dağlıq Qarabağ "problemi" də tarixin sax­ta­laşdırılması və gerçək durumun təhrif olunması sayəsində prob­lemə çevrilib. Və elə bir illüziya yaradılıb ki, guya bu prob­lem­lərdə türkün mənafeyi beynəlxalq normaların diametral əks qütb­lərində dayanır, yəni onlardan birinin müdafiə olunması, di­gə­rində geri çəkilməyi tələb edir. Əslində isə ancaq zahirən bir-bi­ri­nə əks qoyulan maraqlar hər iki halda türkün ziyanına saxtalaş­dı­rıl­mışdır.

Dağlıq Qarabağ həm tarixən, həm də hüquqi baxımdan, bü­tün beynəlxalq normalar baxımından Azərbaycanın ayrılmaz tər­kib hissəsidir və burada cüzi bir erməni əhalisinin separatçılıq tə­şəb­büsü qonşu Ermənistanın bilavasitə təcavüzü və Rusiyanın dəs­tə­yi sayəsində güc müstəvisində onların xeyrinə həll olun­muşdur. Bu­rada güc qarşısında beynəlxalq normalardan geri çəkil­mək siya­səti yürüdülür.

Kipr isə uzaq, mücərrəd tarix deyil, davamlı tarix müstəvi­sin­də həmişə Osmanlı imperiyasının tərkibində olduğundan və yalnız I dünya müharibəsində imperiya dağıldıqdan sonra mübahisəli zo­naya çev­rildiyindən türkün mövqeyinə separatçılıq kimi baxmaq gülünc olardı. Neçə əsr ərzində türklər rumluları adadan sıxışdır­ma­­mış, türklər və rumluların dinc yanaşı yaşamasına təminat ver­mişlər. İmperiya dağıldıqdan sonra isə burada türklər müntəzəm surətdə sıxışdırılmış, onların haqları tapdanmışdır. 1963 və 1974-cü il hadisələri, Kiprin o vaxtkı rəhbərliyi tərəfindən açıq-aşkar dəs­təklənən etnik münaqişə və yerli Türk əhalisinə qarşı soyqırım si­yasəti və bütün bunlara Avropanın soyuqqanlı münasibəti, bey­nəl­xalq hüquqa və insan haqlarına etinasızlıq Türkiyəni ağır seçim qar­şısında qoymuşdu. Avropa öz sözünü demədiyinə görə, Avro­pa öz sözünü demədiyinə görə, Türkiyə təşəbbüsü öz üzərinə gö­tür­müş, Türk qoşunları soyqı­rı­mın qarşısını almaq məqsədilə yerli türklərin köməyinə gəlmiş və heç də bütövlükdə Kipr ərazisində deyil, ancaq türklər yaşayan ərazidə öz dövlətçiliyini bərpa etmək və rumlulara da öz dövlət­lərini yaratmaq imkanı verməklə tam ədalətli və hətta humanist mövqe tutmuşlar.

Bunlar aydın həqiqətlərdir və təfərrüata getdikcə, məsələ kon­kret­ləşdikcə daha da aydınlaşır. Lakin anlaşılmaz görünən bey­­nəlxalq "ictimai rəy", dünya birliyinin (əslində Qərb dövlət­lə­ri­nin) məsələyə münasibətidir. Bu aydın həqiqətləri saxtalaşdırdıqda hansı arqumentlər əsas götürülür?

Bəli, bu gün türkə öz tarixi keçmişinə görə, öz dövlətçilik ənə­nələrinə görə, böyük imperiyalar yaratmaq qüdrətinə görə, daha qədim və Qərbdəkindən fərqli olan bir sivilizasiyanı davam et­dirmək əzminə görə qısqanclıqla yanaşılır. Tarixi saxtalaşdır­maq, türkün böyük keçmişinə qara yaxmaq, "erməni soyqırımı" kimi uydurma məsələləri vaxtaşırı gündəmə gətirmək və ona dəstək vermək – bütün bunlar göstərir ki, beynəlxalq təşkilatların və böyük dövlətlərin siyasətində ikili standartlar var və öz tarixi keç­mişlərindəki uğursuzluqların bir növ qisasını almaq tendensi­yası mövcuddur.

Bu gün böyük dövlətlərin silahı təkcə beynəlxalq normalarla manipulyasiya etməkdən ibarət deyil. Həm də iqtisadiyyatın gü­cün­dən istifadə olunur: dünya bazarına sahib olanlar iqtisadi təz­yiq üsullarından da məharətlə istifadə edirlər.

Başqa ölkələrin böyük dövlətlər tərəfindən hərbi müdaxilə yo­lu ilə ələ keçirilməsi – militarizm dövrü artıq keçmişdə qalmış­dır. İndi, sər­hədlərin bey­nəlxalq iqtisadi əlaqələr üçün açıldığı bir za­manda, əra­ziləri zəbt etmək deyil, bazarları zəbt etmək vacibdir. Və bu sa­hə­də balans Qərb dövlətlərinin xeyrinədir. Íÿ âàõòñà ëè­äåð­ëèéè ÿëÿ êå­÷èð­ìèø îëàí èíêèøàô åò­ìèø êàïèòàëèñò þëêÿëÿðè ùàë-ùàçûð­äà äöíéà áàçàðûíà íÿçà­ðÿò åäèð.

ÕÕ ÿñðäÿ áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêà­òûíûí âöñÿò àë­ìà­ñû âÿ îíëàðûí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèêäÿí àçàä îëìàñû ñèéàñè ìöñòÿãèë­ëè­éÿ ìàëèê äþâëÿòëÿðèí ñàéûíû àð­òûðìûøäûð. Ëàêèí èíãèëàá÷ûëàðûí, ìèë­ëÿò­÷è òÿøêèëàòëà­ðûí ôàíàòèêæÿñèíÿ áàéðàã åòäèêëÿðè “ìöñòÿãèëëèê” àíëàéûøû ÿñ­ëèíäÿ íèñáè õàðàêòåð äàøûéûð. ßââÿëà, ùå÷ áèð ñàùÿäÿ òàì, ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Ùåé­äÿð ßëèéåâèí äå­äèéè êèìè, “ùå÷ áèð þëêÿ, ÿí áþéöê áèð þëêÿ äÿ éàëíûç þç ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñà­äèé­éà­òûíû ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿç”.1 Ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê èä­äèàñû ÿñëèíäÿ äöíéàéà ìåéäàí îõóìàã äåìÿêäèð. Áöòöí ñà­ùÿ­ëÿð­äÿ – èãòèñàäè, ñèéàñè, ùöãóãè, èäåî­ëîúè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè âÿ ñ. Àñïåêò­ëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí êàïèòàëèñò äöíéàñûíäàí èçîëéàñèéà îëóíìàq âÿ éåíè, þçöíÿìÿõñóñ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñûíäà ùÿð øåéè þç ìÿõñóñè èäåîëîýèéàñûíà òàáå åòäèðìÿêëÿ òàì ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò éàðàòìàã òÿøÿááöñö – òàðèõäÿ ìèñëè ýþðöíìÿìèø áåëÿ áèð æÿùä ÕÕ ÿñðèí birinci éàðûñûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí ýþñ­òÿðèëìèøäè. Ëàêèí, ùÿòòà ñþçöí ùÿð ìÿíàñûíäà íÿùÿíý îëàí ÑÑÐÈ äþâ­ëÿòè äÿ áó æÿù­äèí íÿ ãÿäÿð ðåàëëûãäàí óçàã îëäóüóíó äÿðê åäÿ­ðÿê þçöíÿ ìöòòÿôèãëÿð àõòàðìàüà, ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ þç èäåîëîúè äöøìÿíëÿðè èëÿ äÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ, éåðè ýÿëÿíäÿ êîìïðîìèñÿ ýåòìÿéÿ ìÿæáóð îëäó. Äöíéà ñîñèàëèçì ñèñòåìè éàðàíäûãäàí ñîíðà äà êàïèòàëèçì ñèñòåìè èëÿ ãàðøûäóðìà ñèéàñÿòè þçöíö äîüðóëòìàäû âÿ èíäè áó þëêÿëÿð êîììuíèçì èäåàëûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê áàçàð èãòèñà­äèé­éàòûíà öç òóòóð, äöíéà áàçàðûíà äàùà ôÿàë ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàüà, íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ãÿðàðëàøìûø ôÿðãëÿðè àðàäàí ýþòöðìÿéÿ ÷àëû­øûðëàð.

Áÿëè, ÕÕ ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəllərində ùàäèñÿëÿðèí èíêè­øàôû âàùèä èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí, âàùèä öìóìäöíéà áàçàðûíûí éàðàäûëìàñû èñòèãà­ìÿòèíäÿ ýåäèð. Äöçäöð, èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð þç öñòöí ìþâãåëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê äàõèë îëäóãëàðû öìóìè èãòèñàäè ìÿêàíûí (ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Áèðëèéè) ãàïûëàðûíû íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèé­éÿ­äÿ îëàí þëêÿëÿð ö÷öí à÷ìûð âÿ áó äà òÿáèèäèð. Íÿ ãÿäÿð öìóì­áÿøÿðè ìÿíàôåäÿí, âàùèä ñîñèàë èäåàëëàðäàí ñþùáÿò ýåòñÿ äÿ, ùÿëÿ ìèëëè ìÿíàôåëÿð ñàõëàíûëûð âÿ éàëíûç åéíè səviyyəli þëêÿëÿðèí èíòåãðà­ñèéàñûíäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð. Âÿ áó èíòåãðàñèéàéà ãîøóëìàã ö÷öí ÿâ­âÿëæÿ ùÿìèí þëêÿëÿðèí êå÷ìèø îëäóüó èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè êå÷­ìÿê, îíëàðûí ÷ûõäûüû ñûíàãëàðäàí ÷ûõìàã ëàçûìäûð.

Âàùèä äöíéà áàçàðûíûí îëìàñû, à÷ûã èãòèñàäè ñèéàñÿò èëê áà­õûø­äà äàùà ÷îõ ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿð ö÷öí faydalı ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ èí­êèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí áóíà äàùà áþéöê åùòèéàæû âàðäûð. Äàùà äîü­ðóñó, èæòèìàè, åëìè-òåõíèêè èíêèøàô ïðîñåñèíèí þçöíöí áóíà åù­òè­éàæû âàðäûð. Áåëÿ êè, êöëëè ìèãäàðäà èíâåñòèñèéà ùåñàáûíà àðòûã êöòëÿâè èñòåùñàëäà ãÿðàðëàøìûø òåõíèêè âÿ òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðèí òåç-òåç äÿéèøäèðèëìÿñè baha başa gəläèéèíäÿí êàïèòàë äöíéàñû èíòåíñèâ åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí, òåõíîëîýèéàëàðûí òåç-òåç ìîäåðí-ëÿøäèðèë­ìÿ­ñè heç də ən optimal variant olmur. Nəticədə æaði èãòèñàäè ìÿ­íàôå èëÿ ïåðñïåêòèâ òåõíèêè òÿðÿããè àðàñûíäà çèääèééÿò yaranardı ki, bu da öìóìÿí èæòèìàè èíêèøàô ö÷öí ÿíýÿë òþðÿäÿ áèëÿðäè.

Ëàêèí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðèí iqtisadiyyatının texnoloji tətbiq üçün à÷ûã îëìàñû qabaqcıl ölkələrə íèñáÿòÿí êþùíÿëìèø òåõíèêàíû ùÿìèí áàçàðëàðà transformasiya edərək milli sənayedə ÿí ìöàñèð òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðè òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð.

Áóíà ýþðÿ äÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿ ùå÷ âàõò áöòöí þëêÿëÿðèí òåõ­íèêè èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðèíèí áÿðàáÿðëÿøìÿñè òÿðÿôäàðû îëà áèëìÿç. ßí ãàáàãæûë þëêÿëÿðèí þçöíäÿí áèð àç ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ, îíëàðûí äà þç íþâáÿñèíäÿ äàùà ÷îõ ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðə åùòèéàæû âàðäûð.

Äàùà éöêñÿê åëì òóòóìó îëàí ìöàñèð òåõíèêà èæàä îëóí­äóã­äàí ñîíðà èñòèôàäÿäÿí ÷ûõàðûëàí òåõíèêà “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿë­ìèø” (éÿíè þçö òÿçÿ îëñà äà ÿñàñûíäà äàéàíàí èäåéà êþùíÿëèáäèð) òåõ­­íèêà ñàéûëûð âÿ îíëàð íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿëÿðÿ èõðàæ îëó­íóð. Çîõ àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿ ãàáàãæûë þëêÿíèí ùÿòòà àðòûã èñòèôà­äÿ­äÿí ÷ûõàðäûüû òåõíèêà ö÷öí äÿ éåòèøìÿìèø îëóð.

Áó èéåðàðõèéà, þëêÿëÿðèí ÷îõïèëëÿëè äöçöëöøö, ùÿðáè òåõíèêà òèì­­ñàëûíäà þçöíö äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðèð. Åëìè-òåõíèêè ïîòåíñèàë get­­dikcə ìÿùç ùÿðáè ñÿíàéå åëìè-òåõíèêè èíêèøàôûí ÿñàñ òÿòáèã ñà­ùÿ­ñè­íÿ ÷åâðèëèð. ×îõ âàõò áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò äÿ áó èãòèñàäè ìÿíà­ôå­éÿ òà­áå åòäèðèëèð. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí (ìÿñ., ÀÁØ âÿ Ðóñèéà) þç àðà­ëà­ðûí­äàêû ðÿãàáÿò ùÿðáè òåõíèêàíûí äàèì òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åò­äè­éèíäÿí “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” ùÿðáè òåõíèêàíûí ñàòûëìàñû ö÷öí áàçàðà ùÿìèøÿ åùòèéàæ îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ ãàáàãæûë äþâëÿòëÿðèí âÿ áþéöê ùÿðáè ñÿíàéå øèðêÿòëÿðèíèí ìÿíàôåéè íèñáÿòÿí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðäÿ ìöùàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ øÿðàèòèíèí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð.

Áþéöê äþâëÿòëÿð ñèéàñè àðåíàäà àøêàð øÿêèëäÿ ñöëùöí ãàðàíòû êèìè ÷ûõûø åòñÿëÿð äÿ ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí ìàëèééÿ îëèãàðõèéàñû âÿ ùÿðáè ñÿíàéå ñàùèáêàðëàðû áèð ãàéäà îëàðàã áàøãà èñòèãàìÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ãÿðá äöíéàñûíà éàõøû áÿëëè îëàí áó ìÿíòèã áèçèì òÿðÿ­ôè­ìèç­äÿí áÿçÿí ÷ÿòèí áàøà äöøöëöð, ÷öíêè “ñàüëàì ôèêðÿ” çèääèð. Ìÿ­ñÿ­ëÿí, Äàüëûã Ãàðàáàü êîíôëèêòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ÀÁØ äþâëÿòèíèn ðÿñ­ìè ìþâãåéè èëÿ ÀÁØ Êîíãðåñèíèí ìöÿééÿí äàèðÿëÿðèíèí ìþâãå­éè­íèí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíìÿñè âÿ áèðèíæèíèí èêèíæèéÿ ýöçÿøòÿ ýåò­ìÿñè òÿÿææöáëö ýþðöíöð. Ùàëáóêè ÀÁØ-ûí þçöíäÿ áóíà ÷îõ âàõò òÿáèè ùàë êèìè áàõûëûð.

Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí èãòèñàäè æÿùÿòäÿí íèñáÿòÿí ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ èõðàæ åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàð òÿêæÿ ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø òåõíîëîýèéà âÿ ùÿðáè òåõíèêàäàí èáàðÿò äåéèë. Ùÿìèí þëêÿëÿðèí ÿùà­ëè­ñèíèí òÿëÿáàòûíà æàâàá âåðìÿéÿí, éåíÿ äÿ “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþù­íÿë­ìèø” âÿ éà ùÿòòà åêîëîúè ñòàíäàðòëàðà óéüóí ýÿëìÿéÿí èñòåù­ëàê øåé­ëÿðèíèí – ìÿèøÿò òåõíèêàñû âÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí äà êöòëÿâè èõ­ðà­æû þëêÿëÿðàðàñû èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ ìöùöì éåð òóòóð.

Áöòöí áóíëàðà, ÿëáÿòòÿ, äþçìÿê îëàð âÿ äþçöëìÿëèäèð. ×öíêè, Àçÿðáàéæàíäàêû èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàë îíó ÿí ãàáàãæûë þëêÿëÿðëÿ ìö­ãàéèñÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðñÿ äÿ, ùÿëÿ áó ïîòåíñèàëûí èãòèñà­äèé­éàò­äà ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí õåéëè âàõò ëàçûìäûð (áèð øÿðòëÿ êè, õàììàë ñà­òûá èñòåùëàê øåéëÿðèíèí ùàçûð øÿêèëäÿ àëûíìàñû ïðàêòèêàñû äàéàíàãëû âÿð­äèø ùàëûíà êå÷ìÿéÿ, ýÿëÿæÿéÿ éþíÿëìèø ãóðóæóëóã ïëàíëàðûíû, åëì òóòóìëó èñòåùñàëûí òÿøêèëèíè êÿíàðëàøäûðìàéà).

Áÿëè, ùàçûðêû ìÿãàìäà Àçÿðáàéæàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè äóðóìó åëÿäèð êè, áèç õàðèæè þëêÿëÿðäÿí èñòåùëàê òåõíèêàñû, ÿðçàã ìÿùñóëëàðû äà àëûðûã, ùÿòòà ùóìàíèòàð éàðäûìà äà åùòèéàæûìûç âàðäûð. Ëàêèí äàùà ïåðñïåêòèâëè ÿìÿêäàøëûã èñòèãàìÿòè åëìè-òåõíèêè ÿìÿêäàøëûã­äûð, Àçÿðáàéæàíûí ÿí áþéöê ñÿðâÿòè îëàí èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàëà èñòèíàä åäÿí ÿìÿêäàøëûãäûð. Bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yola nəzər salsaq görərik ki, bütün tarix boyu Şərq və Qərb sivilizasiyaları bir-birini müntəzəm surətdə əvəz etmişdir.

Áèëèìèí, ìÿäÿíèééÿòèí, èëê èíñàíè äÿéÿðëÿðèí áåøèéè îëìóø Ãîæà Øÿðã á.å.ÿ. I ìèíèëëèéèí áèðèíæè éàðûñûíäà þç ÿââÿëêè èíêèøàô òåìïèíè âÿ þíæöë ìþâãåéèíè òÿäðèæÿí èòèðìèø, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí åëì âÿ ìÿäÿ­íèé­éÿòèí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ èðÿëè ÷ûõìûøäûð. Ëàêèí àíòèê ñèâèëèçàñèéà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, Ãÿäèì Øÿðã ñèâèëèçàñèéàñûíäàí áÿùðÿëÿí­ìèøäèð. Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó èëÿ áÿøÿð òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îé­íà­ìûø àíòèê åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò äÿ ñöãóòà óüðàìûøäûð. Ëàêèí èìïå­ðè­éà­ëàð äàüûëñà äà, îíëàðäàí ìèðàñ ãàëìûø åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò òàìàìèëÿ ñèëèíìÿìèø âÿ òàðèõèí éàääàøûíà êþ÷ÿðÿê éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè ìÿãàì ýþçëÿìèøäè.

Àíòèê ñèâèëèçàñèéàäàí ñîíðà áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÿí ïàðëàã äþâð, éåíè åëìè-ìÿäÿíè éöêñÿëèø åðàñû VII ÿñðäÿí ñîíðà Èñëàìûí éàðàí­ìà­ñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Áèëèì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô ìÿðêÿçè éåíèäÿí Øÿðã äöíéàñûíà êþ÷ìöøäöð. Áó äþâðäÿ éàðàíàí éåíè èñëàì ñèâèëè­çà­ñè­éàñû þçöíäÿí ÿââÿëêè åëìè íàèëèééÿòëÿðèí, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè äÿéÿð­ëÿðèí äàüûëìàñûíà éîë âåðìÿìèø, îíëàðûí ãîðóéóá ñàõëàìûø, èíêèøàô åòäèðìèø âÿ Ãÿðá äöíéàñûíûí èíòèáàùû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìûøäûð.

XV-XVI ÿñðëÿðäÿ ÿââÿëæÿ Ðåíåññàíñ âÿ äàùà ñîíðà éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðÿ – êàïèòàëèçì æÿìèééÿòèíÿ êå÷èäèí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû èëÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëÿí Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû þíæöë ìþâãåéÿ êå÷ìèøäèð.

Ëàêèí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû (âÿ îíóí äàâàìû îëàí ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû) äà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô åäèëñÿ äÿ, åäèëìÿñÿ äÿ îðòà ÿñð Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíäÿí, Èñëàì ñèâèëèçàñèéàñûíäàí ÷îõ øåé ýþòöð­ìöøäöð. Ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû ÿñàñÿí åëì âÿ òåõíèêàíûí òÿðÿããèñèíÿ èñòèíàä åòìèøäèð. Ëàêèí èíäè áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð àðòûã Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíûí äà òÿíÿzçöëöíäÿí, ñöãóòóíäàí äàíûøûðëàð.

Òàðèõèí èíêèøàô ìÿíòèãèíäÿí ÷ûõûø åäèëÿðñÿ èíäè íþâáÿ Øÿð­ãèí­äèð. Ëàêèí Øÿðã ñöêàí àðõàñûíà êå÷ìÿéÿ òÿëÿñìèð. Áèð òÿðÿôäÿí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû həëÿ äàâàì åäèð âÿ îíà àëòåðíàòèâèí îëìàñû àç ãàëà àüëàñûüìàçäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, àéðû-àéðû ëîêàë àëòåðíàòèâëÿð éà­ðà­íûð. Ìÿñÿëÿí, êè÷èê áèð Éàïîíèéàíûí ìöàñèð òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ Ãÿðáÿ ìåéäàí îõóìàñû áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, Øÿðã äöíéàñûíûí ïîòåíñèàëû ùå÷ äÿ òöêÿíìÿìèøäèð âÿ î þç ñþçöíö ùÿëÿ äåéÿæÿêäèð. Ëàêèí ñèâèëèçàñèéàëàðûí äÿéèøìÿñè, êþùíÿíèí åñòàôåòè éåíèéÿ þòöðìÿñè èëê áàõûøäà ýþðöíäöéö êèìè ñàäÿ âÿ àñàí îëìàéûá, ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ àüðûëû áèð ïðîñåñäèð. XX ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəlləriíäə à÷ûã-àøêàð îðòàéà ÷ûõàí áó àüðûëàð éåíè äîüóøäàí õÿáÿð âåðèð.


Keçmişdə hər hansı bir dövlət öz siyasi iradəsini başqa ərazilərdə də tətbiq etmək üçün mütləq müharibə yolu ilə həmin əraziləri işğal etməli idi. Təsadüfi deyildir ki, ənənəvi təsəvvürlərə görə dövlətin əsas atributlarından biri də suverenlik, sərhəd və ordu hesab olunur.

Müəyyən bir ərazidə müəyyən hüquq normalarını tətbiq etmək, sosial-iqtisadi həyatı müəyyən normalarla tənzim etmək üçün ilk növədə sərhəd toxunulmazlığı tələb olunur. Lakin zaman keçdikcə sərhəd öz mənasını dəyişir.

Sərhəddin qorunması müasir anlamda heç də o demək deyildir ki, buradan bir quş da keçə bilməz. Əksinə, müasir dövrdə gediş-gəliş xeyli artmışdır. Böyük şəhərlərdə bəzən xaricilər yerli vətəndaşlardan daha çox gözə dəyirlər. Əsas məsələ odur ki, həmin ölkədəki qanunlara, hüquq normalarına əməl olunsun.

Əksinə, sərhəddindən quş da keçməyən ölkələr vardır ki, burada hər şey xarici investisiya ilə, xarici ölkə şirkətlərinin sifarişi ilə, yabançı mədəniyyətin təsir dairəsinin genişlənməsi ilə müşayiət olunur.

Əslində dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilk növbədə həmin ərazidə milli maraqların qorunması ilə bağlıdır1. Lakin milli maraqlar anlayışı geniş mənada götürüldükdə, xarici dövlətlərin təcavüzü iqtisadi və mədəni müstəvilərdə, habelə informasiya fəzasına məqsədyönlü müdaxilə şəklində də ola bilər.

Elmi-texniki inkişaf səviyyəsinə görə və elm tutumlu sənaye­nin inkişafına görə irəlidə gedən dövlətlər gec-tez dünya iqtisadiy­yatında aparıcı mövqe tutmaqla digər ölkələrdə iqtisadi inkişafa təsir etmək imkanına malik olurlar.

Müasir iqtisadi proseslər siyasi sərhədləri asanlıqla keçə bilir. İqtisadiyyatı güclü olan ölkə başqa ölkələrin təkcə iqtisadiyyatına deyil, həm də mədəniyyətinə və mənəviyyatına təsir etmək imkanı qazanır.

Texniki cəhətdən daha yüksək keyfiyyətlə çəkilmiş rəngli bədii film geri qalmış texnologiya əsasında çəkilmiş ağ-qara filmə nisbətən daha çox tamaşaçı cəlb edə bilir. İnsanların estetik zövqünü oxşamaqla bu gözəlliyin arxasında gizlənmiş ideoloji və mənəvi motivlər də tamaşaçıya mənimsədilmiş olur.





Download 186 Kb.
  1   2   3




Download 186 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg

Download 186 Kb.