4-5. İQTİSADİ VƏ TEXNOLOCİ İMPERİALİZM
Ydhifddfcğf, ''şlşdş ıeftvfke'' mü eüküyyştşt udğş-euçtşlş ğunfkdfkg
Çağdaş siyasətdə hər şey təkcə tarixi rakursda və gerçək hadisələr baxımından deyil, eyni zamanda böyük dövlətlərin maraq dairələri və hətta "milli heysiyyatları" baxımından dəyərləndirilir. Böyük dövlətlərin geosiyasi planları çox vaxt kiçik dövlətlərin öz aralarındakı münasibətlərə və münaqişələrə yön verir, həlledici təsir göstərir. Həm də belə təsirlər və təzyiqlər müxtəlif beynəlxalq təşkilatların (BMT, ATƏT və s.) adı ilə həyata keçirilir.
Təbii ki, böyük dövlətlərin öz aralarında da dünyanın siyasi xəritəsini müəyyən etmək səlahiyyəti uğrunda mübarizə gedir. Bu zaman çox vaxt beynəlxalq hüquq normaları və ədalət prinsipləri ön plana çəkilir və böyüklər arasındakı rəqabətə, onların mənafeyinə toxunmayan, geosiyasi mübarizə arealının kənarında qalan ölkələrə həqiqətən himayədarlıq edilir.
Lakin bu günlə yanaşı keçmiş də vardır və böyük dövlətlər, görünür, tarixi də unutmur, birdən "su axan yerdən bir də axar" ehtimalını nəzərə alaraq böyük tarixi keçmişi olan xalqlara münasibətdə ehtiyatla tərpənir və bəzən ədalət prinsiplərini də ''unudurlar''.
Bəli, dünyada elə ölkələr vardır ki, onlar hələ yenicə müstəqillik əldə edir, öz dövlətlərini qurmağa çalışır, böyük sivilizasiyaya qovuşmağa çalışır. Belə ''təhlükəsiz'' dövlətlərə kömək etmək BMT-nin, Avropa Şurasının, ATƏT-in, YUNESKO-nun və s. beynəlxalq təşkilatların ümdə vəzifələridir. Hamısı sosializm düşərgəsindən və kommunist ideologiyasından təzəcə ayrıldığına baxmayaraq Rusiyaya və Ukraynaya münasibət başqa, Şərqi Avropa ölkələrinə və Pribaltikaya isə münasibət başqadır. Birincilər böyük nüvə silahı potensialına və təbii sərvətlərə malik olmaqla öz potensial imkanlarına və hərbi güclərinə görə Qərbi Avropa ölkələrindən xeyli üstündürlər. Ona görə də bu amili nəzərə almamaq mümkün deyil. Bəs nüvə silahına və böyük təbii sərvətlərə malik olmayan Türkiyədən nəyə görə ehtiyatlanırlar? Burada, bizcə milli maraqlardan daha çox "milli heysiyyat" ön plana keçir. Elə bil ki, keçmiş bu günə transformasiya olunur və türkün simasında özlərinə bir rəqib görürlər. Qisasçılıq hissi qeyri-aşkar şəkildə, təhtəlşüur səviyyəsində çağdaş siyasətə təsir edir. Bu hissiyat bəzən hətta aşkar şəkildə, «keçmişə görə cavabdehlik», mənəvi məsuliyyət və s. adlar altında gündəmə gətirilir. Beynəlxalq hüquq normaları da, ədalət prinsipi də yaddan çıxır və həmin normaların qəsdən təhrif olunmuş variantları ilə manipulyasiya başlanır.
Kipr "problemi" də, Dağlıq Qarabağ "problemi" də tarixin saxtalaşdırılması və gerçək durumun təhrif olunması sayəsində problemə çevrilib. Və elə bir illüziya yaradılıb ki, guya bu problemlərdə türkün mənafeyi beynəlxalq normaların diametral əks qütblərində dayanır, yəni onlardan birinin müdafiə olunması, digərində geri çəkilməyi tələb edir. Əslində isə ancaq zahirən bir-birinə əks qoyulan maraqlar hər iki halda türkün ziyanına saxtalaşdırılmışdır.
Dağlıq Qarabağ həm tarixən, həm də hüquqi baxımdan, bütün beynəlxalq normalar baxımından Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsidir və burada cüzi bir erməni əhalisinin separatçılıq təşəbbüsü qonşu Ermənistanın bilavasitə təcavüzü və Rusiyanın dəstəyi sayəsində güc müstəvisində onların xeyrinə həll olunmuşdur. Burada güc qarşısında beynəlxalq normalardan geri çəkilmək siyasəti yürüdülür.
Kipr isə uzaq, mücərrəd tarix deyil, davamlı tarix müstəvisində həmişə Osmanlı imperiyasının tərkibində olduğundan və yalnız I dünya müharibəsində imperiya dağıldıqdan sonra mübahisəli zonaya çevrildiyindən türkün mövqeyinə separatçılıq kimi baxmaq gülünc olardı. Neçə əsr ərzində türklər rumluları adadan sıxışdırmamış, türklər və rumluların dinc yanaşı yaşamasına təminat vermişlər. İmperiya dağıldıqdan sonra isə burada türklər müntəzəm surətdə sıxışdırılmış, onların haqları tapdanmışdır. 1963 və 1974-cü il hadisələri, Kiprin o vaxtkı rəhbərliyi tərəfindən açıq-aşkar dəstəklənən etnik münaqişə və yerli Türk əhalisinə qarşı soyqırım siyasəti və bütün bunlara Avropanın soyuqqanlı münasibəti, beynəlxalq hüquqa və insan haqlarına etinasızlıq Türkiyəni ağır seçim qarşısında qoymuşdu. Avropa öz sözünü demədiyinə görə, Avropa öz sözünü demədiyinə görə, Türkiyə təşəbbüsü öz üzərinə götürmüş, Türk qoşunları soyqırımın qarşısını almaq məqsədilə yerli türklərin köməyinə gəlmiş və heç də bütövlükdə Kipr ərazisində deyil, ancaq türklər yaşayan ərazidə öz dövlətçiliyini bərpa etmək və rumlulara da öz dövlətlərini yaratmaq imkanı verməklə tam ədalətli və hətta humanist mövqe tutmuşlar.
Bunlar aydın həqiqətlərdir və təfərrüata getdikcə, məsələ konkretləşdikcə daha da aydınlaşır. Lakin anlaşılmaz görünən beynəlxalq "ictimai rəy", dünya birliyinin (əslində Qərb dövlətlərinin) məsələyə münasibətidir. Bu aydın həqiqətləri saxtalaşdırdıqda hansı arqumentlər əsas götürülür?
Bəli, bu gün türkə öz tarixi keçmişinə görə, öz dövlətçilik ənənələrinə görə, böyük imperiyalar yaratmaq qüdrətinə görə, daha qədim və Qərbdəkindən fərqli olan bir sivilizasiyanı davam etdirmək əzminə görə qısqanclıqla yanaşılır. Tarixi saxtalaşdırmaq, türkün böyük keçmişinə qara yaxmaq, "erməni soyqırımı" kimi uydurma məsələləri vaxtaşırı gündəmə gətirmək və ona dəstək vermək – bütün bunlar göstərir ki, beynəlxalq təşkilatların və böyük dövlətlərin siyasətində ikili standartlar var və öz tarixi keçmişlərindəki uğursuzluqların bir növ qisasını almaq tendensiyası mövcuddur.
Bu gün böyük dövlətlərin silahı təkcə beynəlxalq normalarla manipulyasiya etməkdən ibarət deyil. Həm də iqtisadiyyatın gücündən istifadə olunur: dünya bazarına sahib olanlar iqtisadi təzyiq üsullarından da məharətlə istifadə edirlər.
Başqa ölkələrin böyük dövlətlər tərəfindən hərbi müdaxilə yolu ilə ələ keçirilməsi – militarizm dövrü artıq keçmişdə qalmışdır. İndi, sərhədlərin beynəlxalq iqtisadi əlaqələr üçün açıldığı bir zamanda, əraziləri zəbt etmək deyil, bazarları zəbt etmək vacibdir. Və bu sahədə balans Qərb dövlətlərinin xeyrinədir. Íÿ âàõòñà ëèäåðëèéè ÿëÿ êå÷èðìèø îëàí èíêèøàô åòìèø êàïèòàëèñò þëêÿëÿðè ùàë-ùàçûðäà äöíéà áàçàðûíà íÿçàðÿò åäèð.
ÕÕ ÿñðäÿ áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ìèëëè àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí âöñÿò àëìàñû âÿ îíëàðûí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèêäÿí àçàä îëìàñû ñèéàñè ìöñòÿãèëëèéÿ ìàëèê äþâëÿòëÿðèí ñàéûíû àðòûðìûøäûð. Ëàêèí èíãèëàá÷ûëàðûí, ìèëëÿò÷è òÿøêèëàòëàðûí ôàíàòèêæÿñèíÿ áàéðàã åòäèêëÿðè “ìöñòÿãèëëèê” àíëàéûøû ÿñëèíäÿ íèñáè õàðàêòåð äàøûéûð. ßââÿëà, ùå÷ áèð ñàùÿäÿ òàì, ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Ùåéäÿð ßëèéåâèí äåäèéè êèìè, “ùå÷ áèð þëêÿ, ÿí áþéöê áèð þëêÿ äÿ éàëíûç þç ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èãòèñàäèééàòûíû ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿç”.1 Ìöòëÿã ìöñòÿãèëëèê èääèàñû ÿñëèíäÿ äöíéàéà ìåéäàí îõóìàã äåìÿêäèð. Áöòöí ñàùÿëÿðäÿ – èãòèñàäè, ñèéàñè, ùöãóãè, èäåîëîúè, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè âÿ ñ. Àñïåêòëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí êàïèòàëèñò äöíéàñûíäàí èçîëéàñèéà îëóíìàq âÿ éåíè, þçöíÿìÿõñóñ èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿð ÿñàñûíäà ùÿð øåéè þç ìÿõñóñè èäåîëîýèéàñûíà òàáå åòäèðìÿêëÿ òàì ìöñòÿãèë áèð äþâëÿò éàðàòìàã òÿøÿááöñö – òàðèõäÿ ìèñëè ýþðöíìÿìèø áåëÿ áèð æÿùä ÕÕ ÿñðèí birinci éàðûñûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ äþâëÿòè òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìèøäè. Ëàêèí, ùÿòòà ñþçöí ùÿð ìÿíàñûíäà íÿùÿíý îëàí ÑÑÐÈ äþâëÿòè äÿ áó æÿùäèí íÿ ãÿäÿð ðåàëëûãäàí óçàã îëäóüóíó äÿðê åäÿðÿê þçöíÿ ìöòòÿôèãëÿð àõòàðìàüà, ìöÿééÿí ñàùÿëÿðäÿ þç èäåîëîúè äöøìÿíëÿðè èëÿ äÿ ÿìÿêäàøëûã åòìÿéÿ, éåðè ýÿëÿíäÿ êîìïðîìèñÿ ýåòìÿéÿ ìÿæáóð îëäó. Äöíéà ñîñèàëèçì ñèñòåìè éàðàíäûãäàí ñîíðà äà êàïèòàëèçì ñèñòåìè èëÿ ãàðøûäóðìà ñèéàñÿòè þçöíö äîüðóëòìàäû âÿ èíäè áó þëêÿëÿð êîììuíèçì èäåàëûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê áàçàð èãòèñàäèééàòûíà öç òóòóð, äöíéà áàçàðûíà äàùà ôÿàë ñóðÿòäÿ äàõèë îëìàüà, íå÷ÿ îíèëëèêëÿð ÿðçèíäÿ ãÿðàðëàøìûø ôÿðãëÿðè àðàäàí ýþòöðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð.
Áÿëè, ÕÕ ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəllərində ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôû âàùèä èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðèí, âàùèä öìóìäöíéà áàçàðûíûí éàðàäûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ ýåäèð. Äöçäöð, èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿð þç öñòöí ìþâãåëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê äàõèë îëäóãëàðû öìóìè èãòèñàäè ìÿêàíûí (ìÿñÿëÿí, Àâðîïà Áèðëèéè) ãàïûëàðûíû íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèééÿäÿ îëàí þëêÿëÿð ö÷öí à÷ìûð âÿ áó äà òÿáèèäèð. Íÿ ãÿäÿð öìóìáÿøÿðè ìÿíàôåäÿí, âàùèä ñîñèàë èäåàëëàðäàí ñþùáÿò ýåòñÿ äÿ, ùÿëÿ ìèëëè ìÿíàôåëÿð ñàõëàíûëûð âÿ éàëíûç åéíè səviyyəli þëêÿëÿðèí èíòåãðàñèéàñûíäàí ñþùáÿò ýåäÿ áèëÿð. Âÿ áó èíòåãðàñèéàéà ãîøóëìàã ö÷öí ÿââÿëæÿ ùÿìèí þëêÿëÿðèí êå÷ìèø îëäóüó èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíè êå÷ìÿê, îíëàðûí ÷ûõäûüû ñûíàãëàðäàí ÷ûõìàã ëàçûìäûð.
Âàùèä äöíéà áàçàðûíûí îëìàñû, à÷ûã èãòèñàäè ñèéàñÿò èëê áàõûøäà äàùà ÷îõ ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿð ö÷öí faydalı ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí áóíà äàùà áþéöê åùòèéàæû âàðäûð. Äàùà äîüðóñó, èæòèìàè, åëìè-òåõíèêè èíêèøàô ïðîñåñèíèí þçöíöí áóíà åùòèéàæû âàðäûð. Áåëÿ êè, êöëëè ìèãäàðäà èíâåñòèñèéà ùåñàáûíà àðòûã êöòëÿâè èñòåùñàëäà ãÿðàðëàøìûø òåõíèêè âÿ òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðèí òåç-òåç äÿéèøäèðèëìÿñè baha başa gəläèéèíäÿí êàïèòàë äöíéàñû èíòåíñèâ åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèíèí, òåõíîëîýèéàëàðûí òåç-òåç ìîäåðí-ëÿøäèðèëìÿñè heç də ən optimal variant olmur. Nəticədə æaði èãòèñàäè ìÿíàôå èëÿ ïåðñïåêòèâ òåõíèêè òÿðÿããè àðàñûíäà çèääèééÿò yaranardı ki, bu da öìóìÿí èæòèìàè èíêèøàô ö÷öí ÿíýÿë òþðÿäÿ áèëÿðäè.
Ëàêèí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðèí iqtisadiyyatının texnoloji tətbiq üçün à÷ûã îëìàñû qabaqcıl ölkələrə íèñáÿòÿí êþùíÿëìèø òåõíèêàíû ùÿìèí áàçàðëàðà transformasiya edərək milli sənayedə ÿí ìöàñèð òåõíîëîúè ñèñòåìëÿðè òÿòáèã åòìÿéÿ èìêàí éàðàäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ èíêèøàô åòìèø þëêÿ ùå÷ âàõò áöòöí þëêÿëÿðèí òåõíèêè èíêèøàô ñÿâèééÿëÿðèíèí áÿðàáÿðëÿøìÿñè òÿðÿôäàðû îëà áèëìÿç. ßí ãàáàãæûë þëêÿëÿðèí þçöíäÿí áèð àç ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ, îíëàðûí äà þç íþâáÿñèíäÿ äàùà ÷îõ ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðə åùòèéàæû âàðäûð.
Äàùà éöêñÿê åëì òóòóìó îëàí ìöàñèð òåõíèêà èæàä îëóíäóãäàí ñîíðà èñòèôàäÿäÿí ÷ûõàðûëàí òåõíèêà “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” (éÿíè þçö òÿçÿ îëñà äà ÿñàñûíäà äàéàíàí èäåéà êþùíÿëèáäèð) òåõíèêà ñàéûëûð âÿ îíëàð íèñáÿòÿí àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿëÿðÿ èõðàæ îëóíóð. Çîõ àøàüû ñÿâèééÿëè þëêÿ ãàáàãæûë þëêÿíèí ùÿòòà àðòûã èñòèôàäÿäÿí ÷ûõàðäûüû òåõíèêà ö÷öí äÿ éåòèøìÿìèø îëóð.
Áó èéåðàðõèéà, þëêÿëÿðèí ÷îõïèëëÿëè äöçöëöøö, ùÿðáè òåõíèêà òèìñàëûíäà þçöíö äàùà ãàáàðûã ýþñòÿðèð. Åëìè-òåõíèêè ïîòåíñèàë getdikcə ìÿùç ùÿðáè ñÿíàéå åëìè-òåõíèêè èíêèøàôûí ÿñàñ òÿòáèã ñàùÿñèíÿ ÷åâðèëèð. ×îõ âàõò áåéíÿëõàëã ñèéàñÿò äÿ áó èãòèñàäè ìÿíàôåéÿ òàáå åòäèðèëèð. Áþéöê äþâëÿòëÿðèí (ìÿñ., ÀÁØ âÿ Ðóñèéà) þç àðàëàðûíäàêû ðÿãàáÿò ùÿðáè òåõíèêàíûí äàèì òÿêìèëëÿøäèðèëìÿñèíè òÿëÿá åòäèéèíäÿí “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” ùÿðáè òåõíèêàíûí ñàòûëìàñû ö÷öí áàçàðà ùÿìèøÿ åùòèéàæ îëóð. Îíà ýþðÿ äÿ ãàáàãæûë äþâëÿòëÿðèí âÿ áþéöê ùÿðáè ñÿíàéå øèðêÿòëÿðèíèí ìÿíàôåéè íèñáÿòÿí ýåðè ãàëìûø þëêÿëÿðäÿ ìöùàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ øÿðàèòèíèí îëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Áþéöê äþâëÿòëÿð ñèéàñè àðåíàäà àøêàð øÿêèëäÿ ñöëùöí ãàðàíòû êèìè ÷ûõûø åòñÿëÿð äÿ ùÿìèí äþâëÿòëÿðèí ìàëèééÿ îëèãàðõèéàñû âÿ ùÿðáè ñÿíàéå ñàùèáêàðëàðû áèð ãàéäà îëàðàã áàøãà èñòèãàìÿòäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ãÿðá äöíéàñûíà éàõøû áÿëëè îëàí áó ìÿíòèã áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí áÿçÿí ÷ÿòèí áàøà äöøöëöð, ÷öíêè “ñàüëàì ôèêðÿ” çèääèð. Ìÿñÿëÿí, Äàüëûã Ãàðàáàü êîíôëèêòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ ÀÁØ äþâëÿòèíèn ðÿñìè ìþâãåéè èëÿ ÀÁØ Êîíãðåñèíèí ìöÿééÿí äàèðÿëÿðèíèí ìþâãåéèíèí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíìÿñè âÿ áèðèíæèíèí èêèíæèéÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿñè òÿÿææöáëö ýþðöíöð. Ùàëáóêè ÀÁØ-ûí þçöíäÿ áóíà ÷îõ âàõò òÿáèè ùàë êèìè áàõûëûð.
Èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðèí èãòèñàäè æÿùÿòäÿí íèñáÿòÿí ýåðè ãàëàí þëêÿëÿðÿ èõðàæ åòäèêëÿðè ìÿùñóëëàð òÿêæÿ ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø òåõíîëîýèéà âÿ ùÿðáè òåõíèêàäàí èáàðÿò äåéèë. Ùÿìèí þëêÿëÿðèí ÿùàëèñèíèí òÿëÿáàòûíà æàâàá âåðìÿéÿí, éåíÿ äÿ “ìÿíÿâè æÿùÿòäÿí êþùíÿëìèø” âÿ éà ùÿòòà åêîëîúè ñòàíäàðòëàðà óéüóí ýÿëìÿéÿí èñòåùëàê øåéëÿðèíèí – ìÿèøÿò òåõíèêàñû âÿ ÿðçàã ìÿùñóëëàðûíûí äà êöòëÿâè èõðàæû þëêÿëÿðàðàñû èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðäÿ ìöùöì éåð òóòóð.
Áöòöí áóíëàðà, ÿëáÿòòÿ, äþçìÿê îëàð âÿ äþçöëìÿëèäèð. ×öíêè, Àçÿðáàéæàíäàêû èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàë îíó ÿí ãàáàãæûë þëêÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿéÿ èìêàí âåðñÿ äÿ, ùÿëÿ áó ïîòåíñèàëûí èãòèñàäèééàòäà ðåàëëàøäûðûëìàñû ö÷öí õåéëè âàõò ëàçûìäûð (áèð øÿðòëÿ êè, õàììàë ñàòûá èñòåùëàê øåéëÿðèíèí ùàçûð øÿêèëäÿ àëûíìàñû ïðàêòèêàñû äàéàíàãëû âÿðäèø ùàëûíà êå÷ìÿéÿ, ýÿëÿæÿéÿ éþíÿëìèø ãóðóæóëóã ïëàíëàðûíû, åëì òóòóìëó èñòåùñàëûí òÿøêèëèíè êÿíàðëàøäûðìàéà).
Áÿëè, ùàçûðêû ìÿãàìäà Àçÿðáàéæàíûí ñîñèàë-èãòèñàäè äóðóìó åëÿäèð êè, áèç õàðèæè þëêÿëÿðäÿí èñòåùëàê òåõíèêàñû, ÿðçàã ìÿùñóëëàðû äà àëûðûã, ùÿòòà ùóìàíèòàð éàðäûìà äà åùòèéàæûìûç âàðäûð. Ëàêèí äàùà ïåðñïåêòèâëè ÿìÿêäàøëûã èñòèãàìÿòè åëìè-òåõíèêè ÿìÿêäàøëûãäûð, Àçÿðáàéæàíûí ÿí áþéöê ñÿðâÿòè îëàí èíòåëëåêòóàë ïîòåíñèàëà èñòèíàä åäÿí ÿìÿêäàøëûãäûð. Bəşəriyyətin keçdiyi tarixi yola nəzər salsaq görərik ki, bütün tarix boyu Şərq və Qərb sivilizasiyaları bir-birini müntəzəm surətdə əvəz etmişdir.
Áèëèìèí, ìÿäÿíèééÿòèí, èëê èíñàíè äÿéÿðëÿðèí áåøèéè îëìóø Ãîæà Øÿðã á.å.ÿ. I ìèíèëëèéèí áèðèíæè éàðûñûíäà þç ÿââÿëêè èíêèøàô òåìïèíè âÿ þíæöë ìþâãåéèíè òÿäðèæÿí èòèðìèø, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ èðÿëè ÷ûõìûøäûð. Ëàêèí àíòèê ñèâèëèçàñèéà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, Ãÿäèì Øÿðã ñèâèëèçàñèéàñûíäàí áÿùðÿëÿíìèøäèð. Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ñöãóòó èëÿ áÿøÿð òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îéíàìûø àíòèê åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò äÿ ñöãóòà óüðàìûøäûð. Ëàêèí èìïåðèéàëàð äàüûëñà äà, îíëàðäàí ìèðàñ ãàëìûø åëì âÿ ìÿäÿíèééÿò òàìàìèëÿ ñèëèíìÿìèø âÿ òàðèõèí éàääàøûíà êþ÷ÿðÿê éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè ìÿãàì ýþçëÿìèøäè.
Àíòèê ñèâèëèçàñèéàäàí ñîíðà áÿøÿð òàðèõèíäÿ ÿí ïàðëàã äþâð, éåíè åëìè-ìÿäÿíè éöêñÿëèø åðàñû VII ÿñðäÿí ñîíðà Èñëàìûí éàðàíìàñû èëÿ áàøëàíìûøäûð. Áèëèì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàô ìÿðêÿçè éåíèäÿí Øÿðã äöíéàñûíà êþ÷ìöøäöð. Áó äþâðäÿ éàðàíàí éåíè èñëàì ñèâèëèçàñèéàñû þçöíäÿí ÿââÿëêè åëìè íàèëèééÿòëÿðèí, ìÿäÿíè-ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí äàüûëìàñûíà éîë âåðìÿìèø, îíëàðûí ãîðóéóá ñàõëàìûø, èíêèøàô åòäèðìèø âÿ Ãÿðá äöíéàñûíûí èíòèáàùû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìûøäûð.
XV-XVI ÿñðëÿðäÿ ÿââÿëæÿ Ðåíåññàíñ âÿ äàùà ñîíðà éåíè èãòèñàäè ìöíàñèáÿòëÿðÿ – êàïèòàëèçì æÿìèééÿòèíÿ êå÷èäèí ÿñàñûíûí ãîéóëìàñû èëÿ éåíèäÿí äèð÷ÿëÿí Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû þíæöë ìþâãåéÿ êå÷ìèøäèð.
Ëàêèí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû (âÿ îíóí äàâàìû îëàí ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû) äà áîø éåðäÿ éàðàíìàìûø, à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô åäèëñÿ äÿ, åäèëìÿñÿ äÿ îðòà ÿñð Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèíäÿí, Èñëàì ñèâèëèçàñèéàñûíäàí ÷îõ øåé ýþòöðìöøäöð. Ìöàñèð Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñû ÿñàñÿí åëì âÿ òåõíèêàíûí òÿðÿããèñèíÿ èñòèíàä åòìèøäèð. Ëàêèí èíäè áèð ÷îõ òÿäãèãàò÷ûëàð àðòûã Ãÿðá ñèâèëèçàñèéàñûíûí äà òÿíÿzçöëöíäÿí, ñöãóòóíäàí äàíûøûðëàð.
Òàðèõèí èíêèøàô ìÿíòèãèíäÿí ÷ûõûø åäèëÿðñÿ èíäè íþâáÿ Øÿðãèíäèð. Ëàêèí Øÿðã ñöêàí àðõàñûíà êå÷ìÿéÿ òÿëÿñìèð. Áèð òÿðÿôäÿí éåíè äþâð ñèâèëèçàñèéàñû həëÿ äàâàì åäèð âÿ îíà àëòåðíàòèâèí îëìàñû àç ãàëà àüëàñûüìàçäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, àéðû-àéðû ëîêàë àëòåðíàòèâëÿð éàðàíûð. Ìÿñÿëÿí, êè÷èê áèð Éàïîíèéàíûí ìöàñèð òåõíîëîýèéàíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ Ãÿðáÿ ìåéäàí îõóìàñû áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, Øÿðã äöíéàñûíûí ïîòåíñèàëû ùå÷ äÿ òöêÿíìÿìèøäèð âÿ î þç ñþçöíö ùÿëÿ äåéÿæÿêäèð. Ëàêèí ñèâèëèçàñèéàëàðûí äÿéèøìÿñè, êþùíÿíèí åñòàôåòè éåíèéÿ þòöðìÿñè èëê áàõûøäà ýþðöíäöéö êèìè ñàäÿ âÿ àñàí îëìàéûá, ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ àüðûëû áèð ïðîñåñäèð. XX ÿñðèí ñîíó, XXI əsrin əvvəlləriíäə à÷ûã-àøêàð îðòàéà ÷ûõàí áó àüðûëàð éåíè äîüóøäàí õÿáÿð âåðèð.
Keçmişdə hər hansı bir dövlət öz siyasi iradəsini başqa ərazilərdə də tətbiq etmək üçün mütləq müharibə yolu ilə həmin əraziləri işğal etməli idi. Təsadüfi deyildir ki, ənənəvi təsəvvürlərə görə dövlətin əsas atributlarından biri də suverenlik, sərhəd və ordu hesab olunur.
Müəyyən bir ərazidə müəyyən hüquq normalarını tətbiq etmək, sosial-iqtisadi həyatı müəyyən normalarla tənzim etmək üçün ilk növədə sərhəd toxunulmazlığı tələb olunur. Lakin zaman keçdikcə sərhəd öz mənasını dəyişir.
Sərhəddin qorunması müasir anlamda heç də o demək deyildir ki, buradan bir quş da keçə bilməz. Əksinə, müasir dövrdə gediş-gəliş xeyli artmışdır. Böyük şəhərlərdə bəzən xaricilər yerli vətəndaşlardan daha çox gözə dəyirlər. Əsas məsələ odur ki, həmin ölkədəki qanunlara, hüquq normalarına əməl olunsun.
Əksinə, sərhəddindən quş da keçməyən ölkələr vardır ki, burada hər şey xarici investisiya ilə, xarici ölkə şirkətlərinin sifarişi ilə, yabançı mədəniyyətin təsir dairəsinin genişlənməsi ilə müşayiət olunur.
Əslində dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilk növbədə həmin ərazidə milli maraqların qorunması ilə bağlıdır1. Lakin milli maraqlar anlayışı geniş mənada götürüldükdə, xarici dövlətlərin təcavüzü iqtisadi və mədəni müstəvilərdə, habelə informasiya fəzasına məqsədyönlü müdaxilə şəklində də ola bilər.
Elmi-texniki inkişaf səviyyəsinə görə və elm tutumlu sənayenin inkişafına görə irəlidə gedən dövlətlər gec-tez dünya iqtisadiyyatında aparıcı mövqe tutmaqla digər ölkələrdə iqtisadi inkişafa təsir etmək imkanına malik olurlar.
Müasir iqtisadi proseslər siyasi sərhədləri asanlıqla keçə bilir. İqtisadiyyatı güclü olan ölkə başqa ölkələrin təkcə iqtisadiyyatına deyil, həm də mədəniyyətinə və mənəviyyatına təsir etmək imkanı qazanır.
Texniki cəhətdən daha yüksək keyfiyyətlə çəkilmiş rəngli bədii film geri qalmış texnologiya əsasında çəkilmiş ağ-qara filmə nisbətən daha çox tamaşaçı cəlb edə bilir. İnsanların estetik zövqünü oxşamaqla bu gözəlliyin arxasında gizlənmiş ideoloji və mənəvi motivlər də tamaşaçıya mənimsədilmiş olur.
|