5.6. O‘zbekiston Respublikasi hududini agroiqlim tumanlashtirish va
tuproqlarining tasnifi
Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Evroosiyo
materigining markaziy qismida joylashgan bo‘lib, janubda subtropik kengliklarni va
shimolda mo‘’tadil kengliklarni janubiy chekka qismini qamrab olgan bo‘lib, ichki
materik sahro zonasiga kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasi hududining xarakterli xususiyatlaridan biri – fizik-
geografik sharoitlari bir-biridan keskin farq qiluvchi geomorfologik belgilarga ega
ekanligidir. O‘zbekiston Respublikasi hududida barxanlar dengizi, cheksiz cho‘llar,
qordek erni qoplagan sho‘rxoqlar, muzliklari bor osmono‘par tog’lar hamda tropik
207
jazirama va shimol sovug’i – bo‘larning barchasi o‘z o‘rnida va o‘z vaqtida namoyon
bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning markazida joylashgan bo‘lib,
uning hududi shimoliy-g’arbdan janubiy-sharqqa qarab cho‘zilib ketgan, shu sababli
ham unda barcha iqlimiy xususiyatlar va tabiiy sharoitlarning turli-tumanligi yaqqol
namoyon bo‘ladi. Bu holat manzarali bog’dorchilik va yo‘llarda landshaftli
o‘simliklarni joylashtirishda inobatga olinadi. Mamlakatimizga sharqdan Pomir-Oloy
va Tyan-Shan tog’ tizmalari chuqur kirib kelgan, g’arbda Turon past tekisliklari
yastanib yotadi.
Mamlakatimizning katta qismi (4/5 qismi) tekisliklar bo‘lib, qolgan qismi
adirlar, tog’oldi va tog’li hududlarga to‘g’ri keladi. Amudaryo va Sirdaryo oralig’ida
Qizilqum sahrosi (300 ming km²) joylashgan va u asosan qumli barxonli
landshaftlardan iborat bo‘lib, bu janubga tomon tog’oldi-adirlar bilan tutashib ketgan.
Ularning
eng
yiriklari
Toshkent-Mirzacho‘l,
Sangzor-Nurota,
Zarafshon,
Qashqadaryo, Surxondaryo va Farg’ona vodiylaridir.
O‘zbekiston Respublikasi iqlimining o‘ziga xosligini uning hududini asosiy
namlik keltiruvchi manbalar – okeanlardan uzoqligi belgilab bergan. Atlantika
okeanidan keluvchi havo massalari Markaziy Osiyoga etib kelguncha asta-sekin
namlik miqdorini yo‘qota boradi. Ushbu hududda iqlimni shakllanishida sahro etarli
ravishda ta’sirini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi hududiga kirib kelayotgan
okean havo massalari qizigan qum sathi bilan ta’sirlashgach, yanada quruqlashadi.
O‘zbekistonning tog’lar bilan himoyalanmagan va sahroga ochiq turgan
tekisliklari juda qurg’oqchilligi bilan ajralib turadi. O‘zbekiston hududi Turon iqlimi
provinstiyasiga mansub bo‘lib, unga iqlimning keskin kontinentalligi, havoning
quruqligi va haroratning balandligi xosdir.
Haroratning keskin farqlanishi nafaqat yil davomida, balki sutkalik
o‘zgarishida ham namoyon bo‘ladi, o‘rtacha yillik harorat amplitudasi janubda 29-
30˚S ni tashkil etsa, shimolda 38-40˚S ni tashkil etadi.
Markaziy Osiyo iqlimini shakllanishida asosiy omillar ikkita atmosfera
markazi: qishgi sibir antistikloni va yozgi termik depressiya hal qiluvchi rol
208
o‘ynaydi. Mamlakatimizda yog’in miqdorini taqsimlanishi asosan nam havo
massalarini yo‘nalishi va hududning relefi xususiyatlariga bog’liq. Eng kam yog’in
miqdori sahro zonasiga to‘g’ri keladi, yillik yog’in miqdori 80-120 mm atrofida
bo‘lishi kuzatiladi. Tog’oldi hududlariga yaqinlashgan sari yog’in miqdori 400-550
mm ga etadi.
Mamlakatimizda barcha hududlarida yog’in miqdorini yil davomida
taqsimlanishida mavsumiylik borligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Asosiy yog’in
miqdori bahorda, kamrog’i kuz-qishgi davrda yog’adi. Eng yomg’irli oylar mart va
aprel oylari hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida havoning nisbiy namligi juda past: qishgi oylarda
70-80% bo‘lsa, yozgi oylarda uning ko‘rsatkichi 25-30% ni tashkil etadi.
O‘zbekistonning tekislik hududlarida o‘rtacha yillik harorat 15-17ºS ni tashkil etadi.
Eng sovuq oy yanvar bo‘lib, unda o‘rtacha oylik harorat -0,6ºS dan -6,9ºS gacha
bo‘lishi qayd etilgan. 5 ºS dan yuqori bo‘lgan vegetastiya davri Toshkentda 264 kun,
Janubda (Sherobodda) 321 kunni tashkil etadi. Ijobiy haroratlar yig’indisi
mamlakatimizning shimoliy-sharqiy qismida +4400 dan +4500 ºS ni, janubda +4750
dan +5100 ºS gacha, sahrolarda +6000 ºS gacha bo‘lishi qayd etilgan. O‘zbekistonda
qishgi davrda shimoliy va shimoliy-sharqiy shamollar hukmronlik qiladi, ularning
o‘rtacha tezligi 1,5-2,0 m/sek ga tengdir.
O‘zbekiston Respublikasi iqlimining turli-tumanligi uning hududini 9 ta fizik-
geografik okruglarga ajratish uchun asos bo‘ladi:
1. O‘rta Sirdaryo iqlim okrugi –hududning shimoliy-sharqiy qismini qamrab
olgan.
2. Farg’ona iqlim okrugi – tog’lar bilan o‘ralgan vodiyni qamrab olgan.
3. O‘rta Zarafshon iqlim okrugi – Zarafshon daryosining o‘rta oqimi
hududlarini qamrab olgan.
4. Quyi Zarafshon iqlim okrugi – Zarafshon daryosining quyi oqimidagi
hududlarni qamrab olgan.
5. Qizilqum iqlim okrugi –O‘zbekiston Respublikasi markaziy hududlarini
qamrab olgan.
209
6. Qashqadaryo iqlim okrugi – Zarafshon va Hisor tog’ tizmalari etaklari
oralig’idagi hududlarni qamrab olgan.
7. Surxondaryo iqlim okrugi – O‘zbekiston Respublikasi janubiy hududlarini
qamrab olgan.
8. Quyi Amudaryo iqlim okrugi – mamlakatimiz hududini shimoliy-g’arbiy
qismini qamrab olgan.
9. Ustyurt iqlim okrugi – Ustyurt platosini sharqiy qismini qamrab olgan.
O‘zbekiston Respublikasi hududini agroiqlim tumanlashtirish xaritasi 3-rasmda
keltirilgan.
Toshkent-Mirzacho‘l vodiysining janubiy tekis qismi Mirzacho‘lga to‘g’ri
keladi. Janubda Mirzacho‘l to‘lqinsimon Jizzax cho‘liga, sharqda – Dalvarzin
cho‘liga tutashib ketadi.
Farg’ona vodiysi Tyan-Shan va Hisor-Oloy tog’ tizimi oralig’ida joylashgan.
Vodiyda bog’lar va ko‘kalamzorlashtirish uchun qulay iqlim-tuproq sharoitlari
mavjud. Sug’oriladigan maydonlar asosan daryo yotqiziqlaridan iborat. Vodiyning
markazida sahro tipidagi tuproqlar, qum barxanlari va botqoqsimon – ko‘llar
uchraydi, vodiy chekkalari balandligi 1000-1200 m tog’larga tutashib ketgan. Vodiy
markazida Yozvon cho‘li bo‘lib, u hozirgi paytda deyarli to‘liq o‘zlashtirilgan.
Zarafshon botig’i Gumkartog’ va Oqtog’ oralig’ida joylashgan bo‘lib, u
balandligi 280-900 m balandlikda joylashgan, keng tasmasimon ko‘rinishda
Qorachatog’ yonidan o‘tib, janubiy Qizilqumgacha borib, sahro erlarga tutashib
ketadi.
Qashqadaryo botig’i Zarafshon va Hisor tog’ tizmalari oralig’ida joylashgan
bo‘lib, g’arbda asta-sekin qumli sahroga tutashib ketadi. Uning janubiy-sharqiy
qismida Qarshi cho‘li erlari yastanib yotadi. Surxondaryo botig’i g’arbda Hisor tog’
tizmasi etaklariga tutashib ketsa, sharqdan Bobotog’ bilan chegaralandi.
Mamlakatimizning shimoliy-g’arbiy qismida bepoyon Ustyurt platosi – keng
to‘lqinsimon, ko‘tarilgan tekislik joylashgan bo‘lib, u asosan ohaktoshlar, loy-tuproq,
mergel va qumoq erlardan tashkil topgan.
210
O‘zbekiston Respublikasi sahro zonasida va tog’lar poyasida o‘ziga xos
landshaftlarni yuzaga keltirgan va ular shu hududga xos o‘simlik dunyosi bilan
bog’liq. Tekisliklar qum-sahro o‘simliklari bilan qoplangan bo‘lsa, quyi tog’oldi
hududlarda yarim sahro o‘simliklar, tog’oldi hududlarda turli o‘tsimon o‘simliklar,
tog’larda daraxt-butalar ayniqsa, archazorlar bilan o‘ziga xos tabiiy landshaftlar
yuzaga keltirilgan. Tog’ o‘rmonlarida asosiy o‘rmon hosil qiluvchi turlar – archa
turlari keng tarqalgan (Qurama, Boysun, Turkiston tog’ tizmalarida qalin archa
o‘rmonlari mavjud).
Tekislik zonalari va tog’li tabiiy landshaftlarni shakllanishi asosan iqlim
omillari bilan bog’liq holda kechadi, birinchi holda geografik kenglik sababchi
bo‘lsa, ikkinchi holda joyning dengiz sathidan absolyut balandligi muhim ahamiyat
kasb etadi.
Yuqori tog’li landshaftni shakllanishi asoan relef shakli, iqlim, erosti suvlari,
tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosiga o‘zaro bog’liq holda kechadi. Yuqori tog’li
landshaft tipi (vertikal tabiiy zona) – ushbu tabiiy zona uchun xos bo‘lgan vertikal
zonalarni bir-biri bilan ketma-ket o‘rnini almashtiruvchi balandlik poyaslarini
uyg’unlashuvidan iboratdir.
211
5.31-rasm. O‘zbekiston Respublikasi hududini agroiqlim tumanlashtirish xaritasi
Landshaftlarning balandlikka bog’liqligi 400 m dengiz sathidan balandlikda
namoyon bo‘ladi. Tog’larda balandlik ortgan sari joyning barcha landshaft kompleksi
keskin o‘zgaradi: chunki balandlik oshgan sari havo harorati pasayadi, atmosfera
yog’in miqdori va havoning bulut bilan qoplanganligi darajasi ortadi, shu bilan birga
tuproq ustki qatlamida suv oqimi ko‘payadi va bu o‘z navbatida erozion jarayonlarni
intensivligini oshiradi. O‘simlik dunyosi, tuproq turi va hayvonot dunyosi vakillari
ham o‘zgaradi.
Tabiiy zonalar o‘ziga xos gidrotermik, tuproq va o‘simlik resurslariga ega
bo‘lib, bir-biridan ularda kechuvchi turlicha morfologik jarayonlar bilan farqlanadi.
Shuning uchun xo‘jalik yuritishda regional tadbirlar tizimini ishlab chiqish zarur.
Hozirgi paytda landshaft fizik-geografik fanlar tizimini yadrosi, u tabiiy resurslardan
oqilona foydalanishning asosiy bosh ob’ektidir.
Mamlakatimizda joriy etilgan tuproqlar tasnifi quyidagi ilmiy asoslar
zamirida tuzilgan:
212
1. O‘zbekiston Respublikasi Evroosiyo qit’asining janubiy qismida
joylashgan bo‘lib, kenglik va tik (vertikal) tuproqlar mintaqaviyligini o‘z ichiga
oladi.
2. Respublika quruq kontinental subtropik mintaqada joylashgan bo‘lib,
o‘ziga xos va mos tuproqlar turlarining va guruhlarining har xil qoplamalaridan
tashkil topgan.
3. Kenglik va tik (vertikal) mintaqalarda tarqalgan avtomorf va gidromorf
tuproqlar bir-biridan tuproq paydo bo‘lish jarayonlari bilan farq qiladi.
4. Sug’oriladigan tuproqlarning alohida tur va avlodlarga ajralishi hamda
sug’orma dehqonchilik ta’sirida o‘zgarishini hisobga olingan holda turli darajada
madaniylashgan guruhlarga bo‘linadi.
5.9-jadval
| 