O‘zbekiston tuproqlari tasnifi

213 
3. 
O‘rta baland tog’, 
jigarrang tuproqlar 
mintaqasi 
XII-tur. Jigarrang tuproqlar. 
XIII-tur. Tog’ qo‘ng’ir tusli o‘rmon tuproqlari. 
4. 
Baland tog’ sur qo‘ng’ir 
o‘tloqi–dashtli tuproqlar 
mintaqasi 
XIV-tur. Baland tog’-o‘tloqi tuproqlari. 
XV-tur. Baland tog’ botqoq tuproqlari, baland tog’ 
torfli-botqoq tuproqlari. 
XVI-tur. Baland tog’ sur qo‘ng’ir o‘tloqli-dasht 
tuproqlari. 
5.7. O‘simliklarni ro‘yxatga olish va ko‘karuvchanligini aniqlash, 
ko‘chatxonalarni tashkil etish 
Yo‘l bo‘yida barpo qilingan ihota o‘rmonlari bo‘yicha bajarilgan ishlar, 
tarkibida viloyatlar “Yo‘lko‘kalam” unitar korxonalari muhandis-o‘rmonshunos 
vakillari, avtomobil yo‘llari hududiy bosh boshqarmalarining yo‘l bo‘limi vakillari 
– bo‘lim boshlig’i yoki bosh muhandisi, o‘rmonshunos, yo‘l ustasi bo‘lgan 
tekshiruv guruhi tarafidan qabul qilib olish bo‘yicha tuzilgan dalolatnoma bilan 
qayd etiladi. Dalolatnomada tuzilgan sana, ihota o‘rmoni barpo qilingan joy va 
uning maydoni, mintaqaning daraxtlarni o‘tqazilish tasviriy chizmasi va unda 
o‘tqazilgan daraxtlar navlari, tuproqni tayyorlash, ko‘chatlarni o‘tqazish usuli va 
bajarilgan ishlarning sifati haqida ma’lumotlar ko‘rsatiladi. 
Barpo qilingan o‘rmon mintaqasi qabul qilib olish dalolatnomasi asosida 
yo‘l xizmatining mol-mulklarni hisobga olish (inventarizastiya qilish) kitobida 
qayd etilib, bu kitobda ko‘chatlarning tutishi va kelgusi yillarda olib borilgan ishlar 
(tuproqni minerallar bilan boyitish, daraxtlarni parvarishlash maqsadida kesish va 
h.k.), hamda o‘tqazilgan daraxt va butalarning holati haqidagi (davriy ravishda har 
5 yilda bir marta o‘tkaziladigan inventarizastiya qayta hisoblashlari asosidagi) 
ma’lumotlar qayd etib boriladi. 
Yosh ko‘chatlar foydalanishga yaroqli holatga kelgunlariga qadar har yili 1 
oktyabrdagi holatlari bo‘yicha inventarizastiya qilinadi. Har bir inventarizastiya 
paytida ko‘chatlarning holati, daraxt va butalarning tutishi (rivojlanishi haqidagi 
ma’lumotlar) qayd etiladi va kerakli agrotexnika tadbirlari o‘tkaziladi. 

214 
Umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarida ekilgan manzarali daraxt va 
buta o‘simliklarni ko‘karuvchanlik darajasi: 
Tekislik hududlarda – 75 foiz va undan yuqori; 
Tog’li hududlarda – 60 foiz va undan yuqori; 
Qum va cho‘l hududlarda – 35 foiz va undan yuqori bo‘lsa bajarilgan 
ko‘kalamzorlashtirish ishlari to‘liq qabul qilinib, yo‘l balans saqlovchi tashkilotga 
balansga qabul qilish uchun topshiriladi. Himoya va manzarali har xil daraxtlar va 
butalarga zarar etkazishda aybdorlar amaldagi avtomobil yo‘llarini va inshootlarini 
himoyalash qoidalari va mavjud qonunchilik hujjatlariga binoan javobgarlikka 
tortiladi. 
Yo‘l ko‘chatxonalarini tashkil etish nihollar va ko‘chatlar turidagi 
himoyalovchi va manzarali ekish uchun tashkil etiladi. Maqsadi va amal qilish 
muddatiga ko‘ra vaqtinchalik va doimiy ko‘chatxonalarga bo‘linadi. Vaqtinchalk 
ko‘chatxonalar qisqa muddatga (1-3 yilga) 0,5 ga dan 3 ga gacha o‘lchamda tashkil 
etiladi. Doimiy ko‘chatxonalar maxsus ajratilgan hududlarda har xil assortiment va 
yoshdagi ekish materiallarini o‘stirish uchun mo‘ljallanadi. Ko‘chatxona bu 
aloxida korxona yoki ixtisoslashtirilgan xo‘jalik korxonalarida maxsus bir bo‘lim 
bo‘lib, ko‘chat etkazish uchun mo‘ljallanadi. Ko‘chatxonalar o‘zining o‘lchamlari, 
yo‘nalishi, maydoni va foydalanish muddatiga ko‘ra vaqtinchalik va doimiy 
ko‘chatxonalarga bo‘linadi. Vaqtinchalik tashkil qilingan ko‘chatzorlar - yaqin 
atrofda joylashgan ko‘chatzor tashkil qilish ishi bilan shug’ullanuvchi tashkilot va 
korxonalarni 
ko‘chat 
bilan 
ta’minlash maqsadida barpo etiladi. Bu 
ko‘chatzorlardan foydalanish muddati 5 yildan oshmaydi va 0,5-2 gektargacha 
bo‘ladi. Doimiy ko‘chatxonalar - bir necha yil davomida ko‘chat etkazib berish 
uchun mo‘ljallangan bo‘lib, 5-15 gektar va undan ham ko‘p maydonga ega bo‘ladi. 
Agar maydoni 25 gektardan oshiq bo‘lsa va ko‘chatlar bir necha xo‘jaliklarni 
ta’minlasa, hamda yangi texnologiya, mexanizmlardan, o‘g’it va kimyoviy 
vositalardan keng foydalansa, ularni bazali ko‘chatxona (pitomnik)lar deyiladi. 
Manzarali daraxt ko‘chatlari etishtiriladigan ko‘chatxona (pitomnik)lar 
asosan 6 bo‘limdan iborat bo‘lib, ularga: 

215 
- urug’larni tayyorlash bo‘limi; urug’larni ekish bo‘limi; nihollarni tarbiya 
va parvarishlash bo‘limi; ko‘chatlarni parvarishlash bo‘limi; karantin bo‘limi; 
urug’ olinadigan (ona daraxtzor) bo‘limi kiradi. 
1- bo‘lim, urug’larni tayyorlash bo‘limi. Hajmi eniga 1m
2
, chuqurligi 0,35 m 
(35sm) bo‘lgan beton hovuzchalar. Hovuzchalar orasida yuradigan yo‘laklar 
bo‘lishi kerak. Urug’larni qumga aralashtirib hovuzchalarga solib stretifikastiya 
qilinadi. (Darxt turlari soniga qarab hovuzchalar soni belgilanadi).
2-bo‘lim, urug’larni ekish bo‘limi. Stretifikastiya qilingandan keyin, urug’lar 
qobig’ini yorishni boshlaydi. Shunda urug’lar hovuzchalardan olinib tayyorlangan 
er maydoniga ekiladi. Urug’ ekiladigan maydon eni 1 metr bo‘lib, qator oralarida 
yurib ishlov berganda qo‘l etadigan masofada bo‘lishi kerak. Urug’ ekilgan 
maydonni bosib bo‘lmaydi. Qator oralarida unib chiqqan nihollarga ishlov berish 
uchun yo‘lakchalar bo‘lishi kerak. Urug’ ekiladigan maydon 2-3 gektar bo‘lishi 
kerak. 
3-bo‘lim, nihollarni tarbiya va parvarishlash bo‘limi. Nihollar chiqqandan 
keyin, urug’ ekiladigan maydondan ko‘chirib olinib ekiladi. Nihollar poyasini tutib 
olguncha va ildiz yaxshi rivojlanib olguncha shu maydonda parvarish qilinadi. 
Ko‘chatlar yaxshi rivojlanishi uchun qator oralari kultivastiya qilinib turilishi kerak 
bo‘ladi. Tomchilab sug’orish tizimii tavsiya etiladi. Nihollarni parvarishlash 
bo‘limi 5-6 gektarni tashkil qiladi. 
4-bo‘lim, ko‘chatlarni parvarishlash bo‘limi. Ildizi rivojlanib olgan 
ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tqaziladigan maydon. Bu maydonda ko‘chatlar katta bo‘lib 
olguncha (avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish uchun etarli darajada 
o‘sguncha) parvarishlanadi. Ko‘chatlarni parvarishlash bo‘limiga 10-12 
gektargacha maydon kerak bo‘ladi. 

216 
5.32-rasm. Ko‘chatxonalar uchun er 
maydonlarini tayyorlash 
5.33-rasm. Ko‘chatxonalarda 
ko‘chatlarni parvarishlash 
5-bo‘lim, karantin bo‘limi. Chetdan keltiriladigan urug’, nihol va 
ko‘chatlarni ma’lum muddatda saqlab turish, atrofi maxsus setkalar bilan o‘ralgan 
0,3-0,5 gektarli maydon. 
6-bo‘lim, urug’ olinadigan (ona daraxtzor) maydon bo‘limi. Bu maydonda 
ko‘kalamzorlashtirishda ekiladigan daraxt va buta turlarini doimiy, urug’ olish 
maqsadida o‘stiriladi. Urug’ olinadigan (ona daraxtzor) maydon bo‘limiga 5 
gektarni tashkil qiladi. 
5.34-rasm. Ko‘chatxonalarda ko‘chatlarni parvarishlash 
Ko‘chatxona (pitomnik)larda qo‘shimcha maydon va inshoatlar: 
Manzarali gul ko‘chatlarini etishtiriladigan issiqxona (1 ga); Manzarali 
daraxt va butalarni tuvak va konteynerlarda etishtirish uchun issiqxona (1 ga); 
Qalamchalarning ildiz olishini tezlatish, ko‘paytirish ishlari maxsus mikroiqlim 
yaratuvchi uskunali maydonda(tumanoobrazuyushaya ustanovka), qumli substratli 
maydon ajratish (0,20 ga); Introdukstiya qilingan dendrologiya (botanikaning 
daraxt va butalar haqidagi bo‘limi), dendrariya (daraxt va butalar to‘plami) va 
o‘rmonlarni himoya qilish bo‘limlari uchun maydon; Sug’orish uchun suv zahirasi 

217 
saqlanadigan hovuz (ichimlik suv, yong’inga qarshi ishlatiladigan maxsus hovuz, 
er osti (skvajina), tomchilab sug’orish tarmoqlari uchun kichik hovuzlar); Elektr 
energiya tarmoqlari (TP) va Gaz tarmog’i (GRP) uchun maydon; Texnikalar, 
traktorlar va transport vositalari harakatlanishi uchun asfaltlangan yo‘laklar 
(maydonlar, bo‘limlar va sekstiyalar orasi)ni o‘z ichiga oladi. 
Chirindi (kompost va biogumus) tayyorlash uchun xandaklar bir yoki erning 
bo‘sh maydoniga qarab bir nechta qazish mumkin.
Ko‘chatxonalarning namunaviy bino-inshootlari ma’muriy bino, ishchilar 
xonasi, avtomobil va traktorlar uchun yopiq turargoh, ish anjomlari saqlanadigan 
omborxona, urug’larni saqlash omborxonasi, urug’larni dezinfekstiya qilish 
xonalarni o‘z ichiga oladi.

Download 10,95 Mb.