1-Amaliy mashьulot. Real oboektlarning tanlash va ularni ishlash ‘olatini щrganish

Босимни ўлчаш учун ишлатиладиган қурилмаларни иккита гуруҳга бўлса 
бўлади. Улардан баринчи гуруҳига қабул қилувчи элементлар сифатида турли 
хилдаги механик жиҳатдан мустаҳкам элементларга эга бўлган қурилмалар 
киради. Мустаҳкам элементларни деформацияланиши махсус ўзгартиргичлар 
ѐрдамида ўлчанган сигнал кўринишдга келтирилади. Бу гуруҳдаги ўлчов 
қурилмаларда чиқиш сигнали сиғим, тензометрик ва индуктив элементлар 
ѐрдамида шакллантиритади. 
Иккинчи гуруҳдаги босим ўлчаш қурилмаларига эса таркибига қабул 
қилувчи элемент сифатида магнит мустаҳкам элементлар кирган қурилмалар 
U
чик
R 
2 
1 
+ n+ n+ n 
-n-n-n 

10 
10 
киради. Бунда бошқарилаѐтган объект босими ўзгарганда магнитомустаҳкам 
элементнинг магнит сингдирувчанлиги ўзгаради. 
Босимни ўлчашда кўпроқ қўлланиладиган жиҳозларга сильфонли ва 
магнитмустаҳкам қурилмаларни айтиб ўтилса хато бўлмайди. 
Бурчак ва ҳаракатланаѐтган объектларнинг бурчак тезлигини ўлчаш учун 
гироскоп асбоблардан фойдаланилади. Бу қурилмаларни аниқлилигини оширшп 
учун турли коррекцияловчп қурилмалардан (магнит компас, физик маятник, 
астрокузатувчи тизимлар ва х.к.). фойдаланилади. 
Бундай гироскоп асбоблар гироскоп стабилизатор деб ҳам аталади. Худди 
шундай хусусиятдаги объектларнинг чизиқли тезлигини аниқлаш мақсадларида 
акселерометрлардан 
фойдаланилади. 
Акселерометрларнинг 
ҳам 
турли 
конструкцпялари мавжуд бўлиб, уларни бир неча хил мақсад-ларда ишлатилади. 
Ўлчаш қурилмаларнинг асосий тавсифиларига статик, динамик ва 
ахборот тавсифилари киради. 
Ўлчаш қурилмаларининг статик тавсифиси улчанаѐтган катталик Х 
билан чиқишдаги сигнал Й ўртасидаги функционал боғлиқликни, яъни Й=ф/(Х) 
ни аниқлайди. Ўлчаш қурилмасининг ўта муим тавсифиси бўлиб сезгирлиги 
саналади. 
Ўлчагичларнинг сезгирлиги деганда чиқишдаги катталикни ўзгариши у- 
ни киршидаги катталик ўзгариши х га нисбати тушунилади: 
x
y
S
 
 
(1.15) 
Узлуксиз кетма-кет ўлчаш асбоблари, учун эса 
dx
dy
S
 
 
(1.16) 
деб ѐзиш мумкин. 
Асбобларнинг сезгирлигини доимо таъминлаш учун у=ф(х) боғлиқ-ликни 
ўлчанаѐтган оралиқда имконияти борича чизиқли ҳолда ушлаб туриш керак 
бўлади. 
Ўлчаш асбобларининг динамик тавсифиси ўтиш жараѐнининг даво-
мийлиги т
мин
 ѐки хусусий тебранишлар частотаси 
с
ва демиферлаш даражаси 
ѐки частота бўйича ўтказиш йўлакчаси 
q
орқали аниқланади. 
Ўлчаш асбобларининг хатолиги мураккаб функция бўлиб, у конст 
рукциясининг қанчалик даражада такомиллашгани билан, ўлчагични ишлаш 
қонунияти билан, ташқи муҳит таъсири каби қатор факторлар билан 
аниқланади. Шу сабабли ўлчаш асбобларининг барча ҳатоликлари усулик ва 
ускунали ҳатоликларига бўлинадп. Биринчи кўринишдаги ҳатоликда ўлчаш учун 
танлаб олинган усуллар ва асбоб ишлаши натижасида йўл қўйилган хатоликлар 
тушунилади. Иккинчиси эса ўлчаш қурилмасининг конструктив камчиликлари 
билан, 
параметрларни 
ҳамда 
керакли 
характеристкаларни 
нотўғри 
тайѐрланиши натижасида керакли қийматларидан оғиши орқали белгиланади. 
Хатоликлар тасодифий ѐки тизимтик (доимий) бўлиши мумкин. 
Назорат саволлари. 
 

11 
11 
1.Бошкарув объектини вазифаси тушунтириб беринг? 
 
2.Созлаш объектини вазифаси тушунтириб беринг? 
 
3.Нурланишнинг улчайдиган курилмани ишлаш принципини айтинг?