1-Amaliy mashьulot. Real oboektlarning tanlash va ularni ishlash ‘olatini щrganish

4 
4 
б) ностационар объект учут! 
х=ф(х,й,т)
 
(1.2) 
Хусусий ҳосилага эга бўлган шу дифференциал тенгламалар:
а) стационар объект учун 
)
,
,
(
y
x
t
x
f
t
х
 
 
(1.3) 
б) ностационар объект учун 
)
,
,
;
(
t
y
x
t
x
f
t
x

(1.4) 
Ушбу тенгламалар содда жараѐнларга учун таалууқлидир. 
 
Ўлчов қурилмалари ва уларнинг тавсифлари 
 
Автоматик бошқариш тизимларида бошқарилаѐтган ѐки созланаѐтган 
жараѐнларни бориши тўғрисида керакли маълумотларни олиш учун ҳар хил 
ўлчов қурилмаларидан фойдаланилади. Агар бошқариш жараѐни учун юқори 
аниқликдан ўлчовлар ѐки бир нечта ҳар хил параметрларнн аниқлаш керак бўлса, 
унда бир неча ўлчов асбобларидан иборат ўлчов тизимлари ишлатлади. 
Ўлчов қурилмалари ўз таркибида силжиш, бурчак тезлик, босим, ҳарорат, 
частота, суюқлик ѐки газ сарфи ва ҳоказоларга нисбатан таъсирчан сезгир 
элементларга эга. Сезтар элементлар бошқарилаѐтган қийматни кейинги 
бошқариш тизимни элементлари сезиши ва ишлаши учун қулай бўлган сигналга 
айлантириб ҳам беради. 
Физик қийматни ўлчаш билан бирга бошқа, узатиш учун қулайроқ, шаклга 
ўзгартирадиган сезгир элемент датчик деб аталади. 
Умуман олиб Караганда, сезгир элемент ўз ичига сигналларни ўлчов, 
солиштирув, берувчи ва бирламчи ўзгартирувчи элементларни олади (1.1 -а 
расмни қаранг). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
а) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
б) 
1.1–расм. Сезгар элементнинг функционал схемаси. а-очиқ ҳолда, б-
жамланган ҳолда. 
Бирламчи 
ўзгартиргич 
Z 
Cолиштирувчи 
элемент 
Топширувчи 
(берувчи) 
элемент 
л лчагич 
(датчик) 
у
0
у 
Cезгир 
элемент 
Z 

5 
5 
Сезгир элементларнинг асосий кўрсаткичлари бўлиб уларнинг сез-гирлиги 
саналади. Сезигрлик деганда чиқишдаги катталик 2 ѐки уни ўзгариши 2 ни 
киришдаги катталик Х ѐки Х га нисбатан, яъни
x
z
k
ѐки
x
z
k

 
(1.5) 
тушунвлади. 
Охирги ифодани қуйидагича ѐзиш мумкин 
dx
dz
k
 
Шундай қилиб, сезгирлик чиқишдаги катталикни киришдаги катта-ликка 
боғлиқлигини билдирувчи функциянинг биринчи ҳосиласини бил-диради. Бундай 
кўринишда сезгирликнинг қиймати кириш ва чиқишдаги сигналнинг физик 
табиатига боғлиқ ҳолда маълум бир ўлчовга эга бўлади. 
Айрим ҳолларда сезгирликни қуйидаги муносабатлар орқали ҳам 
аниқланади: 
бу ерда Х
б
, 2
б
- танлаб олинган, киришдаш ва чиқишдаги сигналларнинг базис 
қийматлари. Бундай ҳолларда сезгирлик доимо ўлчовсиз катталик-ларда 
аниқланади. 
Кўриниб турибдики, элементнинг сезгирлиги унинг кучайтириш ко-
эффициента билан мос тушади. 
Сезгарликнинг катталиги ишқаланиш кучларига, элементларнинг 
кинематик жуфтларидаги люфтларга, электр контактлардаги тирқишларга ва 
бошқа сабабларга боғлиқ бўлади. Сезгир элеменларнинг танлаб олишда сезгирлик 
олдиндан белгилаб қўйилади ѐки инерциялиликнинг ҳам маълум бир рухсат 
этилган чегараси кўрсатилади. Сезгир элементнинг инерция -лилиги тушунчаси 
билан, одатда, чиқишдаги параметрни ўлчашдаги қан-дайдир вақт доимийси Ти 
билан боғлиқ бўлган тасаввур пайдо бўлади. Ундан ташқари датчикларда 
кутилиши мумкин бўлган кечикишни ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Мисол учун, 
ҳароратни ўлчанганда кечикиш вақти элемент билан ўлчанаѐтган мухит 
ўртасидаги тўсиқнинг иссиқлаш инерцияси ҳисобига юзага келади. Шундай 
қилиб, автоматик бошқариш тизимларининг динамик хусусиятларини тадқиқод 
қилинганда сезгир элементнинг инерциялилиги тизимнинг ҳар қандай бошқа 
бўғинсининг инерцион хусусиятлари каби муҳим роль ўйнар экан. 
Агар автоматик бошқариш тизимлари бир неча электрон ва рақамли 
ўлчаш қурилмаларидан иборат бўлиб, улар ахборотларга ишлов бериш учун 
хизмат қилса, бундай қурилмаларни ахборот ўлчов қуйи тизимлари деб аталади. 
Ўлчаш ахборот қуйи тизимларининг асосий қулайликларига улардаги 
ахборотларнинг зич жойлашганлиги, кўплиги, ўлчашлардаги нотўғри аниқлилик, 
ҳар хил ҳалақитларнинг таъсирини камлиги, ўлчовларнинг юқори даражада 
туғри ва ҳақиқийлиги ва бошқариш тизимсини тўла тўкис ишончли ишлаши 
киради. 
Силжишни аниқлашда ишлатиладиган қурилмалар автоматик бошқариш 
тизимларида деталларнинг ўлчовларини ва суюқликларини сатх-ини аниқлашда 
қўлланилади. Бундай техник қурилмаларда сезгир элемент ва чиқишдаги элемент 

6 
6 
кўпинча ягона элемент қилиб бирлаштириб олинади. Масалан, индуктивли 
қурилмаларда сезгир элемент сифатида якорь, конденсаторнинг сиғимли 
қурилмаларда эса (ҳаракатланувчи) лаппаклари саналади. 
Кучланиш электр катталигини ўлчаш учун ҳаракатланувчи қисмининг 
ҳолати 
қуйилгаи 
кучланишга 
пропорционал 
бўлган 
электромеханик 
элементлардан фойдаланилади. 3.2-расмда ўзгарувчан ток тармоғида 
кучланишни ўлчаш қурилмасининг схемаси кўрсатилгандир. Қурилма таркибига 
уч фазали трансформатор Тр ва моментли двигатель МДв киради. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.2-расм 
Кучланиш ўлчови қурилма схемаси. а-ўзгарувчан ток кучланишини,
б - ўзгармас- ток кучланишини. 
 
Кучланиш номинал қиймат У н га тенг бўлганда момент электро-
двигателининг якори ҳаракатда бўлмайди. Чунки бунда пружина торти-
лишидаги момент двигатель моментини мувозанатлайди. Агар номинал 
кучланиш ўзининг номинал қийматидан У н га ўзгарса у ҳолда таѐқча (планка) 
а бурчакка оғади, яъни 
H
U
k
 
(1.7) 
бу ерда к - пропорционаллик коэффициенти. 
1.2-б расмда бошқача кучланишнн ўлчайдиган қурилма кўрсатилгандир. 
Рамкани оғиш бурчаги
га мос ҳолда чиқишдаги қисқичлардан ўлчаб 
олинаѐтган кучланиш У н ўзгаради: 
sin
1
2
0
w
w
kU
U
H

 (1.8) 
бу ерда 
1
магнитлантирувчи ғалтакнинг чулғамлари сони; 
2
рамкадаги 
чулғамлар сони; К - пропорционяллик коэффициенти; У
0
-озуқа кучланиш. 
оғиш бурчаги кичик қийматларга эга бўлганда (1.8) ни 
k
U
H
 
 
(1.9) 
кўринишда ѐзса бўлади. Бу ерда 
1
2
w
w
kU
k
H

Download 335.21 Kb.