1-dars Sana: Mavzu: Jismlarning elektrlanishi Darsning maqsadi

a) I bob bo'y'icha o'tilgan mavzularni takrorlash, masalalar yechish orqali nazariy jihatdan olgan bilimlarni mustahkamlash.

b) O’quvchilarga mehnat tarbiyasini berish, mustaqil ishlashga o’rgatish

d) O’quvchilar xotirasini mustahkamlash

0. 
   Tashkiliy qism - 2 minut.
   
1. 
   O'tilgan mavzularni takrorlash - 10 minut.
   
2. 
   Masalalar yechish - 25 minut.
   
3. 
   O’quvchilarni baholash-5 minut
   
4. 
   Uyga vazifalar berish - 3 minut.
   

0. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi darsning maqsad va vazifalarini tushuntiradi, savol-javob uchun savollarni tayyorlab qo'yadi.
   
1. 
   O'tilgan mavzularni takrorlash. Savol-javoblar asosida I bob mavzulari takrorlanadi. Bunda bob yakunida keltirilgan «I bob yuzasidan xulosalar”dagi har bir xulosa va qonuniyatlar o'quvchilar bilan birgalikda tahlil qilinadi.
   
2. 
   Masalalar yechish. Bob oxirida keltirilgan I bobni takrorlash uchun savol va masalalar»dagi savollarga o'quvchilar javob beradilar, javoblar o'qituvchi tomonidan to'ldirib boriladi. Har bir savolga javob berishda tahliliy fikr-mulohazalar yuritilishiga e'tibor beriladi. Keltirilgan masalalardan birinchi navbatda yechiladiganlarini o'qituvchi tanlaydi. Faol o'quvchilar mustaqil ravishda boshqa masalalarni ham yechishlari tavsiya etiladi.
   

14. 
    Biri ikkinchisidan 1 sm uzoqlikda joylashgan ikkala sharchaga bir xil 10"⁸ C dan zaryad berilgan. Zaryadlar qanday kuch bilan itarishishadi?
    
15. 
    Bir-biridan 5 sm uzoqlikda joylashgan ikkita bir xil zaryadlangan sharchalar 210"⁴ N kuch bilan itarishishmoqda. Ular qanday miqdorda zaryadlangan?
    
16. 
    Ikki sharchaga bir xil 510"⁸ C zaryad berilgan. Zaryadlar 310"⁴ N kuch bilan itarishishmoqda. Sharchalar orasidagi masofani toping.
    
17. 
    Zaryadlardan biri 4 marta orttirilganda, ularning o'zaro ta'sir kuchlari awalgidek qolishi uchun oraliq masofani necha marta o'zgartirish lozim?
    
18. 
    Ikkita elektron orasidagi elektr itarishish kuchi ularning bir-biriga gravitatsion tortishish kuchidan necha marta katta?
    
19. 
    Ikkita bir xil sharcha bir-biridan 10 sm masofada turibdi. Ular bir xil miqdorda manfiy zaryadga ega bo'lib, 0,23 mN kuch bilan o'zaro ta'sirlashadi. Har qaysi sharchadagi «ortiqcha» elektronlar sonini toping.
    
20. 
    Ikkita metall sharcha shunday zaryadlanganki, ulardan birining zaryadi ikkinchisinikidan 5 marta ortiq. Sharchalar bir-biriga tekkizilib, yana awalgi masofaga surib qo'yildi. Agar sharchalar bir xil ishorali zaryad bilan zaryadlangan bo'lsa, bunda o'zaro ta'sir kuchi (modul bo'yicha) necha marta o'zgargan?
    
21. 
    Bir xil ishorali q va 4q zaryadlar bilan zaryadlangan ikkita bir xil metall sharcha bir- biridan r masofada turibdi. Sharchalar bir-biriga tekkiziladi. O'zaro ta'sir kuchi awalgidek qolishi uchun ularni qanday x masofaga surish lozim?
    

22. 
    10 va 16 nC zaryadlar bir-biridan 7 mm masofada joylashgan. Kichik zaryaddan 3 mm va katta zaryaddan 4 mm masofada bo'lgan nuqtaga joylashtirilgan 2 nC zaryadga qancha kuch ta'sir qiladi?
    
23. 
    90 va 10 nC zaryadlar bir-biridan 4 sm masofada joylashgan. Uchinchi zaryad muvozanatda turishi uchun uni qayerda joylashtirish lozim?
    
24. 
    Bir nuqtaga mahkamlab qo'yilgan, uzunliklari bir xil ipga massalari 400 mg dan bo'lgan ikkita bir xil sharcha osilgan. Ular bir xil ishorali zaryadlar bilan zaryadlandi. Bunda sharchalar bir-biridan 15 smga qochib, iplar to'g'ri burchak hosil qildi. Har qaysi sharchaning zaryadini toping.
    
    0. 
       
       

0. 
   «I bobni takrorlash uchun savol va masalalar»dan kamida 4 ta masalani yechish. Qiziquvchi o'quvchilarga ixtiyoriy ravishda boshqa masalalarni yechishlari uqtiriladi.
   

11-dars Sana: Sinfi:

Mavzu: O’tkazgichlarda elektr zaryadlarning taqsimlanishi

Darsning maqsadi.

a) O’quvchilarga o'tkazgichlarda zaryadlarning taqsimlanishi haqida ma'lumotlar berish;

b) O’quvchilarga axloqiy va estetik tarbiya berish;

d) O’quvchilarning fikrlash qobiliyati va tasavvularini kuchaytirish.

1. 
   Tashkiliy qism - 3 minut.
   
2. 
   Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni - 15 minut.
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut.
   
5. 
   O’quvchilarni baholash- 4 minut
   
6. 
   Uyga vazifa berish - 1 minut.
   

1. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi dars jihozlarini darsga hozirlaydi, uy vazifalarini so'rash maqsadida foydalanadigan «Bahs-munozara» interfaol metodi uchun kartochkalaкiga oldindan yozilgan savollarni tayyorlab qo'yadi.
   
2. 
   O’tilgan mavzuni eslash: O'qituvchi va o'quvchi orasida erkin bahs- munozara uchun quyidagi savollar yozilgan kartochkalar tarqatiladi:
   
   1. 
      Kondensator deb nimaga aytiladi?
      
   2. 
      Kondensatoming vazifasi nimadan iborat?
      
   3. 
      Elektr doimiysi qanday qiymatga teng?
      
   4. 
      Kondensatorlarning qanday turlarini bilasiz?
      
   5. 
      Kondensatordan qayerlarda foydalaniladi?
      
3. 
   Yangi mavzuning bayoni.
   

• 
  o'tkazgichda zaryadlarning joylashishi;
  
• 
  Faradey qafasi;
  
• 
  o'tkazgich sirtida zaryadlar taqsimoti.
  

Ikkita elektrometr olib, ularning biriga ichi kovak va tepasida teshigi bo’lgan metall shar o’rnatiladi. Sharga elektr zaryadi berilsa, elektrometr ko’rsatkichi ma’lum burchakka buriladi. Izolatorli tayoqcha uchini kovakli shar ichiga kirgizib, tayoqcha uchiga mahkamlangan sharchani sharning ichki sirtiga, so’ngra tayoqcha sharchasiga tekkizamiz. Bunda ikkinchi elektmetrning ko’rsatkichi joyidan qo’zg’almaydi.

Demak, shar ichida zaryad bo’lmas ekan.

Yakkalangan o’tkazgichda elect zaryadlari uning sirti bo’ylab taqsimlanadi. O’tkazgich ichida zaryad bo’lmaydi.

Faraday qafasi

M.Faradey o’tkazgich ichida elektr zaryadlari bo’lmasligini isbotlash uchun yog’ochdan qafas yasagan. Qafasning tashqi sirtini yupqa folga bilan qoplagan. Faraday qo’liga elektroskop olib, qafas ichiga kirib olgan. Uning yordamchilari qafasni ipak arqonlar bilan osishgan, so’ngra qafasga elektr zaryadlari berishgan.

Faraday o’tkazgan bu tajriba ham o’tkazgich ichida zaryad bo’lmasligi, elektr zaryadlari faqat o’tkazgich sirti bo’ylab joylashishini isbotlaydi.

4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash.
   

«Kichik guruhlarda ishlash» interfaol metodidan foydalaniladi. Bunda o'quvchilar kichik guruhlarga bo'linadi, o'quvchilar orasidan yetakchi tanlanadi. Bunda:

Ushbu metod o'quvchilarni mustaqil va tanqidiy fikrlashga, to'g'ri xulosa chiqarishga yordam beradi. «Bilag'onlar» yangi mavzu bo'yicha olgan bilimlarini bayon qiladilar.

«Tanqidchilar» guruhi ularning fikrlarini to'g'rilab, to'ldiradilar.

«Hakamlar» muhokama qilib, xulosa chiqaradilar. O'qituvchi fikrlarni umumlashtiradi.

4. 
   O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomidagi savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi.
   
5. 
   Uyga vazifalar.
   
   1. 
      Darslikdan 7- § ni o'qish.
      
   2. 
      Mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
      

b) O’quvchilarga ekologik tarbiya berish, tabiat hodisalaridan ogoh etish

d) O’quvchilarning firklash qobiliyatini rivojlantirish

Darsning turi: Yangi bilim berish.

Darsda foydalaniladigan metodlar: «Modifikatsiyalangan ma'ruza», «Kichik guruhlarda ishlash» interfaol metodi.

Dars jihozlari: slaydlar, plakatlar, kodoskop.

Tayanch so'zlar: chaqmoq, momaqaldiroq, yashin, yashin qaytargich.
Dars rejasi.

1.Tashkiliy qism - 3 minut.

2. 
   Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni - 15 minut.
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut.
   
5. 
   O’quvchilarni baholash- 4 minut
   
6. 
   Uyga vazifa berish - 1 minut.
   

2. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi dars jihozlarini darsga hozirlaydi, uy vazifalarini so'rash maqsadida foydalanadigan «Bahs-munozara» interfaol metodi uchun kartochkalarga oldindan yozilgan savollarni tayyorlab qo'yadi.
   
3. 
   O’tilgan mavzuni eslash: O'qituvchi va o'quvchi orasida erkin bahs- munozara uchun quyidagi savollar yozilgan kartochkalar tarqatiladi:
   
   1. 
      O'tkazgichda zaryadlar qanday joylashadi?
      
   2. 
      Faraday qafasi ichida elektroskop nima uchun elektr maydonni sezmagan?
      
   3. 
      O'tkazgich sirtida zaryadlar qanday taqsimlangan bo'ladi?
      
   4. 
      Elektr «shamol» nima va u qanday vujudga keladi?
      
4. 
   Yangi mavzuning bayoni.
   

• 
  chaqmoq;
  
• 
  momaqaldiroq;
  
• 
  yashin;
  
• 
  yashin qaytargich.
  

• 
  Chaqmoqning hosil bo'lishini turli ishorali elektr zaryadlarining o'zaro ta'siri asosida tushuntirish mumkin. Bir jism ikkinchi jismga ishqalanganda, elektr zaryadi hosil bo'lishini bilasiz. Shunga o'xshash, bulut qatlamlarining bir-biri bilan ishqalanishi natijasida ularning bir qatlami musbat, ikkinchi qatlami manfiy zaryadlanib qoladi. Zaryadlangan bulut to'plami boshqa bir zaryadlangan bulut to'plamiga yaqinlashganda ular o'z elektr maydonlari orqali ta'sirlashadilar.
  
• 
  Musbat va manfiy zaryadlarning bir-biriga tortilishini ham bilasiz. Turli ishora bilan zaryadlangan bulutlar kuchli zaryadlanganda va ular bir-biri bilan yaqinlashganda, bir bulutdagi manfiy zaryadlar ikkinchi bulutdagi musbal zaryadlar tomon harakat qiladi. Qarama-qarshi ishorali zaryadlarning to'satdan qoshilishi natijasida kuchli elektr uchqun – chqomoq hosil bo’ladi
  
• 
  Chaqmoq - bu turli ishora bilan zaryad­langan bulutlar orasida yoki bulut bilan yer sirti orasida sodir bo'ladigan kuchli elektr uchquni.
  

5. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash.
   Minora (arab. - mayoq) - gorizontal (eni) oʻlchamiga nisbatan vertikal (tik) oʻlchami ortiq boʻlgan baland in-shoot. M.lar aylana, koʻp qirrali yoki toʻrtburchak shaklida barpo qilinib, yuqoriga tomon ingichkalashib boradi.
   «Kichik guruhlarda ishlash» interfaol metodidan foydalaniladi. Bunda o'quvchilar kichik guruhlarga bo'linadi, o'quvchilar orasidan lider tanlanadi. Bunda:
   

Ushbu metod o'quvchilarni mustaqil va tanqidiy fikrlashga, to'g'ri xulosa chiqarishga yordam beradi. «Bilag'onlar» yangi mavzu bo'yicha olgan bilimlarini bildiradilar.

«Tanqidchilar» guruhi ularning fikrlarini to'g'rilab, to'ldiradilar.

«Hakamlar» xulosa qilib muhokama qiladilar. O'qituvchi fikrlarni umumlashtiriladi.

6. 
   O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomidagi savollarga bergan javoblariga qarab baholanadi.
   
7. 
   Uyga vazifalar.
   
   0. 
      Darslikdan 8- § ni o'qish.
      
   1. 
      Mavzular oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
      

a) O'quvchilarga elektr toki haqida tushuncha berish, tok manbalari va ulardan foydalanishni o'rgatish;

b) O’quvchilarga axloqiy tarbiya berish, ehtiyotkorlikka o’rgatish;

d) O’quvchilarning fanga qiziqishini oshirish.

1.Tashkiliy qism - 2 minut.

2. 
   Uy vazifalarini so'rash - 12 minut.
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni - 18 minut.
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash - 10 minut.
   
5. 
   O’quvchilarni baholash- 2 minut
   
6. 
   Uyga vazifa berish - 1 minut.
   

1. 
   Tashkiliy qism. O'qituvchi dars jihozlarini darsga hozirlaydi, uy vazifalarini so'rash maqsadida foydalanadigan «Aqliy hujum» interfaol metodi uchun savollarni tayyorlab qo'yadi.
   
2. 
   O’tilgan mavzuni eslash: «Aqliy hujum» interfaol metodidan foydalanish uchun o'quvchilarga quyidagi savollar beriladi:
   
   1. 
      Tabiatda elektr zaryadlar cheksiz ko'p bo'lishi mumkinmi?
      
   2. 
      Zaryadlarning mavjudligini qanday aniqlash mumkin?
      
   3. 
      Kulon qonunining kashf etilishi haqida nimalarni bilasiz?
      
   4. 
      Elektr maydon kuch chiziqlari haqida nimalarni bilasiz?
      
   5. 
      O'tkazgichlarning dielektriklardan farqi nimada?
      
   6. 
      Kondensatorlarning vazifasi nimadan iborat?
      
   7. 
      Tabiatda qanday elektr hodisalari yuz beradi?
      
3. 
   Yangi mavzuning bayoni.
   

• 
  elektr toki;
  
• 
  o'tkazgichda elektr tokining vujudga kelishi;
  
• 
  tok manbayi haqida tushuncha;
  
• 
  o'zgarmas tok manbayi;
  
• 
  galvanik element;
  
• 
  akkumulatorlar;
  
• 
  eng sodda elektr zanjir.
  

Ba'zi tirik organizmlar ham elektr tokining manbayi bo'la oladi. Masalan, baliqlaming elektr razryad hosil qiluvchi juft organ lari bor. Har qanday baliq tanasi atrofida, odatda, kuchsiz elektr maydon hosil bo'ladi. Elektr organlar konvergent usulda bir qancha baliqlar (olabuqa, ilonbaliq, skat, laqqa va boshqalar)da vujudga kelgan.

Elektr razryadlardan o'ljasiga hujum qilish, tur ichidagi signalizatsiya va loyqa suvda mo'ljal olish vositasi sifatida foydalanadi.

1. 
   Elektr toki deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   O'zgarmas tok deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Galvanik elementni kim kashf etgan?
   
• 
  Akkumulatorning tuzilishi va ishlashini aytib bering.
  
• 
  Eng sodda elektr zanjiri nimalardan tashkil topadi?
  

Shundan so'ng 5 minutlik «Mustaqil ish» o'tkaziladi. O'quvchilar o'tgan mavzularni esdan chiqarib yubormasliklari uchun quyidagi fikrlashga oid masala yechiladi.

Topish kerak: C_par/C k.k - ?

Formulasr. C_k/k = C/n va C_pai. = nC dan C_parC_m= nC/(C/n) = n²

Hisoblash: C_pa/C_k/k= 3² = 9.

Javob: 9 marta ortadi.

5. O’quvchilarni baholash: O’quvchilar dars davomida berilgan savollarga bergan javoblariga qrab baholanadi

6. Uyga vazifalar.

1. 
   Darslikdan 9- va 10- § larni o'qish.
   
2. 
   Har bir mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish.
   
3. 
   Mavzular oxirida keltirilgan amaliy topshiriqlarni bajarish.