1-dars Sana: Mavzu: Jismlarning elektrlanishi Darsning maqsadi

• 
  o'quvchilarda elektr zaryadlari haqida tushuncha hosil qilish;
  
• 
  elektrlanishning ikki turi;
  
• 
  zaryadlangan jismlaming o‘zaro ta’siri;
  

Darsning materiallari va jihozlari:

1. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
2. 
   Shtativga ip orqali osilgan yaltiroq qog'ozdan yasalgan gilzalar.
   
3. 
   Mo'yna, shoyivaebonit, shisha, kahrabo tayoqchalari.
   

• 
  «elektr» so'zining ma’nosi;
  
• 
  elektrlangan jism;
  
• 
  zaryadlanish;
  

• 
  ishqalanib elektrlanish;
  
• 
  musbatvamanfiyzaryadlar;
  

1. 
   Tashkiliyqism (3 minut).
   
2. 
   Fizikadan 7-sinfda o‘tilgan asosiy fizik hodisalar va tushunchalarni eslatish maqsadida o'quvchilar bilan suhbatlashish (15 minut).
   
3. 
   Yangi mavzuning bayoni (18 minut).
   
4. 
   Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).
   
5. 
   O’quvchilarni baholash(4 minut)
   
6. 
   Uyga vazifa berish (1 minut)
   

1. 
   Tashkiliy qism.
   

2. 
   O’tilgan mavzularni eslash: 7- sinf materiali bo’yicha suhbat
   
3. 
   Yangi mavzu: Kirish suhbatida «elektr»dan kundalik turmushda foydalanish, har bir elektr asbobining bajaradigan vazifasi hamda elektr eneigiyasiz shu kunda inson faoliyat ko‘rsata olmasligi haqida misollar bilan tushuntiriladi. Bundadarsnidavrasuhbatiorqaliolib b1orilsa, harbiro'quvchiningshaxsan o‘zi uyda, ko'chada va maktabda elektrdan qanday foydalanishi haqida gapixib berishlari so'raladi. AQSHda, Rossiyada (2005-yil may, Moskva) bir yoki bir necha kun elektr enetgiyasi bo'lmasligi oqibatida qanchalik zarar ko‘rilganligi aytiladi.
   Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan.
   Amerika Qoʻshma Shtatlari (AQSh, ingl. United States of America) - Shimoliy Amerikadagi mamlakat. Poytaxti - Vashington shahri, BMT aʼzosi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Sharqdan Atlantika, gʻarbdan Tinch okeani, janubi-sharqdan Meksika qoʻltigʻi bilan oʻralgan.
   Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R.
   
   

0‘quvchilarga ham taroq, ruchka kabi buyumlami sochga yoki ro'mol- chaga ishqalab yengil qog‘oz parchalarini tortish xususiyati mavjud bo‘lib qolishiga ishonch hosil qildiriladi.

Shu tajribalar vositasida ishqalash usuli bilan jismlaming zaryadlanishi va uning ikki turda bo'lishi uqtiriladi.

Shartli ravishda shoyiga ishqalangan shisha tayoqchada musbat, mo‘y- naga ishqalangan kahrabo tayoqchasida manfiy zaryad hosil bo'lishi qabul qilinganligi o'quvchilarga tushuntiriladi.

Tajribalarda shuningdek, bir xil ishorada zaryadlangan jismlaming o'zaro itarishishi, turli ishorada zaryadlangan jismlaming o'zaro tortishishi ko'rsatiladi.

Ishqalanish vositasida jismlaming elektrlanishi ba’zi hollarda zararli bo'lishi aytib o‘tiladi. Shunga ko‘ra yengil avtomobillar orqasida rezina lenta shak- lida osilib yerga tegib yuradigan elementi bo'lishi aytib o'tiladi. Zaryadlanib qolgan jismlaming zaryadlanishi davrida uchqun chiqishi va buning natija- sida yong'in kelib chiqishi uqdiriladi. Masalan, benzin shlang orqali quyila- yotganda suyuqlik shlangga ishqalanib zaryadlanadi. Shlangning metall uchi, quyuvchi metall apparatga tekganda, uchqun hosil bo‘lib, yong‘in chiqqan holatlar kuzatilgan. Shunga ko'ra ehtiyot choralari ko'riladi.

Ishqalanib elektrlanish haqida Beruniy ham o‘z asarlarida yozib qoldiganligi aytib o‘tiladi.

4. 
   Mustahkamlash
   

1. 
   Jismlarning elektrlanganligini tajribada qanday payqash mumkin?
   
2. 
   “Elektr” so’zi qayerdan kelib chiqqan?
   
3. 
   Qanday zaryadlangan jismlar o’zaro itariladi?
   

• 
  o'quvchilarga moddadagi zaryadlar va ularning ko‘chishi haqida tushunchalar berish;
  
• 
  elektroskop va elektrometr tuzilishi bilan tanishtirish
  

s)Ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish

Dars turi:yangi bilim berish darsi.

Darsning usuli: suhbat, demonstratsion usul

Dars materiallari va jihozlari:

1. 
   8-sini'«Fizika» darsligi.
   
2. 
   Plakatlar.
   
3. 
   Elektroskop, elektrometr, shisha, kahrabo tayoqchalar, shoyi, mo‘yna parchalari.
   Shoyi, shohi - ipak mato; 19- 20-asr oʻrtalarida Oʻrta Osiyoda barcha ipakchilik rivojlangan yirik markaz (Fargʻona, Buxoro va boshqalar)larda ishlab chiqarilgan. shahrining arqoq va tanda iplari bir xil ingichka ipak iplardan iborat boʻlib, sodda toʻqilgan: har bir arqoq ip orasiga tanda iplar tushgan, yuzasi silliq, oʻngtersi bir xilda boʻlgan; eni 33-35 sm, 20-asr 30-yillaridan 50-54 sm ga kengaygan. shahrining gulsiz sidirgʻa va gulli (abr gulli), yoʻlyoʻl, katak gulli xillari maʼlum. Turli ipakchilik markazlarining Sh.lari qalinyupqaligi, gullari, rangi (koloriti) bilan farqlangan. Fargʻona Sh.si yupqa va pishiqligi, yumshoq va mayinligi bilan boshqa Sh.lardan ajralib turgan; abr gullari toʻlqinsimon yoki uslublashtirilgan novda, gul shaklida, rangi binafsha, sariq, feruza, kulrang . Buxoro Sh.si qalin toʻqilgan, tanda iplari zichligi tufayli qattiq, gʻijimlanmaydigan hamda suv oʻtkazmaydigan boʻlgan; gullari katta doira, tuxumsimon shakllarda, ikki chetlari qator yoʻllar, 8 yoki toʻlqinsimon chiziqlar bilan hoshiyalangan; rangi koʻproq qizil va sariq, oq, nafarmon, och nastarin, feruza ranglar.
   
   

• 
  elektroskop;
  
• 
  elektrometr;
  
• 
  o‘tkazgichlar;
  
• 
  dielektriklarvaizolatorlar.
  

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1.Tashkiliy qism

2.O’tilgan mavzuni eslash.

1. 
   Elektr so‘zining ma’nosini ayting.
   
2. 
   Jismlarni qanday elektrlash mumkin?
   
3. 
   Qanday ishorada zaryadlangan jismlar bir-birini tortadi, qandaylari bir-biridan itariladi?
   

Dastlabki davrlarda musbat zaryadlanish deb mmaning zaryadi qabul qilingan? Shu kabi savollarga javoblar olinganidan so‘ng yangi mavzuga doir tajribalar ko‘rsatiladi. Awalo jismlaming zaryadlanganligini ko'rsatuvchi elektroskop tuzilishi tushuntiriladi. Bunda yaproqchalaming cchilishiga sabab, ulaming bir xil ishorada zaryadlaiiishi va shunga ko‘ra bir-biridan itarilishi tushuntiriladi.

Shu yerda tajribalar o‘tkazishga doir bir qancha misollarmaytib o'tamiz.Kahrabo tayoqchasining sirti uzoq vaqt yorug'lik ta’sirida yotgan bo'lsa, tok o'tkazadigan boiib qoladi. Shunga ko‘ra u ishqalanganda zaryadlanmaydi. Uni tajribalar oldidan qum qog'oz bilan ishqalab tozalash kerak. Tayoqchani albatta qorong‘ida saqlash kerak.

Ko'pgina izolator vazifasini o'tovchi shisha, chinni, sluda va shunga o‘xshash moddalardan yasalgan steijenlar usti namlik, kir bilan qoplansa, ularning elektr o‘tkazish xususiyati ortib qoladi. Shu sababli tajriba oldidan ulami quruq latta bilan artish hamda elektr plitkasi yordamida quritish lozim.

0‘quvchilarga moddalaming elektr zaryadlarini o‘tkazish xususiyatini tushun- tirishda darslikdagi shu mavzuda keltirilgan tajribani ko'rsatiladi.Bunda metall steqen elektr zaryadlami yaxshi o'tkazishi, shisha yoki chinni steijen esa o‘tkazmasligi ko‘rsatiladi (darslikda 9-rasm).Bunda 0‘quvchilarga barcha jism- lami ishqalab elektrlash mumkinligi, lekin ayrimlarida bu zaryadlar erkin ko‘cha olishi, boshqalarida esa ko'cha olmasligi tushuntiriladi.Metall plastinada ham ishqalanish tufayli zaryad hosil qilish mumkin.Buning uchun plastinkaning qo‘l bilan ushlaydigan qismi izolator bilan qoplangan bo'lishi kerak.

Maktab «Fizika» fani xonasida elektrometr mavjud bo'lishi kerak.lin­ing ishlash tamoyili ham bir xil ishorada zaryadlangan jismlaming o‘zaro itarishishiga asoslanganligi tushuntiriladi.Bunda strelkaning og'ishi elektro- metrga berilgan zaryad miqdoriga bog'liq bo'lganligidan undan zaryad miqdorini baholashda foydalanish mumkinligi tushuntiriladi.Darsni mus- tahkamlash uchun o'quvchilarga quyidagi savcllami berish mumkin.

1. 
   Metallaming elektr zaryadlarini yaxshi o‘tkazishi xususiyatidan qan- day foydalanish mumkin?
   
2. 
   Dielektriklami qanday maqsadda ishlatish mumkin?
   
3. 
   Nima sababdan yaproqchasi ochilib turgan elektroskop steijeniga qo‘l tekkizilsa, yaproqchalar yopilib qoladi?
   

1. 
   o'quvchilarga atom tuzilishi haqida tushuncha berish,
   

2. 
   aqliy tarbiya berish, tabiat hodisalariga qiziqish uyg’otish;
   
3. 
   ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish.
   

1. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
2. 
   Doska, bo‘r va atom tuziiishini ko'rsatuvchi plakat.
   

• 
  atom tuzilishi;
  
• 
  atom yadrosi;
  
• 
  elektronlar;
  
• 
  protonlar;
  
• 
  neytronlar;
  
• 
  musbat va manfiy ion.
  

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1. 
   Tashkiliy qism
   
2. 
   O’tilgan mavzuni eslash. 0‘tilganlami takrorlashni «blits» usulida savol-javob o'tkazish bilan amalga oshirish mumkin.Bu usulda qisqa javobli tezkor savollar beriladi. Javob berish uchun 1—1,5 minut vaqt ajratiladi.
   

1. 
   Elektroskop qanday maqsadda ishlatiladi?
   
2. 
   Elektrometr strelkasining ochilish burchagi nimaga bog‘liq?
   
3. 
   0‘tkazgichlar deb qanday moddalarga aytiladi?
   
4. 
   Suyuq holdagi o'tkazgichlarga misollar keltiring.
   
5. 
   Dielektrikda nima sababdan elektr zaryadlari ko'chmaydi?
   

3. 
   Yangi mavzu bayoni
   

Ebonit tayoqchani olib elektroskopga tekkizsak, yaproqchalar ochil madi.Tayoqchani mo‘ynaga ishqalab elektroskop steqeniga tekkizilsa, yap­roqchalar ochildi.Tayoqchada zaryadlar qanday paydo bo'ldi?

Bunda darslikda aytilganiday, o'quvchilarda xuddi yo'qdan bor bo'lganday ta’surot paydo bo'lishi mumkin.

Shundan so‘ng o'quvchilarga 6-sinfda moddalaming molekulalar va atomlardan tashkil topganligi eslatilib, atom tuzilishi haqida tushuncha beriladi. Tushuntirish darslikda keltirilgan ketma-ketlikda beriladi. Dastlab, eng elementar atom-vodorod atomining tuzilishi, so‘ngra geliy va litiy atomlarining tuzilishi keltiriladi. Bunda elektron va protonning zaryad miqdorlari teng, lekin ishoralari qarama-qarshi bo'lishi tushuntiriladi.Atom tuzilishini 1-bo’lib ingliz fizigi Ernest Rezerford tajriba asosida aniqlagan.

Atom markazida yadro joylashgan bo’lib, u proton va neytrondan tashkil topgan.Atom yadrosi atrofida orbita bo’ylab elektronlar harakat qiladi.

Proton massasi elektron massasidan 2000 marta katta ekanligini ko'rsatish bilan cheklaniladi. Neytronning zaryadsiz bo‘lib, massasi taxminan proton massasiga tengligi eslatib o'tiladi.

4. 
   Mustahkamlash
   

1. 
   Darsni mustahkamlash maqsadida litiydan keyinda turuvchi biroz murakkab tuzilgan atomlardagi protonlar va elektronlar sonini topish bo‘yicha mashqlar bajartirish mumkin.
   

3. Elektr zaryadi deb nimaga aytiladi? U qanday belgilanadi?

1. 
   o'quvchilarga atom tuzilishi haqida tushuncha berish,
   

2. 
   aqliy tarbiya berish, tabiat hodisalariga qiziqish uyg’otish;
   
3. 
   ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish.
   

3. 
   8-sinf «Fizika» darsligi.
   
4. 
   Doska, bo‘r va atom tuziiishini ko'rsatuvchi plakat.
   

1. Tashkiliy qism (3 minut).

2. O’tilgan mavzuni so’rash (15 minut).

3. Yangi mavzuning bayoni (18 minut).

4.Yangi mavzuni mustahkamlash uchun savol-javoblar (5 minut).

5. O’quvchilarni baholash(4 minut)

6. Uyga vazifa berish (1 minut)

Darsning borishi:

1. Tashkiliy qism

2. O’tilgan mavzuni eslash.

1. 
   Darsni mustahkamlash maqsadida litiydan keyinda turuvchi biroz murakkab tuzilgan atomlardagi protonlar va elektronlar sonini topish bo‘yicha mashqlar bajartirish mumkin.
   

3. Elektr zaryadi deb nimaga aytiladi? U qanday belgilanadi?

3. Yangi mavzu bayoni

Kulon tajribalari

Elektrlangan jismlar bir-biriga tegmasdan ma'lum masofada turib ham ta'siriashadi.

1785- yilda fransuz olimi Sharl Kulon elektr zaryadlarining o'zaro ta'sirlashish qonunini tajriba orqali kashf etdi.

Zaryadlangan jismlarning o'zaro ta'siri buralma tarozi yordamida o'rganilgan (14- rasm). Buralma tarozida ingichka elastik simga sliisha stcrjcn osilgan. Stcrjcnning bir uchiga A metall sharcha, ikkinclii uchiga esa C posangi mahkamlangan. Boshqa bir B metall sharcha tarozining qopqog'iga qo'zg'almas qilib malikamlangan. Sharchalar bir xil ishorali zaryadlanganda A sharsha B sharchadan itariladi, turli ishorali zaryadlanganda esa tortiladi. A sharcha harakatga kelganda, osilgan sim buraladi. Shar- chalarning o'zaro ta'sir kuchi simning buralish burchagiga qarab aniqlanadi.

F q_xq_r

Kulon qonuni

O'zaro ta'sirlashayotgan jismlarni nuqtaviy zaryad deb olaylik. Nuqtaviy zaryad deb, o'lchami va shakli hisobga olinmaydigan zaryadlangan jismga aytiladi. Kulon (1) va (2) formulalarni umumlashtirib, nuqtaviy zaryadlarning o'zaro ta'sir kuchi formulasi quyidagicha bo'lishini aniqladi:

Kulon sharchalar orasidagi masofani turlicha qilib olgan. Bunda zaryadlangan sharchalarning Fo'zaro ta'sir kuchi ular orasidagi r masofaning kvadratiga teskari proporsional ekanligi aniqlangan.

Kulon tajriba jarayonida sharchalarning zaryadini 2, 4, 8 va hokazo marta kamaytirib borgan. Tajriba natijalari sharchalar orasidagi F ta'sir kuchi A va B sharchalardagi Qi va q2 zaryadlar miqdorlarining ko'paytmasiga to'g'ri proporsional ekanligini ko'rsatgan, ya'ni:

bunda k - proporsionallik koefFitsienti.

Ikki qo'zg'almas nuqtaviy elektr zaryadlarining o'zaro ta'sir kuchi zaryadlarning miqdorlariga to'g'ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari proporsionaldir.

Elektr zaryadlangan jismlar o'zaro ta'sirining ushbu qonuni Sharl Kulon tomonidan kaslif etilgani uchun bu qonun Kulon qonuni deb, o'zaro ta'sir kuchi esa Kulon kuchi deb yuritiladi.

Ikki zaryadning o'zaro ta'sirida ikkinclii zaryad birinchi zaryadga qanday F\ 2 kuch bilan ta'sir etsa, birinchi zaryad ham ikkinclii zaryadga xuddi shunday miqdordagi F₂\ kuch bilan ta'sir ko'rsatadi. Nyutonning ucliinclii qonuniga ko'ra, bu kuchlar miqdor jihatdan teng va o'zaro qarama-qarslii yo'nalgan, ya'ni:

Fxa =F₂,x. (4)

Kulon kuchi Fning yonalishi ikki zaryadni bog'lovchi to'g'ri chiziq bo'ylab qaysi tomonga yo'nalganligi zaryadlarning ishorasiga bog'liq bo'ladi.

Bir xil ishorali zaryadlar bir-biridan itariladi, kuch F musbat ishorali bo'ladi (15- a va b rasmlar). Turii ishorali zaryadlar esa bir-biriga tortiladi, kuch F manfty ishorali bo'ladi (15- d rasm).

Kulon kuchi formulasidan k quyidagicha ifodalanadi:

r-

k - F——. (5)

0102

Kuchni nyuton (N)da, zaryadlangan jismlar orasidagi masofani metr (m)da, zaryad miqdorini kulon (C)da ifodalasak, proporsionallik koeffitsienti k ning birligi N • m²/C² ko'rinishda bo'ladi.

Ya'ni elementar zaryad elektron zaraydining qiyma- q

tiga teng:

e - 1,6-10¹⁹ C.