Mavzu. INTERNET TARMOG‘IDA MARKETING TADQIQOTLARI O‘TKAZIShNI
TAShKIL ETISH
1.
Internetning rivojlanishi va marketing tadqiqotlaridagi o‘rni
2.
Marketing qarorlarini tadqiq qilishda umumjahon o‘rgimchak to‘ri axborotlaridan
foydalanish
3.
Internetda tadqiqotlar turlari va ularni tasniflanishi
4.
Internetda mijozlar hatti – harakatini o‘rganish
5.
Internet va elektron pochta xizmati
1. Internetning rivojlanishi va marketing tadqiqotlaridagi o‘rni
Internet inglizcha -“Internet” – umumjahon kompyuter tarmoqlarining birlashgan tizimi
deb nomlanadi. U ma’lumotlar paketiga yo‘naltirilgan IP protokolidan foydalanuvchi qurilmadan
iborat. Internetning paydo bo‘lishi va rivojlanishi ko‘plab yondosh va turdosh sohalar yutuqlari
bilan uzviy bog‘liq. Bu tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi, operatsion tizimlarning
takomillashuvi, dasturlash tillarining rivojlanishi va hokazolardan iborat. Qirq yildan ortiq
rivojlanish tarixi davomida Internet ko‘plab hodisalarni boshidan kechirdi.
Ularning asosiylari
haqida quyida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Global tarmoqning vujudga kelishi. Internetning Vatani
AQSh hisoblanadi. U o‘tgan asrning oltmishinchi yillari oxirida ARPANET (Advanced Research
Project Agency Network) paketlar kommutatsiyasi tarmoq loyihasidan kelib chiqqan. Dastlab
Internet bir-biridan uzoqlikda joylashgan kompyuterlar o‘rtasida aloqa o‘rnatish maqsadida ishlab
chiqilgan hamda axborot saqlash va tarqatishning ko‘plab muqobil yo‘llariga ega
markazlashmagan hududiy taqsimlangan tarmoq sifatida ko‘zda tutilgan. Bu AQSh Mudofaa
vazirligi kompyuterlari o‘rtasida ishonchli aloqa o‘rnatishi, harbiy harakatlar, masalan, atom
bombasi portlashi natijasida ham tarmoqning ishdan chiqmasligini ta’minlashi taxmin qilingan.
World Wide Web. Biznesning, xususan, elektron tijoratning rivojlanish nuqtai nazaridan Internet
tarixidagi eng muhim hodisalardan biri, gipermatnli texnologiyaga asoslangan «jahon o‘rgimchak
to‘ri» – World Wide Web (WWW) muhitini yaratish hisoblanadi. World Wide Web tarixi 1989
yilning mart oyida boshlangan bo‘lib, bunda Tim Berns Li (Tim Bernes Lee) yuqori energiyalar
fizikasi sohasida qo‘shma tadqiqotlar o‘tkazish uchun telekommunkatsiya
muhit loyihasi bilan
chiqdi. 1991 yilda esa Shveysariyada joylashgan Yevropa amaliy fizika laboratoriyasi (CERN)
butun dunyoga World Wide Web yangi global axborot muhitining yaratilgani haqida xabar qildi.
Hujjatlarni formatlash uchun vositalar to‘plamini ifodalovchi gipermatnli til (Hypertext Markup
Language, HTM ) yordamida WWW to‘ri Internetda matn, tasvir va ovoz shaklida mavjud bo‘lgan
ulkan hajmli barcha axborotlarni bir qilib bog‘ladi. WWW va web-sahifalarni ko‘rib chiqish uchun
dasturlar – brauzerlarning paydo bo‘lishi Internetdan foydalanuvchilarga ular ilgari MS Windows
turidagi grafik «qobiq»lar bilan ishlash davomida olgan tajriba va ko‘nikmalaridan foydalanish
imkonini berdi. Bunda tasvir, matn va boshqa shakldagi axborotlarni bitta hujjatga joylashtirish
shart bo‘lmay qoldi. Hujjatning tarkibiy qismlari, shuningdek, uning bo‘limlari turli web-
serverlarda saqlanishi, hujjat tuzilmasida joylashtirilgan URL-ko‘rsatkichlar yordamida esa
bog‘lanishi va gipermatnli hujjatni tashkil qilishi mumkin. Marketing
tadqiqotlari zamonaviy
korxonalar marketing axborot tizimining asosiy vositalaridan birini ifodalaydi. Bozorni tadqiq
etish, iste’molchi did-istaklarini tahlil qilish, sotuvni bashorat qilish, reklama samaradorligini
baholash kabi ko‘plab vazifalar faqat ular yordamidagina hal etilishi mumkin. Internet barcha
bilimlar sohasida ulkan hajmdagi axborotlarni qamrab olgan, jahondagi
yetakchi kompaniyalar va
iste’molchilarning keng qatlamlarini aks ettiruvchi o‘ziga xos muhit sifatida marketing
tadqiqotlarini o‘tkazish uchun samarali foydalanilishi mumkin. Yuqoridagi boblarda
ta’kidlaganimizdek, marketing tadqiqoti bu kompaniyaning tijorat faoliyatida operativ va strategik
qarorlar qabul qilish uchun axborot izlash, to‘plash, qayta ishlash va tayyorlash jarayonidir.
Internetda marketing tadqiqotlari o‘tkazishni an’anaviy tadqiqotlardan ajratib turuvchi
asosiy farqlar axborot to‘plash usullari va ma’lumot manbalari hisoblanadi. Ma’lumot manbalari
Tadqiqot rejasi birlamchi va ikkilamchi ma’lumotlardan foydalanishni ko‘zda tutishi mumkin.
Birlamchi ma’lumotlar mazkur loyihani amalga oshirishda muayyan maqsadda to‘planadi.
Ikkilamchi ma’lumotlar esa boshqa maqsadlar uchun olingan, ma’lum
bir shakldagi axborotlar
hisoblanadi. Odatda, tadqiqotlar vazifani to‘liq yoki qisman hal qilish uchun to‘g‘ri keluvchi
hamda birlamchi ma’lumotlar to‘plash uchun xarajatlarni qisqartirishga imkon beruvchi
ikkilamchi ma’lumotlar tahlilidan boshlanadi. Ikkilamchi ma’lumotlarning asosiy manbalari
quyidagilardan iborat:
➢
korxona faoliyati haqidagi ichki ma’lumotlar;
➢
Internet orqali olish mumkin bo‘lgan ma’lumotlar. Bu holatda web-sahifa va web-
saytlar, ma’lumotlar to‘plami, telekonferensiya va fayl serverlari manba vazifasini bajarishi
mumkin. Vazifalar qo’yish va maqsadlarni bеlgilash Tadqiqot rеjasini
ishlab chiqish
Axborot to’plash Axborotni tahlil qilish Tadqiqot natijalarini taqdim etish
Zarur ma’lumotlarni ikkilamchi ma’lumotlar tarkibidan topishning imkoni bo‘lmagan yoki
bu ma’lumotlar to‘liq, aniq va yetarli darajada ishonchli bo‘lmagan yoki eskirib qolgan hollarda
birlamchi ma’lmotlarni to‘plashga to‘g‘ri keladi. Birlamchi ma’lumot to‘plashning asosiy usullari
so‘rovlar, kuzatuv usuli va eksperimentlar o‘tkazish hisoblanadi. Internetda ma’lumot to‘plash
usullari Ma’lumot to‘plashda foydalaniluvchi usullar o‘tkazilayotgan tadqiqot turiga qarab ikki xil
– birlamchi yoki ikkilamchi usullarga taqsimlanadi. Ikkilamchi marketing tadqiqotlari o‘tkazishda
birinchi o‘ringa Internetda zarur axborotlarni qidirish usullari chiqadi. Bugungi kunda asosiy
qidiruv vositalari qidiruv tizimlari va kataloglar hisoblanadi. Bir qator hollarda, ulardan
foydalanish yetarlicha samara bermagan sharoitlarda tematik saytlar, «sariq sahifalar» va boshqa
resurslar bo‘yicha «qo‘lda qidirish» amalga oshiriladi. Birlamchi axborot to‘plashda ma’lumot
to‘plashning asosiy usuli sifatida Internet-so‘rovlari, kuzatuv va eksperimentlar xizmat qiladi.
1. Internet-so‘rovlar o‘tkazishning eng tarqalgan usuli anketa so‘rovlari hisoblanadi.
Anketa respondentlar fikrini bilish uchun kiritilgan bir qator savollardan iborat bo‘ladi. Bu vosita
moslashuvchanligi va universalligi bilan ajralib turishi sababli u birlamchi ma’lumotlar
to‘plashning eng tarqalgan vositasi sanaladi. An’anaviy anketa so‘rovlari o‘tkazishda bo‘lgani
kabi, har bir Internettadqiqoti o‘tkazishdan avval anketada foydalaniluvchi savollarni puxta ishlab
chiqish va sinovdan o‘tkazish zarur. Bu ishga noprofessional yondashuv voqelikni buzib
ko‘rsatishga yoki olingan natijalar noto‘g‘ri talqin qilinishi olib kelishi mumkin.
2. Kuzatuv usuli biror-bir ob’ekt yoki sub’ektning xulq-atvori
muntazam ravishda
o‘rganiluvchi marketing tadqiqotlari shaklini ifodalaydi. So‘rov usulidan farqli o‘laroq kuzatuv
usuli kuzatilayotgan ob’ektning axborot haqida xabar qilishga tayyor ekanligiga bog‘liq bo‘lmaydi
hamda uning xulq-atvori bilan bog‘liq voqea va hodisalar haqidagi ma’lumotlarni ochiq yoki
yashirin to‘plash va qayd etish jarayoni hisoblanadi. Kuzatuv predmeti, masalan, xaridorlar xulq-
atvori yoki tavsifnomalari bo‘lishi mumkin.
Bu usulga o‘z web-serveri yordamida firmalar tomonidan o‘tkaziluvchi marketing
tadqiqotlari kiradi. Bu usul web-serverning jurnal fayllaridan (log files) yoki cookie fayllarini
qo‘llash asosidagi texnologiyalardan foydalangan holda olinuvchi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil
qilishdan iborat. Bu ma’lumotlar tashrif buyuruvchilarning xulq-atvoriga, ularning sahifalar
bo‘ylab harakatlanish ketmaketligiga yoki web-serverga tashrif buyurish
tezligiga taalluqli
bo‘lishi mumkin. Saytda qidiruv tizimi joylashtirilgan hollarda foydalanuvchilar kirituvchi
so‘rovlar ham qo‘shimcha ravishda to‘planishi va tahlil qilnishi mumkin. Serverga tashrif buyurish
statistikasi tahlili imkoniyatlari eng samarali marketing vositalaridan biri sanaladi.
Respondentlarning faol ishtirok etishini talab qiluvchi so‘rov o‘tkazishdan farqli o‘laroq, statistika
tahlili foydalanuvchilarni faol harakatga jalb etmasdan turib qimmatli axborot to‘plashga imkon
beradi.
3. Eksperiment usuli ilmiy nuqtai nazardan eng jiddiy usul bo‘lib, sabab-oqibat aloqalarini
aniqlashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Eksperiment ob’ektlari maxsus tanlab olinishi hamda
ularning reaksiyasi o‘rtasida statistik ahamiyatga ega farqlarni aniqlash uchun tashqi muhitni
nazorat qilgan holda rejalashtirilgan ta’sirga uchratilishi lozim. Ishga aloqasi bo‘lmagan tashqi
omillar nazorat ostiga olingan darajada kuzatilayotgan samaralar eksperiment olib boruvchilarning
