3. Shkalalashtirish usullarini qiyoslash
Yuqoridagi bo‘limda biz shkalalashtirishning to‘rtta usullarini ko‘rib chiqdik. Ya’ni,
nominal, tartibli, intervalli va nisbiy usullardir. Ushbu usllurga tegishli o‘lchov birliklari va qiymat
darajasi orqali qiyoslanadi va taqqoslash darajalari belgilanadi.
Masalan, yuqoridagi misollardan birini qarasak, respondentlardan so‘raladi:
Coke yoki Pepsi
istaysizmi?!. Bu taqqoslama shkala tartibli va rangli xususiyatlarga ega bo‘lib, nisbiylik darajani
anglatadi. Shuning uchun, taqqoslama shkalalashtirishni ba’zan o‘lchovsizlik deb ham atashadi.
Demak, Taqqoslanadigan shkalalar ob’ektlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiyoslash usullarining biridir.
Taqqoslama shkalalashtirishning asosiy afzalliklari shundan iboratki, ko‘rinarko‘rinmas farqlarni
ajratib beradi. Ikki ob’ektni taqqoslashda respondentlar ikkalasidan birini tanlaydilar. Undan
tashqari respondentlar berilgan ballar asosida moyillik vazifasini bajaradilar.
Shuning uchun
taqqoslama shkalalashtirishni qo‘llash va qabul qilishni izlanuvchilar e’tirof etadilar. Yana boshqa
afzalligi ushbu shkalalashtirishning shundaki, nazariy qo‘llanmalarning ishlatish ehtimoli kam va
tanlash huquqi respondentlar uchun oson kechadi. Taqqoslama shkalalashtirishning
birgina
kamchiligi, ularning tartibli tabiatidadir. Ya’ni, o‘rganilayotgan ma’lum ob’ektlar sonining tahlil
xossalari chegaralangan. Masalan, RC Colani Coke va Pepsilar bilan taqqoslashda yangi tadqiqot
ishlarini olib borish lozim. Ushbu kamchiliklarni ma’lum bir darajada taqqoslanmaydigan
shkalalashtirish usullari orqali bartaraf etishadi. Taqqoslanmaydigan shkalalashtirish uslubi –
(noncomparative scales) yuqoridagi ikki usuldan biri bo‘lib uning
asosiy hususiyati har bir
ob’ektning mustaqil baholash orqali aniqlanadi.
Shuningdek, taqqoslanmaydigan shkalalashtirish jarayonida olingan ma’lumotlar uzluksiz
reyting yoki intervalli shkalalashtirish asosida bajariladi. Masalan, respondentlardan Coke
ichimligini 1 dan 6 gacha balli shkala bo‘yicha baholash so‘raladi. (1-judayam yoqmaydi, 6-juda
yoqadi).
Shkalalashtirish uslublari Taqqoslanadigan shkalalashtirish
Juftli taqqoslash Tartibli
taqqoslash Doimiy summali Uzluksiz reyting shkalalashtirish Taqqoslanmaydigan shkalalashtirish
Detallasht irilgan shkalalash tirish RC Cola ichimliklari ham baholanadi. Bunda 8.3-rasmga
asosan taqqoslanmaydigan shkalalashtirish usuli bo‘yicha shkalalalr uzluksiz yoki
detallashtirilgan bo‘lishi mumkin. Detallashtirilgan reyting shkalasi bo‘yicha o‘z o‘rinda yuqorida
ta’kidlanganmizdek, quyidagi shkalalarga bo‘linadi: Laykerta (Likert), Semantik (mohiyatan)
tabaqalanish va Stepelya (Stapel) usullariga bo‘linadi. Marketing tadqiqotlarida ko‘pincha
taqqoslanmaydigan shkalalashtirish o‘lchovlarini qo‘llashadi.
4. Marketing tadqiqotlarida iqtisodiy tahlil usullarini taqqoslash
Iqtisodiy tahlilning an’anaviy usullari eng qadimgi usullar bo‘lib, ular tahlil vujudga kelgan
kundan boshlab qo‘llanilib kelinayotgan usullardir. Bularga qo‘yidagilar kiradi: solishtirish usuli;
muvozanat usuli (balans usuli); farqli usul; qayta hisoblash usuli; zanjirli almashtirish usuli; indeks
usuli; integral usul; nisbiy ko‘rsatkichli usul, teng taqsimlash usuli kabilardir. Bundan tashqari,
oldingi mavzularda ta’kidlanganidek, bir qancha statistik usullardan ham foydalaniladi.
