76
ishlab chiqarilgan mahsulot bilan yangilik o‗rtasidagi bog‗lanishni
o‗rganish;
standartlashtirish ob‘ekti bo‗la oladigan ilmiy-texnik daraja, ya‘ni mahsulot
sifatiga erishishni aniqlash;
iste‘mol va ishlab chiqarish hajmini aniqlash;
sarf-xarajatni aniqlash;
ekologiya ko‗rsatkichlarini baholash.
Standartlashtirish sohasida bashoratlashning axborot manbalari qo‗yidagilar:
xalq xujaligi va soha taraqqiyotining uzoq muddatli bashoratlanishi;
sohalar bo‗yicha bashoratlashlar;
uzoq va yaqin muddatga mahsulotning sifati va istemol darajasi
bashoratlari;
iqtisodiyotning uzoq muddatli rejalari;
ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati bo‗yicha statistik ma‘lumotlar;
tajriba na‘munalarini sinash bo‗yicha bayonnomalar;
patentlar, mualliflik guvohnomalari, lisenziyalar;
ijtimoiy so‗rovlar natijalari;
standartlar, texnik shartlar;
shu kabi boshqa ilmiy-texnik axborotlar.
Standartlashtirishning zamonaviy taraqqiyot holatida 100 dan ortiq har xil soha
bo‗yicha turli darajali ilmiy asosga ega prognozlash ilmiy
texnik usullari mavjud
bo‗lib o‗zuvchan standartlashtirishda keng tarqalganlari asosan qo‗yidagilar:
tadqiqotlanadigan ilmiy yoki texnik ob‘ektni fan taraqqiyotining ma‘lum
yo‗nalishlari haqida statistik ma‘lumotga tayanadigan ekstropolyatsiyalash metodi;
taraqqiyotning yangi yo‗nalishlarida qo‗llaniladigan evristik usullari;
real jarayonga o‗ta yaqinlashtirib istiqbollash, shu bilan birga o‗ta murakkab
bo‗lgan modellashtirish usullari.
Ekstropolyatsiyalash - eng ko‗p qo‗llaniladigan va eng sodda bo‗lish bilan birga
samaradorligi yuqori emas, ko‗p hollarda faqat qisqa vaqt oralig‗idagi yaqin kelajakni
prognozlashdagina yaroqlidir.
Evristik metodlar texnik vazifalarni rejalashtirish ayniqsa ularni tasdiqlash
bosqichida ko‗p qo‗llaniladi.
Bu ikki usullar standartlar ta‘sir doirasidan tashqariga chiqishni hisobga
ololmaydi.
77
Modellashtirish usulining qo‗llanish
doirasi keng, imkoni ancha katta va
istiqbolli bo‗lib, abekt va jarayonlarni fizik, matematik, matematik-statistik va uyumli
modellash bilan ancha uzoq muddatga prognozlash imkonini beradi.
Ilgarilanma standartlarni yaratish va yuritish. Bu xildagi standartlarni yaratish va
kuchga kiritish qo‗yidagi etap va bo‗limlarni o‗z ichiga oladi: tayyorlash;
yaratish;
kuchga kiritish.
Ilgarilanma standartlashtirishning tayyorlash etalonidagi ishlar mazmuni
ma‘lumot yig‗ish, taraqqiyot yo‗nalish istiqbolini tadqiqotlash,
mahsulot sifatini
tubdan o‗zgartirish, mumkin bo‗lgan omil va ko‗rsatkichlarni taqsimlash orqali
standartlashtirish istiqbollarini aniqlashdan iborat bo‗ladi. Bu reja har tamonlama
tahlil asosida o‗zuvchan standartlashtirishga zarur ko‗rsatkich
yoki talablarni
boshlashga yordam beradi.
Mazkur bosqichda buyum (mahsulot) taraqqiyot yo‗nalishi bo‗yicha
ma‘lumotlarni to‗plash, tizimlashtirish asosida rivojlanish yo‗nalishi qoidalarini
belgilash, iqtisodiy samaradorlik imkoniyatlarni hisoblash,
u yoki bu xilda qaror
qabul qilish uchun mahsulot bo‗yicha kuchdagi standartlar majmuasidan tajribalarni
umumlashtirish imkoniyati yaratiladi.
O‗zuvchan standartlarni yaratish etapidagi ishlar mazmuni standartni ishlab
chiqish,
kelishish, tasdiqlashdan iborat bo‗lib, buyum yoki mahsulotning istiqbolli
ko‗rsatkichlarini har tamonlama asosli ravshda shu buyum va mahsulotlarning
kelajak taraqqiyotini ko‗zlab me‘yoriy hujjat barpo etishga qaratilgan bo‗ladi.
Malum bir ishlab-chiqarish doirasida bunday ilgarilanma
standartlarni amalda
joriy etish oldingi jarayonlarda kelajakni ko‗ra bilgan sharoitlarda maxsus dastur va
tadbirlar majmuida, rejalashtirilgan sharoitlarda olib borilishi
va amalga oshirilishi
zarur. Bunday yondashuv o‗zuvchan standartlarni joriy etishni va bu asosda xalq-
xo‗jaligini boshqarishning tezkor boshqariluvini ta‘minlaydi.
