REJA:
1. Adabiy til – umumxalq tilining me’yorlashtirilgan oliy shakli.
2. Adabiy norma va uning ilmiy ta’rifi.
3. Adabiy tilning yozma, og‘zaki shakllari va nutq madaniayti
Adabiy
til
–
umuxalq
tilining
me’yorga
solingan,
sayqallashtirilgan, muayyan qoidalar asosida qayta ishlab chiqilgan
shakli. Adabiy til tusunchasida me’yor tushunchasi tayanch tushuncha
hisoblanadi. Me’yor jamiyat a’zolari tomonidan qabul qilingan,
ma’qullangan va ularga tushunarli bo‘lgan til birliklarining nutq
jarayonida qo‘llanish holati va imkoniyatidir.
Til va nutq tizimida me’yor o‘ziga xos o‘ringa ega. Til material
sifatida nutq jarayonida xizmat qila boshlagan lahzalardanoq uni
me’yorlashtirish jamiyat ehtiyojiga aylangan va me’yoriy muammolar
kun tartibiga qo‘yilgan.
Jamiyat taraqqiyoti bilan baravar holda til va nutqdagi me’yoriy
holatlarni o‘rganish, tahlil qilishga ham ehtiyoj kuchayib borgan va bu
muammolarni hal qilishda xalqning maishiy, ma’naviy-ma’rifiy
turmushi, ijtimoiy-falsafiy va estetik dunyoqarashi, urf-odatlari singari
qator omillar e’tiborga olingan. Til hodisalarini, uning me’yoriy
jihatlarini tadqiq etishda tilning milliy xususiyatlarini hisobga
olmaslik ham aslo mumkin bo‘lmagan.
Demak, me’yor milliylik va tarixiylik mazmunini kasb etadi,
necha yuz, ming yillar davomida shakllangan an’anaviylikka ega
bo‘ladi. Tildan foydalanishdagi an’anaviy me’yorlarning davrlar
o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib turishi ham tarixiy jarayondir.
Anglashiladiki, til me’yorini belgilash muammolarini hal qilish
har bir milliy til madaniyatini rivojlantirishning uzviy qismiga
aylanadi. Shuning uchun ham me’yor masalalarining nutq madaniyati
doirasida o‘rganilishi bejiz emas.
Til elementlarining ma’lum bir me’yorga keltirilishi, bir
tomondan, til mutaxassislari orqali boshqarib borilsa, ikkinchi
tomondan, tabiiy ravishda ham yuz beradi.
Til birliklarini me’yorlashtirish, hamma uchun umumiy va
tushunarli bo‘lgan bir qolipga keltirish umuman tilshunoslikning
vazifasi sanalsa ham, u nutq madaniyati sohasining xizmatlarini inkor
etmaydi. Binobarin, me’yor muammolari hamisha ushbu sohaning
tadqiqot obyekti bo‘lib qolaveradi. Nutq madaniyati tilda ma’lum
me’yorga keltirilgan til birliklarining nutqda qo‘llanish shart-
sharoitlarini, qonuniyatlarini nazariy jihatdan asoslaydi hamda bu
me’yorga amal qilishni bir jihatdan nazorat ham qilib boradi.
Nutqdagi yutuq va kamchiliklar tahlil qilinib, bu kamchiliklarni
tugatishnichg eng ma’qul yo‘llari ko‘rsatib turiladi. Nutq madaniyati
keng miqyosdagi til tarbiyasini va ommaviy stilistik savodxonlikni,
boshqacha aytganda, so‘zlovchi va yozuvchi omma orasida til
haqidagi fanning hozirgi zamon yutuqlarini tatbiq etishni o‘z oldiga
vazifa qilib qo‘yadi.
B.N.Golovin: «Norma — bu til birliklarini o‘zaro yaxshi
tushunish zarurati tufayli undan foydalanadigan xalq tomonidan
yaratilgan, til qurilishining amalda bulgan xususiyatidir. Aynan mana
shu zarurat til sistemasining yagonaligiga erishish yulida odamlarga
biron variantni ma’qul ko‘rish, boshqasidan voz kechish istagini
tug‘diradi. Jamiyatning ana shunday yagonalikka erishish yo‘lidagi
intilishi bilan birgalikda til normasi milliy adabiy tilda yuqori darajaga
ko‘tarilib, mustahkamlanib boradi.
Normani tadqiq etishda shu narsani qattiq yodda tutish kerakki,
tilning taraqqiyot qonunlari obyektiv jarayonning ifodasi sifatida
kishilarning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi.
Ba’zi tilshunoslar o‘zbek tili doirasidagi normalarni ikkiga bo‘lib
o‘rganishni tavsiya qiladi:
1. Tilning umumnormasi yoki umumiy norma.
2. Tilning xususiy normalari yoki xususiy norma.
Umumiy norma ma’lum tilning, masalan, o‘zbek tilining barcha
ko‘rinishilarida qo‘llanayotgan normalar sistemasining yig‘indisidan
iborat.
Xususiy norma — umumiy normaning nutq ko‘rinishlari,
shakllaridagi, tilning shakllaridagi aniq ko‘rinishlaridir. Yuqoridagi
tahlillardan kelib chiqqan holda o‘zbek tilining quyidagi xususiy
normalari haqida gapirish mumkin:
1) o‘zbek adabiy tili normasi;
2) o‘zbek lahja va shevalari normasi (dialektal norma);
3) o‘zbek so‘zlashuv nutqi normasi;
4) o‘zbek tilining ijtimoiy tarmoqlari, ya’ni «ijtimoiy dialektlar»,
«ijtimoiy argolar» normasi (jargonlar, professional nutq ko‘rinishlari,
argoning boshqa xillariga xos normalari).
O‘zbek adabiy tili normalari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif
qilinadi: 1) leksik-semantik normalar – leksik (so‘z qo‘llash)
normalari; 2) talaffuz (orfoepik) normalar; 3) aksentologik (so‘z va
formalarda urg‘uning to‘g‘riligi) normalar; 4) fonetik (nutq
tovushlarini toi ishlatish) normalar; 5) grammatik (morfologik va
sintaktik) normalar; 6) so‘z yasalish normalari; 7) imloviy normalar;
8) yozuv (grafika) normalari; 9) punktuatsion normalar; 10) uslubiy
normalar.
Adabiy
tilda
milliy
tilning
yashash
va
amal
qilish
qonuniyatlaridan kelib chiqib so‘z tanlash imkoniyatlari uning leksik
normasini belgilaydi. Umumxalq tilidan o‘sib chiqqan adabiy til unda
mavjud bo‘lgan so‘z variantlaridan lug‘aviy norma sifatida eng
ma’qulini — hamma uchun tushunarli bo‘lgan ko‘rinishini tanlab
oladi, qolgan variantlar esa sheva va lahjalarda, ijtimoiy guruhlar
tilida yashayveradi. Har bir shevada o‘sha sheva uchun so‘z
qo‘llashning o‘z lug‘aviy normasi bo‘lgani kabi adabiy til normasida
ham shevalarda uchragani kabi o‘ziga xosliklar bor. Masalan, she’riy
asarlar tilida visol, ruxsor, siyna, falak, yanoq, qalb, hijron kabi so‘zlar
sheva va lahjalar va hatto jonli so‘zlashuv tili uchun xos emas.
Ijtimoiy hayotda yuz berayotgan o‘zgarishlar, yangiliklar eng
avvalo leksikada o‘z aksini topadi. Shuning uchun ham leksikaning
boyib borishi tildagi boshqa unsurlarga qaraganda birmuncha faoldir.
Bu hol leksik norma masalasi bilan tilshunoslikda muntazam
shug‘ullanish lozimligini taqozo qiladi.
O‘zbek adabiy tilining lug‘aviy normasi birmuncha tartibga
keltirilgan bo‘lib, u imlo lug‘atlarida o‘z ifodasini topgan. Shu tufayli
yozma nutqda so‘z qo‘llash birmuncha turg‘un holatda bo‘lib,
normani buzishlar unchalik sezilmaydi. Ammo og‘zaki nutqda so‘z
qo‘llash normasiga hamma vaqt ham yetarli darajada amal qilinyapti
deb bo‘lmaydi. Ularning ayrimlarini ko‘rib o‘tamiz.
Ba’zan so‘zlar rus tilidan ko‘r-ko‘rona kalka qilingan holda
qo‘llaniladi. Bugungi tantananing aybdorlari, boshliq o‘zlaridami,
men o‘zimda bo‘laman kabi. Bu gaplarni bugungi tantananing
sababchilari, boshliq xonasidami (yoki kabinetidami), men o‘z
kabinetimda (yoki xonamda bo‘laman) tarzida qo‘llash maqsadga
muvofiq bo‘lar edi. To‘g‘ri, men o‘z xonamda bo‘laman deyishdan
ko‘ra nutqning sodir bo‘lishidagi vaziyat, vaqtni tejash nuqtai
nazaridan men o‘zimdaman yoki o‘zimda bo‘laman deyish osonroq.
Ammo gap faqat tejamlilik va tushunarli bo‘lishdagina emas. Agar
masalaga shunday qaraydigan bo‘lsak, bu fikrni ma’lum vaziyatda
hatto imo-ishora bilan ham tushuntirish mumkin. Bu yerda gap «o‘z»
so‘ziga yuklatilgan ko‘chma ma’noning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligida,
fikrni shunday ifodalashning tilimiz uchun normal yoki normal
emasligida boryapti. Vaqti kelib u normaga aylanishi mumkindir.
Ammo fikrni shu ma’noda ifodalovchi vositalar tilimizda bo‘lgan
holda, sun’iylikka yo‘l qo‘yish maqsadga muvofiq emas.
Xullas, norma tilning ijtimoiy vazifa bajarishining asosiy sharti
bo‘lib, unga amal qilish shu tilda so‘zlashuvchi va yozuvchilar uchun
majburiydir. O‘zbek tilining qanchalik normaga keltirilganligi va unga
qanchalik amal qilinishi umummilliy o‘zbek madaniyatining
taraqqiyot darajasini belgilovchi omillardan biridir. Bu esa o‘z-o‘zidan
nutq madaniyati bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki normaning til
sathlarining biror qismi bo‘yicha buzilishi nutq madaniyatining
holatiga slabiy ta’sir qiladi. (Har bir til sathi bo‘icha adabiy til
me’yorining buzilish holatlarini misollar va matnlar doirasida amaliy
mashg‘ulot darsida tahlil qilamiz.)
| 