Abu Ali ibn Sino voizlikning amaliy va nazariy masalalarini
quyidagicha talqin etadi:
•
nutq qo‘pol ohangda bo‘lmasligi kerak;
•
tinglovchilarning ilm darajasini hisobga olish zarur;
•
va’zxonlikka ko‘p berilmaslik kerak;
•
nutqni muloyim ohangda olib borish kerak;
•
agar (nutqingda) biror kishini tanqid qilmoqchi bo‘lsang,
boshqalarning kamchiliklari bilan qiyoslab tanqid qil;
•
agar haqiqatni aytmoqchi bo‘lisang, faqat bir faktga tayanma,
balki ko‘p masalalar bilan isbotla, shu narsa haqida o‘ylashga va
haqiqatni izlashga ishontir;
•
agar tinglovchilar sening nutqingni e’tibor bilan quloq solib
tinglayotgan bo‘lsa, nutqingni davom ettir va hech nimani sir saqlama,
lekin tinglovchilarning e’tiborsizligini sezsang, gapni boshqa mavzuga
burganing ma’qul.
Mashhur voizlardan yana biri Abu Homid ibn Muhammad al-
G‘azzoliy «Oxiratnoma» asarida voizlarning mahorati va o‘ziga xos
uslublari xususida shunday mulohaza yuritadi; «Ahli mo‘minga va’z
aytishda ehtiyot bo‘lishing lozim. Chunki voizlikda ofat ko‘p. Agar
aytadigan pand-nasihatlaringga avval o‘zing amal qilib, so‘ngra xalqqa
izhor etsang, bu voizlik durustdir.
XI asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Eronda podshohlik qilgan
Kaykovus voizlik san’atining so‘nmas yulduzlaridan biridir. Uning
mashhur "Qobusnoma" asaridagi 7-bob suxandonlik, notiqlikka
bag‘ishlangan.
Mahmud Qoshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk», Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarlarida ham nutq odobi borasida
qadimiy turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar amal qilgan asosiy qonun-
qoidalar, rasm-rusmlar haqidagi fikrlar yozilgan.
Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy kishi fazilatlaridan biri
hisoblanmish nutq madaniyatiga katta e’tibor bergan. U nutqning
g‘alizligi tilga zarar yetkazishini, aksincha, yaxshi, chiroyli nutq tilning
boyishiga xizmat qilishini ta’kidlaydi. Shoir nutqning tilga bevosita
ta’sir qiluvchi vosita ekanligini shunday ifodalaydi: «Til muncha sharaf
bilan nutqning olatidur va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo‘lsa,
tilning ofatidir».
Alisher Navoiy nutqning aniq va to‘g‘ri, ta’sirli va jozibali
bo‘lishini targ‘ib qiladi. Bunday nutqqa erishish uchun so‘z ma’nosiga
alohida e’tibor berish lozim. Alisher Navoiy «Mahbub-ul qulub» asarida
voizlikka xos fazilat va xususiyatlarga alohida to‘xtalib, u xalqni o‘z
nutqiga qarata oladigan, o‘z ortidan ergashtira oladigan donishmand
kishi bo‘lishi kerakki, qalbida ma’naviy, ruhiy bo‘shliq bo‘lgan har
qanday odam esa bunday voizning suhbatidan olam-olam ma’naviy zavq
olib, ko‘ngli ko‘tarilsin, deydi.
Alisher Navoiy asarlarida nutq odobining talablari quyidagicha
sanaladi:
Tilni, so‘zni qadrlash, uni hurmat qilish.
Yaxshi so‘zlay olish (nutq) san’atdir, noyob hunardir.
Insonning odob-axloqini belgilaydigan omillardan biri
uning nutqidir.
Kishining nutq uning aqliy kamolotidan darak beradi.
So‘zlaganda dil va tilni bir tutish zarur.
So‘zlaganda o‘ylab, tushunib gapirish kerak.
Xushmuomala, shirinso‘z bo‘lish.
Chin, to‘g‘ri so‘zlash, nutqda halol bo‘lish.
Ezgu so‘zli bo‘lish lozim.
Tildan tuhmat uchun foydalanmaslik kerak.
Ko‘p so‘z, ezma vaysaqi bo‘lmaslik.
So‘zlaganda sharoitni, suhbatdoshinni hisobga olish,
beo‘rin so‘z aytmaslik.
Suhbat sirlarini saqlash, bo‘shog‘iz bo‘lmaslik.
Gapirganda qaytariqlardan qochish kerak, chunki ular
fikrning ta’sirini susaytiradi.
Alisher Navoiyning muxlisi, shogirdi va do‘sti bo‘lgan mashhur
voizlardan Husayn Voiz Koshifiy asosan ilmiy, siyosiy, ahloqiy, tashviq
va targ‘ib ruhida va’zlar aytgan. Voiz Koshifiy Husayn Boyqaro
Xurosonga podshohlik qilgan yillarida davlatning bosh voizi
hisoblangan. Husayn Voiz va’zlarining ta’sirchanligi, xalqchilligi,
jozibadorligi haqida ma’lumotlar bor.
O‘rta Osiyo notiqligining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iborat
ediki, u eng avval o‘sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilar
edi. Bu davrda notiqlik san’ati ustalarining nadimlar, qissago‘ylar,
masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonlar, muammogo‘ylar, voizlar,
maddohlar qasidaxonlar deb yuritilishi ham anash shundan dalolat
beradi.
|
