MA’RUZA MATNLARI
1-MA’RUZA. KIRISH. “O‘QITUVCHI NUTQI
MADANIYATI” KURSINING MAQSAD VA VAZIFALARI
Darsning o‘quv maqsadi: nutq madaniyati kursini bo‘lajak
pedagog talabalarga o‘qitilishidan ko‘zlangan maqsad va bu kursning
vazifalari va kutilayotgan natijalar nimalardan iborat bo‘lishini
tushuntirish
Tushunchalar va tayanch iboralar: nutq, til, til madaniyati va
nutq madaniyati, notiqlik, pedagogik faolayt va notiqlik, o‘qituvchi
nutqi va nutq madaniyati
REJA:
1.
Nutq madaniyati sohasi, uning predmeti, muammolari.
2.
“O‘qituvchi nutqi madaniyati” kursining maqsad va vazifalari.
3.
Nutq madaniyati sohasining boshqa lingvistik va nolingvistik
sohalar bilan aloqasi.
Asosiy o‘quv materialining qisqacha bayoni:
Nutq madaniyati tilshunoslikning keng qamrovli sohalaridan biri
sanaladi. Bu soha insoniyat aqliy va nutqiy salohiyatining taraqqiy
darajasini ko‘rsatib turgan va doimiy rivojlanishni taqozo etuvchi
sohalardan biridir. Zero, til kishilarga doimo o‘zaro aloqa
munosabati,
madaniy-ma’naviy
zaruriyat,
ijtimoiy
taraqqiyot,
kurashish qurol bo‘lib xizmat qilgan. Mana shu qator vazifalarni
bajaruvchi til egalarining nutq irod etish imkoniyatlari, til birliklaridan
qay tarzda foydalanish chegaralarini ma’lum bir me’yorga solish
ehtiyoji asosida ilmiy negizga ega bo‘lgan mazkur soha vujudga
kelgan. Til qanchalar rivojlangan bo‘lmasin, insonlar tomonidan
ma’lum me’yorlar va talablarga asoslangan nutqiy madaniyat bir xil
darajada rivojlangan bo‘ladi deyish doimo ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi.
Shu sababli ham nutq madaniyati sohasi doimiy e’tibor va rivojlanish
sari harakatlarni talab qiladi.
Nutq madaniyati ijtimoiy fan sifatida keng ma’nodagi til
tarbiyasini va ommaviy uslubiy savodlilikni, boshqacha aytganda,
so‘zlovchi va yozuvchi omma orasida til haqidagi fanning hozirgi
zamon yutuqlarini tatbiq etishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadi.
Nutq madaniyati insoniy madaniyatning asosiy ifodasidir.
Ma’naviyati yuqori bo‘lgan inson barkamolligi uning omilkorligi,
bilimdonligi, donishmandligida namoyon bo‘ladi va unda albatta nutq
madaniyati ham yuqori bo‘ladi. Til odobi ko‘nikmalarini, nutq
madaniyati malakalarini egallash, adabiy til me’yorlariga amal qilish
oliy ma’lumotli shaxs uchun juda muhim. Shu sababli ham mazkur
o‘quv kursimiz bir qator maqsad va vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi.
Belgilangan vazifalar doirasida quyidagi masalalarga e’tibor
qaratamiz:
•
til madaniyati va nutq madaniyati tushunchalarining farqli
hamda aloqador jihatlarini o‘rganish;
•
til taraqqiyoti va nutq madaniyatining bog‘liq jihatlarini
o‘rganish;
•
masalaga ilmiy yondashuvni shakllantirish;
•
nutq madaniyati tushunchasining lingvistik va nolingvistik
sohalar bilan aloqadorligini tahlil qilish;
•
nutq madaniyati va notiqlik san’atining o‘zaro bog‘liq
jihatlari;
•
notiqlik turlari va nutq ko‘rinishlari;
•
adabiy tilning normativligi va nutq madaniyati;
•
madaniy nutq mezonlarini o‘rganish;
•
nutqning ifodaliligi va nutq texnikasi;
•
nutq madaniyatini egallash yo‘llari;
•
nutq madaniyati va stilistika masalalari;
•
pedagog nutqining o‘ziga xos jihatlari va boshqalar.
Nutq madaniyati lingvistik soha hisoblanadi va u tilning turli
sathlarini o‘rganuvchi fanning barcha tarmoqlari bilan uzviy
aloqadordir. U fonetika to‘g‘ri talaffuz me’yorlariga oid orfoepik
qoidalarni bilishni, leksik imkoniyatlar doirasining kengligini,
semantik,
morfologik
bilimlarning
mukammalligini,
sintaktik
konstruksiyalarning me’yoriy holatlarini egallashni taqozo etadi.
Umumiy tarzda aytiladigan bo‘lsa, nutq madaniyati soxasi adabiy til
doirasida fonetikadan tortib to uslubiyatgacha bo‘lgan barcha
lingvistik sohalarni qamrab oladi. Ilmiy jihatdan asoslangan nutqning
o‘ziga xos jihatlari mavjudligi va u qaysi fan sohasida bo‘lishidan
qat’i nazar ma’lum me’yorlarga bo‘ysunishi kerakligi nutq
madaniyatining boshqa nolingvistik sohalar bilan aloqadorligini
ko‘rsatuvchi omillardan sanaladi. Chunki nutq madaniyati bu eng
avvalo, nutqning to‘g‘riligi demakdir, ya’ni yaxshi nutq noaniqlikka,
uzundan uzoq jumlalarga qarshi bo‘lishi, qisqalik va aniqlik uning
o‘lchovi bo‘lishi lozim. Har qanday ilmiy nutq uchun bu mezonlar
asosiy talablar hisblanishini bilamiz. Keng ma’noda esa nutq
madaniyati nutqiy ta’sirchanlikni, ijodiy yorqinlikni, o‘tkirlik va
ifodalilikni bildiradi. Bu jihatdan istalgan soha vakili og‘zaki
nutqining madaniy me’yorlarga asoslanishi, ma’lum normalarga
bo‘ysunish zarurati muhimki, bu holat har qanday notiqning
madaniyati va saviyasini ko‘rsatuvchi jihatlar sanaladi.
Nutq madaniyati muammolari bilan shug‘ullanish birinchi marta
Praga lingvistik to‘garagi tomonidan o‘rtaga qo‘yilgan edi.
Keyinchalik bu masalani tilshunoslikning mustaqil sohasi sifatida
o‘rganishga rus tilshunosligida o‘tgan asrning 20-30-yillarida
kirishilgan. Bu masala bilan jiddiy shug‘ullanishga o‘zbek
tilshunosligida 90-yillarda kirishildi. Bu holning o‘zbek tilshunos
olimlari S.Ibrohimov, K.Xonazarov O.Usmonov va boshqalar 1969
yilda Toshkentda o‘zbek tili nutq madaniyatiga bag‘ishlab o‘tkazilgan
1-respublika konferensiyasida qilgan chiqishlarida haqli ravishda
ta’kidlab o‘tdilar. E.Begmatov bu fikrni rivojlantirib, shunday deb
yozgan edi: «Masalaning bunday qo‘yilishidan o‘zbek tilshunosligida
nutq madaniyati muammosi umuman o‘rtaga qo‘yilmagan ekan, degan
xulosa kelib chiqmasligi kerak, nutq odobi deb yuritib kelingan
qoidalarning o‘ziyoq bu masalaning ko‘hna tarixga ega ekanligini
ko‘rsatadi. Qolaversa, 20-30-yillarda til qurilish, til siyosati degan
nomlar bilan yuritilgan barcha millat va xalq tillari rivojiga bevosita
tatbiq etilgan ulkan tadbir va choralarning o‘sha vaqtda til madaniyati,
endilikda nutq madaniyati deb yuritilayotgan muammoga qanchalik
aloqadorligini belgilash nihoyatda muhimdir».
Shu o‘rinda til madaniyati va nutq madaniyati tushunchalariga
aniqlik kiritish lozim. B.N.Golovin universitetlar uchun yozgan
«Nutq madaniyati asoslari» nomli o‘quv qo‘llanmasida nutq
madaniyatini
tushunishning
muhim
shart-sharoitlari
sifatida
quyidagilarni sanab o‘tadi: til va nutqni farqlash, til normasini anglash
va hal qilish, til uslubi va nutqning uslublarini farqlash. Til
madaniyati tushunchasi nutq madaniyati sohasida til sistemasining
o‘zini, masalan, o‘zbek adabiy tilining vosita va imkoniyatlarini
«madaniylashtirishni» ko‘zda tutadi. Demak, til madaniyati termini
bilan ataluvchi tushuncha til sistemasining madaniylik darajasini,
ya’ni uning qanchalik ishlanganligi, normalashtirilganini ko‘rsatadi.
Garchi «til madaniyati» va «nutq madaniyati» tushunchalari
tilshunoslikning termini sifatida bir-biridan farqlansalar ham, aslida
ularning birini ikkinchisidan ajratib bo‘lmaydigan, biri ikkinchisini
taqozo qiladigan tushunchalardir. Nutq madaniyati aniq ma’noda til
birliklarini nutq jarayonida qo‘llashning me’yori, maqsadga
muvofiqligini anglatsa ham, umumiy ma’noda ma’lum millatning
umumtil madaniyati doirasida qaraladi. U lisoniy va nolisoniy
omillarni o‘z ichiga oladigan murakkab jarayon bo‘lib, u
mantiqshunoslik, ruhshunoslik, pedagogik, etika, estetika masalalari
bilan ham bog‘liq. Ammo, nutq uchun tilning birinchi o‘rinda
turishini hech kim inkor etmaydi. «Har bir til unda gaplashadigan
millatning madaniyatini o‘zida o‘zida aks ettiradi» (L.V.Shcherba).
O‘zbek tilshunosligida mazkur masalaga oid bir qator maqolalar,
risolalar yozilgan bo‘lib, ularda nutq madaniyatining ba’zi masalalari,
bu soha haqidagi ilk ma’lumotlar tahlil qilingan. Bu ishlarning
mualliflari S.Ibrohimov, K.Xonazarov, R.Qo‘ng‘urov, E.Begmatov,
A.Ahmedov, M.Sodiqova, Q.Samadov, B.O‘rinboyev, O‘.Usmonov,
X.Jalilov, S.Inomxo‘jayev, Yo.Tojiev, L.Xo‘jayeva va boshqalardir.
Mazkur tilshunos olimlar nutq madaniyati sohasining o‘rganish
obyekti, ilmiy asoslari, muammoli jihatlari, til sathlariaro umumiy
ahamiyat kasb etuvchi soha sifatida ahamiyatli jihatlari, nutq
madaniyati va uslubiyat masalalari tadqiqiga bag‘ishlangan.
“O‘qituvchi nutqi madaniyati” kursini o‘qish jarayonida pedagog,
ayniqsa, filolog o‘qitychi siafatida nimalarga e’tibor qaratish zarurligi
haqida
batafsil
ma’lumotlar
beriladi.
Shuningdek,
sohaning
jamiyatdagi o‘rni, lingvistik va boshqa nolingvistik fanlar bialn
aloqasi ham o‘rganiladi.
| 