9
1. Haroratni o‟lchash
asboblari, bosimni o‟lchash asboblari, miqdor va sarfni
o‟lchash asboblari, sathni o‟lchash asboblari, modda tarkibini (zichlik, namlik,
qovushqoqlik, gazlar tarkibi va boshqalar) o‟lchash asboblari.
Qo‟shimcha tasnif:
1. Vazifasi jihatdan texnikaviy (ishlovchi), nazorat qiluvchi, tajriba, namuna va
etalon asboblar.
2. Hisob usuli jihatdan o‟lchashni boshqaradigan (komparator), ko‟rsatuvchi,
o‟ziyozar (qayd qiluvchi), jamlovchi (integrallovchi) va murakkab asboblar.
3. Ishlash prinsipi bo‟yicha –
mexanikaviy, elektrik, gidravlik, pnevmatik,
kimyoviy, radioaktiv va boshqa asboblar.
4. O‟rnatilish joyiga qarab mahalliy, masofali asboblar.
5. Qo‟llanilish
tavsifi jihatidan operativ, hisobot asboblari.
6. Ishlash sharoiti jihatdan statsionar va ko‟chma asboblari.
7. Gabaritlari jihatdan normal, kichik gabaritli va mitti asboblar.
Asboblarning deyarli hammasi yuqoridagi guruhlardan har biriga tegishli
bo‟lishi, masalan, termometr texnikaviy, o‟ziyozar, elektrli va hakozo bo‟lishi
mumkin. Amalda qo‟llaniladigan o‟lchov asboblarining ichida eng ko‟p tarqalgani
texnikaviy asboblardir. Bu asboblar ancha sodda va mustahkam konstruktsiyaga ega.
Nazorat asboblari joylarda tekshirish vazifasini bajaradi.
Tajriba asboblari esa
ko‟pincha tajriba xonalarida ishlatiladi. Namuna va etalon asboblar asosan o‟lchov
asboblarini tekshirish ishlarida qo‟llaniladi. Namuna asboblarning ko‟rsatkichlari
o‟lchanayotgan kattaliklarning haqiqiy qiymatiga juda yaqin bo‟ladi va ular o‟lchov
birliklarining to‟g‟ri qiymatini graduirovkalash (darajalash) yo‟li bilan etalonlardan
boshqa asboblarga o‟zatish uchun qo‟llaniladi.
O‟lchov birliklarini saqlash va ularni metrologik aniqlik bilan takrorlash uchun
mo‟ljallangan asboblar
etalonlar deyiladi. Etalonlar birlamchi, ikkilamchi va
uchlamchi bo‟ladi. Birlamchi etalonlar eng aniq bo‟lib, o‟lchov
birliklarining davlat
etalonlari sifatida ishlatiladi. O‟lchashni boshqaradigan asboblar ishlatilganda,
o‟lchash jarayoni kattalikni o‟lchov yoki namunalar bilan solishtirish yo‟li bilan utadi
va bu jarayonda ko‟zatuvchining o‟zi bevosita qatnashadi. Bu asboblar qatoriga
toshli, richagli tarozilar, yo‟q bo‟lib ketadigan tolali optik pirometr va boshqalar
kiradi. Ko‟rsatuvchi asboblar o‟lchanayotgan kattalik qiymatini o‟zlarining
sanash
moslamalarida (shkala, raqamli ko‟rsatgich) ko‟rsatadi. Bu asboblar eng ko‟p
tarqalgan. O‟ziyozar asboblar siljiydigan qog‟oz – lenta yoki diskda o‟lchanadigan
kattalikning vaqt o‟tishi bilan o‟zgarib borayotgan qiymatini avtomatik ravishda
yozib boruvchi moslama bilan ta„minlanadi. Bu asboblar o‟lchovning bir nuqtasi yoki
bir necha nuqtalarini yozib olish uchun chiqariladi. Jamlovchi asboblar kattalikning
ayrim vaqt ichidagi jami qiymatini aniqlaydi. Inegrallovchi asboblar o‟lchash
jarayonida o‟lchanuvchi ko‟rsatkichining oniy qiymatini o‟zluksiz jamlashdan iborat.
Bu asboblar guruhiga gaz, suv raqamli hisoblagichlari, planimetrlar, sekundomer va
hokazo asboblar kiradi. Murakkab asboblar o‟lchanayotgan kattalikni bir yo‟la ham
ko‟rsatib ham yozib oladi. Bevosita o‟lchash punktlarida o‟rnatilgan asboblarga
mahalliy asboblar deb ataladi. Ko‟pincha, bu turdagi asboblar
katta aniqlikni talab
qilmagan o‟lchovlarda hamda agregatlarni ishga tushirish yoki to‟xtatish paytidagi
davriy o‟lchovlarda ishlatiladi. Boshqaruv pultiga o‟lchov natijalarini Еtkazuvchi
10
masofali asboblar qurilmalar ishini nazorat qilishni markazlashtirishga imkon
beradigan texnikaviy asboblarning asosiy turidir. Operativ asboblarning ko‟rsatishlari
bo‟yicha sanoat qurilmalarining ishi boshqariladi. Texnologik qurilmalarning normal
ishlatilishini ta„minlovchi bu asboblar ko‟rsatuvchi va qisman o‟ziyozar qilib
tayyorlanadi. Uskunalar ishini texnikaviy hisobga
olish uchun xizmat qiluvchi
hisoblash asboblari sifatida ko‟pincha o‟ziyozar va jamlovchi asboblar qo‟llaniladi.
Texnikaviy asboblarning ko‟pchiligi statsionar bo‟lib pult, devor, kolonkalar,
kronshteyn va hokazo joylarda o‟rnatiladi. Qolgan asboblar esa (namunali, etalon)
ko‟chma qilib ishlanadi va stol, stend va shunga o‟xshash joylarda olib boriladigan
o‟lchovlarga mo‟ljallangan bo‟ladi.
