Sunniylik
deb, diniy qonun-qoida va tartibotlarga amal qilishda Qur’oni karim
va payg‘ambarimiz hadislari – “Sunna”ga birdek amal qiluvchilarga aytiladi.
Sunniylik yo‘nalishi “Ahli sunna val jamoa” deb aytiladi. Bu nomda
Payg‘ambarning sunnatiga amal qilish va musulmonlarning asosiy ko‘pchilik
jamoasi ma’nolari aks etgan.
Jahonda jami 1,2 milliarddan ko‘proq musulmonlarning 92,5 foizni sunniylik
yo‘nalishdagilar tashkil etadi. Shialik yo‘nalishi y’ani ja’fariya mazhabidagi
musulmonlar 7,5 foizdan iborat halos.
Sunniylikka mansublikni bildiruvchi asosiy belgilar quyidagilardir. Dastlabki
to‘rt halifa ( Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) hokimyati qonuniy ekanligi tan olish,
oltita hadis to‘plami (al- Buhoriy, Muslim, at-Termiziy, Abu Dovud, an-Nasoiy, Ibn
Moja to‘plamlari)ni sahih (ishonchli) deb bilish sunniylikdagi to‘rt diniy-huquqiy
mazhab – hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik, hanbaliylikdan birga mansub
bo‘lishdan iborat.
Sunniylikdagi eng yirik mazhab Hanafiya bo‘lib, unga ergashganlar jahondagi
musulmonlarning 47 foizni tashkil etadi. Bu mazhabning asoschisi Abu Hanifa
Nu’mon ibn Sobit (699-767) dir. U Iroqning Kufa shahrida tug‘ilgan, kelib chiqishi
jihatdan forslardan. Abu Hanifa Shariat huquqlarini tizimga solgan. Shariyat
qonunlarini musulmonlarini musulmonlar hayotiga qo‘llashda, hukm chaqirishda,
hulosaga kelishda avvalo Qur’oni karim so‘ngra payg‘ambar sunnatlari – hadislarni,
undan keyin iymonni, undan so‘ngra qiyosni qo‘llagan. U mahalliy huquq, me`yor,
odatlarni shariat bilan kelishtirib qo‘llashni joriy etgan. Islom huquqshunosligiga
aql-idrok, mulohazakorlik bilan ish ko‘rish tadbirlarini kiritgan. Bu yo‘lni Imom
A’zam yo‘li deb ham yuritiladi.
Sunniylikdagi ikkinchi mazhab moliykiylikdir. Uning asoschisi Molik ibn
Anas Abu Abdulloh (713-795) dir. Islom huquqini puxta egallab, “Madina imomi”
unvoniga sazovor bo‘lgan. Molik ibn Anas biror siyosiy oqimga ergashmagan,
hokimyatning saylab qo‘yilishi qoidasini afzal bilgan, lavozimlarga ma’muriy
tayinlanishlariga qarshi bo‘lgan. Moliykiylik mazhabidagilar Qur’on va Hadis
huquq asoslari sanaladi deb hisoblaganlar. Ular payg‘ambarga oid hadislarnigina
sahih deb tan oladilar. Madinaning savodli aholisi yakdillik bilan ma’qullagan
qoidalarnigina ijmo‘ deb hisoblaydilar. Hozirda jahondagi musulmonlarning 17 foizi
molikiylik mazhabidadir.
Sunniylikdagi uchinchi diniy- huquqiy mazhab – shofiylik bo‘lib , uning
asoschisi Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ibn Abbos ash-Shof’iy (767-820)
Shof’iylik Qur’on va Sunnaga yagona manba sifatida qaraydi. Shofiylikka ko‘ra,
sunna Qur’onni to‘ldiradi, halos, sunnaning o‘zi qiyoslab o‘rtacha hukm chiqarish
uchun asos bo‘lolmaydi. Ular ijmodan foydalanishga katta e’tibor beradilar. Hozirda
27 foiz musulmonlar shof’iy mazhabi yo‘lidan bormoqdalar.
Sunnalikdagi turtinchi mazhab Hanbaliyadir. Uning asoschisi Abu Abdulloh
Ahmad ibn Hanbal (780-855) dir. Bu mazhab huquq tizimining o‘ta torligi, har
qanday ko‘rinishdagi “yangilik”qadimiy masalalarda erkin fikr yuritishga qarshiligi,
shariat me’yorlariga qat’iy, hech qanday o‘zgarishsiz amal qilishi bilan ajralib
turadi. Mazkur mazhabda Qur’oni karim va hadislarni erkin talqin etishdagi har
qanday urinishlar qoralanadi. Hozirda barcha musulmonlarning 1,5 foizi hanbaliya
mazhabidadir.
Sunniylikdagi yuqorida qayd etilgan to‘rttala mazhab teng hisoblanadi. Bu
mazhablar diniy huquq doirasida chiqmagan holda shariat maslalarida yengilroq
yoki qattiqroq hukm chaqirishi bilan bir-biridan farq qiladi. Bizning yurtimizda
azaldan fiqhda hanafiylik, aqidada esa moturidiylik ta’limotlariga amal qilib
kelinadi.
Islom dinidagi yo‘nalishlardan yana biri Shialikdir. Shia- arabcha so‘z bo‘lib,
ma’nosi ”guruh”, “tarafdor” demakdir. Shialikdagi “ja’fariya” mazhabi Islomdagi
beshinchi diniy-huquqiy mazhab sanaladi.
Shialik
aslida guruhlar o‘rtasida hokimyat uchun kurash oqibatida vujudga
kelgan bo‘lsa ham, keyinchalik diniy ta’limotidagi tafovut shaklida barqarorlashgan.
Shialik sunniy kabi Qur’oni karimni ilohiy deb e’tirof etadilar, ammo dastlabki
uch halifa davrida uning ayrim qismlari tushurib qoldirilgan, deb hisoblaydilar. Ular
yana Payg‘ambar hadislarining hammasini e’tirof etmaydilar, balki faqat Hazrat Ali
va uning tarafdorlari tomonidan rivoyat qilingan hadislarnigina tan oladilar. Ular
shunday hadislardan iborat to‘plam tuzganlar. Bu to‘plam umumiy nom bilan
“Ahbor” deb ataladi.
Shialar Ali va uning avlodlaridan iborat 12 imom hokimiyatini tan oladi. Alidan
boshqa halifalarni, hususan dastlabki halifalar Abu Bakr, Umar,Usmonni
hokimyatni zo‘ravonlik bilan egallab olgan deb qoralaydilar.Sunniylikda e’tirof
etilgan 7 ta diniy aqidalardan farq qilib, shialikda 5 ta aqidaga e’tiqod qilinadi.
Bulardan 4 aqida – Allohning yagonaligi, taqdirga, payg‘ambarlarga, qiyomat-ohirat
kunining kelishiga ishonish asosan sunniylik ta’limoti bilan mos tushadi. 5 – aqida
Imomat esa (imomlar hokimyatini e’tirof etish) sunniylikka va sunniy halifalar
hokimyatiga zidligi bilan farq qiladi. Sunniylar uchun Makka va Madina shaharlari
ziyorat va hajga boradigan muqaddas shahar hisoblanadi. Shialar esa Makka va
Madinani muqaddas hisoblash bilan birga imomlar dafn etilgan shaharlarni ham
muqaddas hisoblaydilar va ziyorat qiladilar.
Shialar ohirgi 12 – imom – Muhammad al – Mahdiyni yashiringan deb hisoblab,
uning qaytib kelishini kutish ular orasida saqlanib kelmoqda. Go‘yo imom Mahdiy
ohirzamonda kelib, Iso bilan birga Dajjol, ya’juj-ma’juj va boshqa kofirlar bilan
urushib, ularni Yengib, qiyomat qoyim bo‘lishidan avval Yerda adolat o‘rnatadilar
deb ishonadilar. Shialar Imom Husaynga motam tutadilar. “Shahsey-vahsey” (“Shoh
Husayn, voh Husayn”) deb qichqirib, o‘zlariga ozor berib ko‘chalarga chiqadilar.
Islom davlatlari kengayib borishi va islom dinini qabul qilishi oqibatida aqidaviy
masalalar ham murakkablashib ketadi. Buning ustiga turli tomonlardan
musulmonlar aqidasini buzishga urinish va tanqid qilish ham avj oladi. Ana shunday
sharoitda sunniylik aqidasi va fikrlarini ilmiy asosda jamlash va tartibga solinishni
davr taqozo etdi. Bu ishni musulmon olamining ikki yirik aqoid olimi- Abu Masrur
al- Moturidiy as-Samarqandiy va Abul Hasan al-Ahs’ariy amalga oshirdilar. Shu
tariqa islom dinida aqidaviy masalalarni izohlash, tushuntirishda Movarounnahrda
Moturidiya maktabi, Iroq va Eron tomonlarda Ash’ariya maktabi IX-X asrlarda
shakllandi. Moturiylik ashariylikdan o‘nlab aqidaviy masalalarda farq qiladi.
| 