Xizmatch
i nomeri
F.I.SH
Unvon
i
Tugilga
n yili
Buli
m
Mutaxassi
s kodi
Mansa
b
Maos
h
XN
FISH
UN
TY
VL
MK
MB
MSH
2518
Valiev
S.P.
t.f.n.
1985
1
PM
DOTS
2600
00
2567
Soliev
I.T.
t.f.d.
1987
2
EVM
Prof.
3600
00
3245
Aliev S.I. t.f.n.
1988
1
PM
Ilm.xod
im
2800
00
3267
Boriev
A.O.
Akad. 1982
3
ASU
Prorek. 4000
00
Yuqoridagi jadvalda
1-satr-atribut nomlari
2-satr atributlarni qisqa nomlari
3,4,5-satr atribut qiymatlari;
19
Yukoridagi ko`rib chiqilgan ierarxik tarmoqli va boshqa
ma‟lumotlarni tasvirlash usullarini shunday 2 o`lchamli jadvalga keltirish
mumkin. Bunday jadvallarni quyidagi xususiyatlari bo`ladi.
1.
jadvalni xar bir ma‟lumot elementi maydon xisoblanadi va
takrorlanuvchi guruxlar bo`lmaydi;
2.
barcha ustunlar bir jinslidir;
3.
xar bir ustunga nom tayinlangan;
4.
jadvalda bir xil satr 2 marta uchramaydi;
5.
bunday jadvalda satr va ustunlar ixtiyoriy tartibda karaladi va
ixtiyoriy ketma-ketlikda ishlatilishi mumkin.
Bunday xususiyatlarga jadvalar munosabat deyiladi. Munosabat
asosida qurilgan MB relyatsion MB deyiladi.
Yuqoridagi jadvalni sxematik qisqartirilgan ko`rinishi (sxemasi)
Xizmatchi (xiz.nom F.I,SH, unvoni, tugilgan yili, bulim, mut.kodi.
mansab, maosh);
Bunday yozuv ma‟lumot baza sxemasi deyiladi
Shunday qilib, relyatsion MB ma‟lumot elementlar to`plami asosida
quriladi.
Munosabat yoki jadvalni kortejlar to`plami deb qarash mumkin.
Agar jadvalda n ta ustun bo`lsa, u n tartibli kortejdan iborat deyiladi va
munosabat ham n-darajali deyiladi.
Har bir atribut qiymatlari to`plami domen deyiladi.
Munosabatda har bir kortej o`zining kalit identifikatoriga (nomiga) ega
bo`lishi kerak va kalit quyidagi xususiyatlarga ega bo`ladi:
1.
Kortej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak.
2.
Kalitda ortiqchalik bo`lmasligi kerak, ya‟ni hech qanday
atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.
Ob‟ektlarni identifikatsiyalash uchun yoki barcha aytganda
kompyuter xotirasida yozuvlarning o„rnini aniqlashda ma‟lumot elementi
ishlatiladi. Bu elementni biz kalit deb ataymiz. Vgvr kalit ob‟ektni bir
qiymatli identifikatsiyalasa, u birlamchi kalit deyiladi. Aks holda
ikkilamchi kalit deyiladi. Agar ob‟ektlarni identifikatsiyalash uchun bir
nechta atributlar talab etilsa, bunday kali tulangan kalit deb ataladi. Agar A
va V guruxdagi ob‟ektlar berilgan bo„lsa, ular orasidagi quyidagi mosliklar
yoki munosabatlarni o„rnatishimiz mumkin:
1. Birga – bir (1:1)munosabat. A va V ob‟ektlar to„plami orasida 1:1
munosabat o„rnatilgan deyiladi, agarda A ob‟ektning har bir nushasiga V
ob‟ektning bitta nushasi mos kelsa, va aksincha, V ob‟ektning har bir
nushasiga A ob‟ektning bitta nushasi mos kelsa.
20
2. Birga – ko„p (1:n) munosabat. A va V ob‟ektlar to„plamida A
ob‟ektning har bir nushasiga V ob‟ektning bir nechta nushasi mos kelsa,
shu bilan birga V ob‟ektning har bir nushasiga A ob‟ektning bittadan ko„p
bo„lmagan nushasi mos kelsa shunday munosabat hosil bo„ladi.
3. Ko„pga – bir (n:1) munosabat A va V ob‟ektlar to„plami orasida
o„rnatilsa, unda A ob‟ektning har bir nushasiga V ob‟ektning ko„pi bilan
bitta nushasi mos keladi. V ob‟ektning nushalari orasida shundaylari
mavjudki, ularga A ob‟ektning bir nechta nushasi mos keladi.
4. Ko„pga – ko„p (m: n) munosabat. A va V ob‟ektlar orasida
shunday munosabat o„rnatilgan deyiladi, agarda A ob‟ektning har bir
nushasiga V ob‟ektni bir nechta nushasi mos kelsa va aksincha.
Ob‟ektlarni tahlil qilib bo„lingandan so„ng, shu ob‟ektga qo„yiladigan
boshlang„ich so„rovni ishlab chiqamiz. Avtovakzalni faoliyati iqtisodiy va
texnik ko„rsatgichlar bilan bog„liq bo„lganligi uchun, yo„lovchilarga
informatsion ma‟lumot berganligi uchun yaratayotgan informatsion
sistemamiz quyidagi so„rovlarga javob berishi kerak:
1. Har bir reys uchun nechta bilet sotilganligi va umumiy sotilgan
biletlarni aniqlash;
2. Reysni nomeri bo„yicha reys haqida ma‟lumotlar chiqarish;
3. Marshrutlar haqidagi zarur axborotlarni chiqarish;
4. Aniq reyslar uchun qapysi haydovchilar tayinlanganligi va ular
haqida ma‟lumotlar olish;
5. Avtobusni texnik xarakteristikalarihaqidagi ma‟lumotni olish.
Ko„rib chiqilayotgan predmet sohani ob‟ektlari orasida quyidagi tipdagi
bog„lanishlar mavjud:
1. 1:1 – biletlar bilan reys ob‟ektlari orasidagi bog„lanish (sotilgan);
2. M:1 – marshrut va reys orasidagi bog„lanish (marshrut
munosabati);
3. 1:M – marshrut va bekatlar orasidagi bog„lanish (bekatlar);
4. 1:N – reys va haydovchi orasidagi bog„lanish (tayinlash);
5. M: N- haydovchi va avtobus modeli orasidagi bog„lanish
(haydovchiga ruxsat berish);
6. M:1 – avtobus va avtobus modeli orasidagi bog„lanish (toifa).
Shunday qilib, ko„rilayotgan masalada asosan ob‟ektlar aniqlanadi va ular
orasidagi bog„lanish topiladi, sinflarga ajratiladi.
Ekvivalent (sinonim) tushunchalar
Fayl
Jadval
Munosabat
moxiyat
Yozuv
Satr
Kartej
Moxiyat nusxasi
Maydon
Ustun
Atribut
Atribut
21
Relyatsion MB munosabatlarida strukturali va semantik axborotlar
saqlanishi mumkin. Strukturaviy axborotlarni biz munosabat sxemalar
yordamida bilamiz.
Semantik axborotlar esa munosabat sxemalarda ma‟lum bo`lgan va
hisobga olinadigan va atributlar o`rtasidagi funksional bog„lanishlar bilan
ifodalanadi. MBdagi munosabatlarda atributlarni tarkibi 2 quyidagi talabga
javob berishi kerak.
1.
Atributlar o`rtasida noxush funksional bog`lanishlar bo`lmasligi
kerak.
2.
Atributlar guruxlanishi ma‟lumotlar takrorlanishidan eng kam
holatining taxlillash kerak va ular qayta ishlash va tiklashni qiyinchiliksiz
amalga oshirilishi kerak.
3.
Qo`yilgan MB munosabatlari normallashadi. Munosabatlar
normalashtirish MB da berilgan munosabatlarni dekompozitsiya (ajratish)
jarayoni yordamida sodda va kichik munosabatlar hosil qilishdir.
Talaba kodi
Famliyasi
Telefon
Talaba
Ashurov
4767777
2341717
Soliev
1365556
2341717
Soliev
1365656
2485888
Amirov
2351717
2485888
Amirov
2381817
Amirov
2351817
Har bir munosabatda kortejlar identifikator kalitiga ega bo„lishi kerak.
Kalit quyidagi ikkita xossaga ega bo„lishi kerak:
1. Kartej kalit qiymati bilan bir qiymatli ifodalanishi kerak;
2. Kalitda ortiqchalik bo„lmasligi kerak. Bu degani hech qanday
atributni kalitdan olib tashlash mumkin emas.
Relyatsion MB da axborotlarni ortiqchaligini normallashtirish yo„li
bilan kamaytiriladi. Jadvallar ustida har xil amallar bajarish mumkin. Bu
amallarni tartiblab ishlab chiqqan odam Kodd. Amallarga quyidagilar
kiradi:
To„plamlar ustida birlashtirish, kesishuv, ayirma, dekart ko„paytma
va bo„lish amallari kiradi.
Maxsus relyatsion amallar, ularga: proeksiya, birlashtirish, ajratish
(tanlab olish) amallari kiradi.
Munosabatlar ustida amalni bajarish uchun ishlatiladigan tillarni ikki
sinfga ajratishimiz mumkin:
a)
Relyatsion algebra tillari;
b)
Relyatsion hisoblash tillari.
22
Munosabatlar o„z mazmuniga qarab ikki sinfga ajratiladi:
a)
Ob‟ektli munosabatlar;
b)
Bog„lanuvchi munosabatlar;
Ob‟ektli munosabatlarda ob‟ektlar haqidagi munosabatlar saqlanadi.
Masalan, talaba munosabati. Bog„lanish munosabatlarida asosan, ob‟ektli
munosabatlarning kalitlari saqlanadi. Kalit atributlari oddiy va murakkab
bo„lishi mumkin. Agar kalit ikkita va undan ortiq atributdan tashkil topgan
bo„lsa, murakkab hisoblanadi.
Talaba
Fan
Sobirov Algebra
Aliev
Tarix
Aliev
Algebra
Xabirov Programmai
rovaniya
| 